Салық жүйесі

Қазақстан Республикасының жаңа “Cалық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдер туралы” кодексі Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209 -11 заңымен қабылданды.

2.2 Салық Кодексінің ерекшіліктеріне  талдау.

  Қазақстан Республикасының  салық кодексін қолданысқа енгізу  туралы заңдарды: 2002 жылдың 15 қаңтардағы  № 279- 11, 21 наурыздағы № 310- 11, 2002 ж 23 қарашадағы № 358- 11, 2003 ж  29 қарашадағы № 500- 11 заңдарымен  енгізілген өзгерістер мен толықтырулар  мен беріліп отыр. 2004 ж 28 желтоқсандағы № 24- 111 заңдары мен енгізілген және толықтырулар мен беріліп отыр.

Қазақстан Республикасының салық  кодексі салықты және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу  тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай- ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелері орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Салық міндеттемесі: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу обьектілері мен салық салуға тікелей байланысты обьектілерді айқындауға, салық есептілігін жасуға, оны белгілеген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдерді төлеуге міндетті. Мемлект салық қызметі органы арқылы салық төлеушіден оның салық міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған немесе тиісінше орындалған жағдайда оларды қамтамсыз ету жөніндегі тәсілдерді және осы Кодексте көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқылы.

Салық салу обьектілері мен салық  салуға байланысты обьектілер. Мүлік пен іс- әрекеттер салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты обьектілер болып табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салық міндеттемесі туындайды. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің әрбір түрлі боцынша салық салу обьектісі мен салық салуға байланысты обьект осы кодекстің ерекше бөліміне сәйкес айқындалады.

Салық базасы дегеніміз салық обьектісі  мен салық салуға байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге дн сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлеидер сомасы айқындалады: Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке табыс салығы жатады;

Тауарларға салынатвн салықтар. Олар қосылған құнға салынатын салықтарды, кеден баждарын қамтиды;

Капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық және басқалары жатады;

Салық ставкасы. Салық ставкасы салық  базасының өлшем бірлігіне салық  есептеулерінің шамасын білдіреді. Салық ставкасы салық базасының  өлшем бірлігіне процентпен немесе абсолютті сомамен белгіленеді.

Салық салу практикасында ставкасының  мынадай түрлерін ажыратады:

Тұрақты салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Үйлесімді салық мөлшерлемесі. Бұл  жағдайда прогрессивтік салық мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогрессивті мөлшерлемелер ең алды мен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.

Регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді, және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдарға ауыртпалық түседі. Салық кезеңі. Салық кодексінің ерекше бөліміне сәйкес жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі деп түсінеді, ол аяқталған соң салық базасы айқындалады және бюджетке салық пұл субьектінің бір обьектіден төлейтін салық сомасы. Салық жеңілдіктері-заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесет төленуге тиіс салық және басқа да міндетті төлемдер сомасы есептеледі ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: Салық салынбайтын минимум салық салудан босатылатын салық обьектісінің ең аз бөлігі. Табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер ( асыраудағы жандарға, мүгедектерге- халықтан табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметік обьектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасына- пайдаға салынатын салық бойынша және т.т.) салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдем ақы, халықтан алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы ) ; Салық салудың жеке субьектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық мөлшерлемесін төмендету. Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығаруда жатады. Жеңілдік кезеңі-салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс- әрекет ететін уақыты. Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері – билік пен басқару органдарының заңнамасымен реттеледі. Салықтық бақылау – салық службасы органдарының салық заңнамасының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:

- салық төлеушілерді тіркеу  есебі;

- салық салу обьектілері мен  салық салуға байланысты обьектілерді есепке алу;

- бюджетке түсетін түсімдерді  есепке алу; 

- қосылған құнға салынатын салықты  төлеушілері есепке алу; 

- салық тексерістері;

- камералдық бақылау;

- салық төлеушілердің қаржы  шаруашылық қызметінің моноторингі; 

- фискалдық жады бар бақылау- касса машиналарын қолдану ережелері;

- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды бекіту;

- мемлекет меншігіне айналдырылған  мүлікті есепке алу, бағалау және

- сату тәртібін сақтауды тексеру; 

- уәкілітті органдарға бақылау жасау.

 Салық құпиясын салық төлеуші  және оның қаржы – шаруашылық  қызметі туралы салық службасы  органдары алған кез келген мәліметтер құрайды.

Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын,

төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айып пұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады. Салық міндеттемесін орындау, егер салық кодексінде өзгеше белгіленбесе, салық төлеуші салық міндеттемесі орындауды дербес жүзеге асырады.Салық төлеуші салық міндеттмемсін орындау үшін мынадай іс - әрекеттер жасайды:

- салық органына тіркеу есбінде  тұрады;

- салық салу обьектілермен салық  салуға байланысты обьектілердің есебін жүргізеді.

- Салық салу обьектілері мен  салық салуға байланысты обьектілерді, салық базалары мен салық ставкаларын  негізге ала отырып, бюджетке  төлнуге тиісті салық және басқа да міндетті төлемдер сомасын есептейді.

- Салық есептілігін жасайды  және оны белгіленген тәртіппен  тиісті мерзімде салық органдарына табыс етеді.

- Салық заңдарына белгіленген  тәртіппен және мерзімде салық  және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдердің есептеп  шығарылған және есептелген сомаларын,  сондай- ақ салық міндеттемесі орындалмаған жағдайларда салық өсім пұлдары мен айыппұлдарын төлейді. Салық төлеуші салық міндеттемесін кодексте белгіленген тәртіппен және мерзімінен бұрын орындауға құқылы.

Салық міндеттемесін орындау мерзімдері салық кодексімен белгіленеді.

Бұл ретте, кодексте белгіленген мерзімнің  өтуі оның басталуы айқындалған нақты  оқиғадан немесе заңды іс -әрекеттен кейін келесі күні басталады. Мерзімде кодексте белгіленген кезең аяқталған күннің соңында бітеді. Егер мерзімнің соңғы күні жұмыс күні болмаса, мерзім келесі жұмыс күннің соңында аяқталады. Салық органдары салық бақылауы нәтижелері бойынша салықтар, бюджетке төлнентін басқа да міндетті төлемдер, өсім пұлдар мен айып пұлдардың есептелген сомалары туралы, сондай-ақ ҚР салық заңдарын бұзушылықтары жою туралы хабарлама жіберген жағдайда, салық міндеттемесі салық төлеушіге хабарлама тапсырылған күннен кейінгі он жұмыс күн ішінде орындалуға тиіс. Салық берешегін өтеу мынадай тәртіппен жүргізіледі:

- есептелген өсіпұлдар;

- есептелген айыппұлдар;

- бересі сомасы.

Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамсыз ету тәсілдері:

- салық төлеушінің белгілеген  мерзімде салық міндеттмесін  орындау; 

- төленбеген салық және бюджетке  төленетін басқа да міндетті  төлемдер сомасына өсім пұл есептеу;

- банк шоттары бойынша шығыс  операцияларын тоқтата тұру;

- салық төлеушінің салық берешегі  есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін;

Салық тексеруі актісі бойынша хабарламаға  шағым жасау жағдайларын қоспағанда, салық органдары мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдануға құқылы. Мәжбүлеп өндіріп алу шараларын қолдану салық қызметі органдарының салық  міндеттемесін орындау туралы салық төлеушіге жіберілген хабарламасы негізінде жүргізіледі. Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу төмендегідей тәртіппен жүргізіледі:

- банк шоттарындағы ақшасының есебінен;

- қлома- қол ақша төлету есебінен;

- дебиторларының шоттарынан;

- билік ету шектелген мүлкін өткізу есебінен;

- жарияланған акцияларды мәжбүрлеп  шығару арқылы.

Салық міндеттемесін тоқтатудың негіздері, жеке тұлғаның салық міндеттемесі:

- қайтыс болғанда;

- оны қайтыс болды деп жариялау турплы сот шешімі күшіне негенде тоқтатылады.   

Заңды тұлғаның салық міндеттемесі:

- толық таратылғаннан кейін; 

қосылу, бірігу, бөліну және қайта құрылу жолымен толық қайта ұйымдастырылғаннан кейін тоқтатылады.

2.3 Қазақстан Республикасындағы  салық салудың түрлері.

Қазақстан Республикасында салық  кодексінде белгіленген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер қолданылады. Салықтарды салу обьектісі бойынша, олар тара және жанама салықтар болып бөлінеді.

Тура салықтар салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне(үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де оның қаржы жағдайын да ескереді. Жанама салықтар- баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістерімен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай – ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экпортқа және импотқа салынатын салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процессіне жағымды ықпал жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің тарифіне) қосылатындығында, кірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды. Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық және жергілікті салықтарды ажыратады. Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты(арнаулы) болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджттерде шоғындырылады және жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдалынылады. Мақсатты салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегідей түрлі қорлардың қаржы базасын құруға арналады. Обьектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген обьектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар –бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар. Салық салу обьектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патеттік негізде.

Кадастырлық әдіс. Бұл жағдайда салықты  есептеу мен алу, салық салу обьектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады. Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық  кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпороциялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31- ші наурызына дейін береді. Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:

- Төлем көзінен салық салынбайтын  табыстары барлар;

- Тұрғын үй салу мен осындай  құрылыс материалдарын сатып  алуды қоспағанда жылында 2000 айлық  есептік көрсеткіштен жоғары сомасы бір жолғы ірі сатып алуды іске асырғандар;

- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;

- Қазақстан Республикасының шегінен  тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

- Қазақстан Республикасының сыбайлас  жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;

- Қазақстан Республикасы Парламентінің  депутаттары, судьялар табыс етеді.  Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын  табыс етудің белгіленген мерзіміне  дейін жазбаша өтініш алған  жағдайда уәкілетті мемлекеттік  орган салық мағлұмдамасын табыс  ету мерзімін екі айдан аспайтын  мерзімге ұзарту салық төлеу  мерзімін ұзартпайды. Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.

Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент-арнаулы салық режимін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат. Салық есебінің екі әдісі қолданылады:

1) кассалық;

2) есептеу әдісі; 

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен  шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен  кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсаты мен тиеп жіберу мезетінен бастап еске алынады. Бұл әдіс салық службалары үшін қолайлы.

Қазақстан Республикасының салық  жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың  түрлерін, салық қатынастарын реттейтін  құқықтық нормаларды және салық службасының  органдарын қамтиды.