Салық комитеті және оның қызметтер

2.2 Салықтан жалтару  фактілерін жоюдағы  салық комитетінің  рөлі 

     Салық төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу объектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс-әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді. Оның негізінде мемлекеттік бюджет едәуір қаражаттарды алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында, салада, аймақта және құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады.

     Салық төлеуден жалтарудың себептері әр түрлі  болуы мүмкін:

1. шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті қалыпты жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субъектінің «көлеңкелі» экономикаға өтуіне жәрдемдеседі;
2. салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі, нұсқаулармен ережелердің қағидалары мен нормаларының түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі;
3. салық службасын ұйымдастырудағы кемшіліктер: қызметкерлердің төмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі;
4. салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен субъектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы;

     «Көлеңкелі  экономиканың» орасан зор ауқымы басқа мемлекеттердің банк мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің  шын ауқымын, мүлік құнының мөлшерін төмендету жөніндегі табысты  күш салулары – мемлекет бақылауынан салық түсімдерінің аса ірі сомаларын шығарады.

      Бүгінгі таңда кейбір мәліметтер бойынша  Қазақстан астыртын экономика жалпы  ішкі өнімнің 30 пайыз шамасында құрап  отыр. Астыртын экономиканың тиімсіз  жағы оның салық базасын  мемлекеттің қаржы ресурстарын молайту үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді.

      Белгіленген тәртіппен әр түрлі ауытқулар  кезінде немесе есептеу және төлеу  кезіндегі стандартты емес ахуал  кезіндегі салықтар жөніндегі әкімшілік  қағидалармен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары анықталған. Мысалы, бухгалтерлік есепті бұзған жағдайда есеп-қисап құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық салу объектісін анықтаудың әдістері.

      Салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау  шарты: 1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу; 2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру; 3) салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.

      Өсімпұл сомасы мен салық берешегін өтеу бойынша салықтық міндеттемені мәжбүрлеп  орындату шараларын, сондай-ақ салық  заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың  өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық банк белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептелінеді.

      Салық органдары немесе салық комитеті  салық төлеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қолданғанан кейін, мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын  қолдануға құқылы. Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртіппен: банк шоттарындағы ақшасының есебінен; қолма-қол ақшасының есебінен; дебиторлардың шоттарынан; билік ету шектелген мүлкін еткізу есебінен; акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.

      Алайда  аталған шаралардың бәрі салықтан жалтарудың мәселелерін жоймайды. Тек салық  службасының органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша есептелінбеген төлемдердің сомасы бюджет кірістерінің үштен бірін құрайды. Салық төлеушілер салық саланатын объектілер мен табыстарды жасырудың аса жүктелінген әдістерін қолданылады.

      Салық салудан жалтарудың әр түрлі әдістері бар.  Төте салықтарды төлеуден жалтару  жалтару кең тараған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп алудың ерекшелігіне байланысты жасырыну қиынға түседі. Бірақ тауар ақша операцияларын банктердің қатысуынсыз жүргізу, яғни сатып алу-сату операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздері, қосылған құнға салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді.

      Табыстарға  салық салу бойынша жалтарудың неғұрлым сипатты әдіс өндіріс немесе айналыс шығындарын арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған баға бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алынғанына сілтеме жасау,  немесе тікелей жалған есеп-қисап құжаттарын жасау жолымен өнімнің өзіндік құнына жазады. Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен жабдықтың және басқа негізгі құқралдардың құны жоғары көрсетілуі мүмкін.

      Салық салынатын табысты азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына қалдырылатын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне жатқызу арқылы қол жетеді. Шегерімдер қосылған құнға салынатын салықты шығындарға есептен шығару есебінен көтеріледі.

      Табысқа салық салудан жалтарудың тараған  әдісі кәсіпкерлік қызметтен  түскен түсім-ақшаны кемітіп көрсету  және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылықтың анықталуы қиын, өйткені нағыз түсім ақшаны анықтау  үшін тексеріліп отырған төлеушінің тауарының қозғалысымен байланыстырылатын шоттары мүмкін көптеген баспа-бас айырбас пен өзге де шаруашылық-қаржы операцияларының фактілерін талдау қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларын толық компьютерленбеуі салық төлеуді бұзушылықты айқындауға көп уақытты қажет етеді.

      Салықтан  жалтарудың мүмкіндіктері халықаралық  қаржы-экономикалық қатынастарында да ашылып отыр. Бұл үшін шетелден кең  салық жеңілдіктерін беру жолымен  капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің «салықтан бас сауғалауы» деп аталып жүр. Мұндай елде бизнесті тіркеуге алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салық салудан алып шығуға мүмкіндік жасайды. Салық сомасын төлемеу немесе азайтып төлеу «салықтық моральдің» құлдырауын, мемлекеттік органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сондықтан салық төлеуден жалтарумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі тиіс.

      Осы аталған салық төлеуден жалтару  кезінде Қаржы министрлігінің Салық  комитеті өзінің құзіретті міндеттері мен атқаратын қызметтері аясында, Салық және Бюджет кодекстерінің тармақтары негізінде барлық салықтардың дұрыс есептелінуін, олардың уақтысымен бюджетке келіп түсуін және салықтан жалтару шараларына бақылау жасайтын бірден-бір мемлекеттік орган болып табылады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ҚОРЫТЫНДЫ

     Қораты  келе, салықтар маңызды экономикалық категория болып табылады. Ұлттық табысты қайта бөлу факторы бола отырып, салықтар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесiнде пайда болатын қателiктердi жоюға мүмкiндiк туғызады, адамдардың экономикалық әрекеттерiн ынталандырады, мемлекеттiң маңызды саясаттары мен бағдарламаларын iске асыруды қамтамасыз етедi, өнеркiбi маңызды және шағын бизнес, инновациялық салаларды мемлекеттiк қолдауды жүзеге асырады, қоғамдағы әлеуметтiк орта жағдайын реттеуге тiкелей қатысады.

     Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:

• Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
• Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық қатынастарын көрсетедi.

     Нарықтық  экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының негiзгi бағыттары  - салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлк беретiн салық механизмiн iске асыру.

     Салық салудың әдiстерi мен жолдары, салық  салудың негiзгi қағидалары, салық  салуды ұйымдастырут салық механизмiне жатады.

     Салық ұғымы мен салық жүйесi ұғымы  тығыз байланысты. Өйткенi мемлекетке түсетiн салықтардың, алымдардың, баждардың  және басқа да төлемдердiң жиынтығы және олардың құрылуының формалары  мен әдiстерiнiң жиынтығы салық жүйесiн құрайды.

     Салық жүйесi мемлекеттiң заңдылық актiлерiне негiзделедi. Салық жүйесiн мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары анықтайтын салықтар, салық механизмi яғни, салық салу әдiстерi мен тәсiлдерi, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесiмдердiң, салық қызметi органдарының жиынтығын құрайды. Салық жүйесi мемлекет қаржы көздерiн жасаудың ең негiзгi құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтiк шаралардың толығымен iске асуына мүмкiндiк туғызады.

     Жаңа  Салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарынан Қазақстанда мынадай салықтар енгiзiлдi:

• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• қосылған құн салығы;
• акциздер;
• жер қойнауын пайдаланушылардың салықтар мен арнайы төлемдерi;
• әлеуметтiк салық;
• жер салығы;
• көлiк құралдары салығы;
• мүлiк салығы.

     Осы аталған салық түрлерiнiң тиiмдi iске асуы мен олардың нақты  қызмет етуi ұлттық салық жүйесiнiң  тиiмдi дамуын қамтамасыз етедi. Олар туралы жұмыс барысында толық тоқталып өттiм.

     Елiмiздегi қабылданған жаңа салық Кодексi 2002 жылдың 1-шi қаңтарынан бастап ол iске қосыла бастады. Бұл салық кодексiнде Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттiк баж, 4 кедендiк алым белгiлендi.

     Осы аталған салық жүйесінің құрылымының  жан-жақты толық қандықызмет етуінің  негізі Салық комитетінің қызметтері мен атқаратын шаралары негізінде  жүргізіліп, іске асып отырады. Бүгінгі  таңда Қазақстанның Салық комитеті Қаржы министрлігі негізінде өзінің қызметтерін атқаруды жылдан-жылға жетілдіру барысында.

     Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң  Салық комитетi  өз құзыретi шегiнде салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсуiн, мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз ету саласындағы iске асырушылық және бақылау-қадағалау функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгінiң ведомствосы болып табылады.

     Жалпы мен курстық жұмысты орындау  барысында алдыма қойған мақсаттарым  мен мiндеттерiмдi толық орындай  келе, салық жүйесiнiң ұлттық экономика  дамуындағы орнының ерекше және маңызды  екендiгiне көзiм жеттi. Әсiресе салықтық қатынастардың дамуы ендi ғана рыноктық қатынастарға өтiп, дамудың тиiмдi жолына түсудiң бағыт-бағдарын iздеп жүрген және осы мақсатта экономиканың басым бағыттарын қолдау саясатын жүзеге асыруда салықтық жүйенiң, оның қызмет ету механизмiнiң орны маңызды екендiгiне көзiм жеттi.  
 
 

     ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының  “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы.  – Алматы, 2002ж.
2. Черник Д.Г. Починок А.П. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – Москва: Финансы, Юнити, 1998. – 422с.
3. Ермекбаева Б.Ж.  Салықтар және салық салу:  Оқу құралы – Алматы:  - 2003. – 131 бет.
4. Ермекбаева Б.Ж.  Жалпы мемлекеттiк салықтар.  Алматы, Экономика, - 1997 ж.
5. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С.  Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
6. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж.  Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
7. Худяков А.И., Наурызбаева Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. Алматы: - ТОО Баспа, 1998 – 160с.
8. Мельников В.Д. Ли В.Д.  Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
9. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2005, №6, 22-25 стр.
10. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.