Салық жүйесі

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі  мыналарды қамтиы:

1. Салықтар:

1. Корпорациялық табыс салығы.

2. Жеке табыс салығы.

3. Қосылған құнға салынатын салық. 

4. Акциздер.

5. Жер қойнауынан пайдаланушылардың  салықтары мен арнаулы төлемдері. 

6. Әлеуметтік салық. 

7. Жер салығы.

8. Көлік құралдарына салынатын салық.

9. Мүлікке салынатын салық 

2. Алымдар. 

1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

2. Жеке кәсіпкерлерді мемлеттік  тіркегені үшін алынатын алым.

3. Жылжымайтын мүлікке құқықтарды  және олар мен жасалған мәмілелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

4. Радиоэлектрондық құралдарды  және жиілігі жоғары құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым.

5. Мемлекеттік көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені үшін алым.

6. Теңіз, өзен кемелері мен  шағын көлемді кемелерді мемлекеттік  тіркегені үшін алым.

7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік  тіркегені үшін алым.

8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым.

9. Автокөлік құралдарын Қазақстан  Республикасының аумағы арқылы  жүру алымы.

10. Аукциондардан алынатын алым.

11. Елтаңбалық алым.

12. Жекелеген қызмет түрлерімен  айналысу құқығы үшін лицензиялық  алым.

13. Теледидар және радио хабарларын  тарату ұйымдарында радиожиілік  спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.

3. Төлемақылар.

1. Жер учаскесін пайдаланғаны  үшін төлемақы.

2. Жер бетіндегі су көздерінің  ресурстарын пайдаланғаны үшін  төлемақы.

3. Қоршаған ортаны ластағаны  үшін төлемақы.

4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны  үшін төлемақы.

5. Орманды пайдаланғаны үшін  төлемақы.

6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды  пайдаланғаны үшін төлемақы.

7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.

8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру  үшін төлемақы.

4. Мемлекеттік баж.

5. Кеден төлемдері:

1. Кеден бажы.

2. Кеден алымдары.

3. Төлемақы.

4. Алымдар.

Салықтардың және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдердің сомасы «Бюджет жүйесі туралы» Заң мен  тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.

«Салық» және «салық алу» ұғымдарын  ажырата білген жөн: бірінші жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісі – экономикалық – құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп алу (есептеу және алу) процесі.

Шетел валютасымен жасалатын операция салық салу мақсатында операция жасалған күнгі валюта айырбастаудың рыноктық бағамы қолданыла отырып, Қазақстан  Республикасының ұлттық валютасы тенгемен қайта есептеледі. Салық мақсаттары үшін тауар материалдық қорлар есебі  бухгалтерлік есеп жөніндегі ережелерге сәйкес жүргізіледі. Салық есептілігі дегеніміз салық төлеуші, салық агенті салық органдарына табыс ететін, салық міндеттемелерін есептеу туралы ақпатараты бар құжаттама. Салық есептілігіне осы тармақта көрсетілген құжаттар, сондай-ақ, олардың қосымшалары мен қосымша нысандары кіреді.

- Резидент емес жеке тұлғаға салынатын жеке табыс салығының болжанған сомасы туралы өтініш;

- Арнаулы салық режимдерін қолдануға патент алуға өтініштер;

- Қосылған құн салғын бюджеттен  қайтарып алуға өтініштер;

- Шот-фактуралар тізімі;

- Электрондық мониторингке жататын,  салық төлеушілер табыс ететін  құжаттама.

Салық есептілігі – салық төлеушінің, салық агентінің белгіленген  тәртіпке сәйкес салық органдарына  берілген жазбаша өтініші және электронды құжаты. Онда салық объектілері мен  салық салуға байланысты объектілер туралы, сондай-ақ, салық міндеттемелерін  есептеу мен салықұ және бюджетке төленетін басқа да төлемдерді есептеу  мен төлеуге байланысты басқа  да деректер туралы мәліметтер болуға тиіс.

Салық декларациясы мен есеп –  қисабында көрсетілуге тиісті белгілі бір деректер болмағана жағдайда, оған уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тиісті қосымшалар табыс етілмейді.

Салық есептілігіне салық төлеуші, салық агенті не олардың өкілдері салық кодексіне сәйкес уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен және нысандар бойынша дербес жасайды.

Салық алуды ұйымдастыру.

Салық алуды ұйымдастыру салық  қатынастары нысандарынан элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты аттарын, сондай-ақ оларды қолданудың тәртібі  мен әдістерін, іс-қимылының тәсілдерін қамтитын салық механизмін құруға және оның жұмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты элементтерден тұратын арнаулы нұсқауы қолданылады.

Қазақстан Республикасы қазіргі салық  жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейді .

Негізгі салық элементтеріне мыналар  жатады: салық субъектісі, салық  салынушысы объектісі ,салық базасы , салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі үлес ( квота ) салықпұл, салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілер менсалық органдарының міндеттіліктері мен құқықтары, салықтарды төлеуді бақылау, салық заңнамасын бүзған үшін санкциялар және басқалары. Салық субьектісі немесе салық төлеуші. Ол салықты және бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға алайда нарық механизмі салық ауыртпалығы басқа тұлғаға салық салынушыға аударылуы мүмкін.

Салық салынушылар нақты салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.

Жанама салықтар- бағаға немесе тарифке  үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына  немесе мүлкіне тікелей байланысты емес.Жанама салықтар мемлекеттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.

Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен  гөрі олардың шығытарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты;

Олар еңбекке деген ынталандырмаларды  аз қысқартады; тапшылықтың жоқтығы  жайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамсыз етеді және т.с.с.

Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрссивтік сипатын жатқызуға болады.

Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктірелетін болды.

Жанама салықтардың ішінднгі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылғанқұнға  салынатын салық-ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мелекетке оны  төлеу нәтижесінде шеккен шығысының  орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады  және салық төлеуді сатып алушыға аударады. Салыұ салу обьектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады:

Қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін.

Демек бұл салықтың ерекшелігі-оның салық салынатын обьектісі сатудан түскен бүкіл түсім ақша емес тек салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында, ҚҚС дүние жүзінің 40 тан астам елдерінде, соның ішінде Европа экономикалық одағының 17 елінде пайданыланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден, бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады.

Қазақстан Республикасының Салық  кодексі бойынша қосылған құнға  салынатын салықтар деп тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай- ақ ҚР аумағындағы тауарлар импорты кезідегі аударымдарды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар(жұмыстар, қызметтер көрсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрініс табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС- тың салық салу обьектілері болып есептеледі. ҚҚС- ты төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған айналымы салық салынатын айналым болып табылады, оған салық кодексіне сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосылмайды. Салық салынатын айналым мөлшері, оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, өткізілетін тауарлар құны негізінде анықталады. Өткізілген тауарлардың құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. ҚР кеден заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны, сондай – ақ қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, ҚР тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.

Жанама салықтар арасындағы фискалдық  маңызы жағынан екінші кеден төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай – ақ транзит  тауарларынан, заттары мен қызмет көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып табылады.

Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар үш процентті құрайды.

Акциздер – баға қосылатын және сатып алушылар төлейтін тауарларға салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшалықты ерекшеліктеріне қарай монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауаларды өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілетін қызметтерге де салынуы мүмкін, бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.

Акциздер әмбебаптық және жеке –  дара акциздер болып бөлінеді.Әмбебаптық акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды жатқызуға болады. Жеке – дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен, акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген жеке оның аумағына импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары, құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырығы, алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, бензин(авиациялық бнзинді қоспағанда), дизель отыны, жеңіл автомобильдер(арнайы мүгедектерге арналған, қол мен басқарылатын автомобильдерден басқасы), атыс және газ қарулары(мелекеттік билік органдарының қажеттіліктері үшін алынғандарынан басқалары), шикі мұнай(газ конденсатын қоса), ойын бизнесі, лотереяны ұйымдастыру және өткізу.

 Акциз мөлшерлемесін Үкімет  бекітеді және тауар құнына  пайызбен(адвалорлық) және заттық нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада (тұрлаулы) белгіленеді. Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жинаудың толықтылығын қамтамсыз ету және оның аумағында жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.

Корпороциялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады.

Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекетік мекемелерді қоспағанда Қазақстан  Республикасы резидент заңды тұлғалары, сондай – ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы көздерден табыс алатын бейрезидент заңды тұлғалар төлейді. Арнаулы салық режимін қолданушы заңды тұлғалар – шағын бизнестің субьектілері, шаруа қожалықтары, заңды тұлға – ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері корпороциялық табыс салығын төлейді.

Корпороциялы табыс салығын  салу механизмі заңды тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу уақытын айқындайды.

Жеке табыс салығы бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі барлық салық төлемдерінің 9 пайызын алады. Салық салу обьектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып есептеледі. Салық салу обьектісі төлем көзінен салық салынатын табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.

Салық мөлшерлемесі баспалдақты үдеме  бойынша табыстың мөлшеріне қарай 5 пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген.

Дивиденттер, сыйақылар мен ұтыстар  түріндегі табыстарға 10 поцент. Мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Төлем көзіне салық салынатын табыстарға мыналар жатады:

- қызметкердің табысы;

- бір жолғы төлемдерден алынған табыс;

- жинақтаушы зейнет ақы қорларынан берілетін зейнет ақы төлемдері;

- дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар  түріндегі табыс;

- стипендиялар;

- жинақтаушы сақтандыру шарттары  бойынша табыс; 

Салық агенттері жеке табыс салығын  есептеу мен ұстап қалуды төлем  көзінен салық салынатын табыс  төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар салық төлеушілердің туған  жері бойынша есепті айдың табысын  төлеудің соңғы күнінен кейінгі  бес жұмыс күн ішінде жүзеге асырады. Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады.

Жер қойнауынан пайдаланушылардың  салықтары мен арнаулы төлемдері.

Қазақстан Республикасының салық  жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы  қазбаларды, жер қойнауынан пайдалануға  байланысты бір қатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін  төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге  болады.Олар үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауынан пайдаланушвлардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төленетін төлем және басқалары жатады.

Жер қойнауынан пайдаланушылардың  салықтары мен төлемдері мыналарды  қамтиды:

1)Үстеме пайдаға салынатын салық;

2) Жер қойнауынан пайдаланушылардың  арнаулы төлемдері; 

3) бонустар;

4) қол қойылатын; 

5) коммерциялық табу;

6) роялти;

7) өнімді бөлу бойынша Қазақстан  Республикасының үлесі. 

Әлеуметтік салық – мемлекетте алынатын салықтардың бірі.Ол бұрын  қолданылып келген зейнетақы, мемлекеттік  әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық  сақтандыру, халықты жұмыспен қамту  қорларына аударылатын сақтық жарналары  аударымдарының орнына енгізілген.Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының 28 пайызы мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылады.

Қазаақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай – ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүргізетін бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар салық төлеушілер болып табылады.