Игіліктер нарығы

     1) бағалық икемділік коэффициенті

     2) табыстың икемділік  коэффициенті

     3) қиылысқан  икемділік  коэффициенті

Бұл жердегі  бағалық икемділік коэффициенті (Ер) заттың бағасы 1%-ке өзгерсе, онда сол жерде затқа деген  сұраныстың қандай мөлшерге өзгеретінін көрсетеді.

      Бұл көрсеткіш сұраныс көлемінің  осы тауардың бағасы өзгеруіне сезімталдығын  анықтау үшін қолданылады, бірақ  сұранысқа әсер ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарамыз. Сұраныстың бағалық икемділігін (СБИ) шамасы теріс сан  болады.

      Сұраныстың  бағалық икемділігін анықтаған  кезде таураға деген сұраныс  төмендегідей бес түрге бөлінеді:

1. икемді;
2. икемсіз;
3. икемділігі бірге тең;
4. өте икемді;
5. өте икемсіз;

   Егер  сұраныс көлемінің осу проценті бағаның өсу пайызынан көп  болса және тауардың бағасы төмендегенде жалпы түсім көбейетін болса, онда сұраныс икемді болады.

         Сұраныстың бағалық  икемділігін (СБИ) қарастырған уақытта  оларды нүктелік және доғалық икемділік деп бөлеміз. Нүктелік икемділікті есептеген кезде бағаның және сұраныс көлеміні пайыздық өзгеруі бастапқы көрсеткіштерінің қатынасымен есептелуі, ал доғалық орташа көрсеткіштерінің қатынасымен есептелуі.

   Сұраныстың  бағалық икемділік коэффициентін (Ер(Р)) анықтағанда төмендегідей формулаларды қолданамыз.

   Ер(Р) нүктелік икемділік

   Ер(О)= -доғалық немесе сызықтық икемділік 

   Q1, Q2-1 және 2 кезеңдегі сұраныс көлемі

   Р1, Р2- 1,2 мерзімді уақыт кезеңіндегі тауардың бағасы.

   Егер  СБИ-дің абсолюттік мәні 1 мен  (</Ер/> аралығында болса, онда сұраныс икемді дейміз. Ал егер осы айтылған көрсеткіштің мәні (о</Ер/<1) болса, онда сұраныс икемсіз деп аталады. Егер /Ер/= 1 болса, бұл жағдайда сұраныс икемділігі  бірге тең болады

   Егер  Ер(Р) мәні оң болса, онда зерттеп отырған тауар Гиффен тауары болады.

   СБИ-ді есептеуді заттың бағасы өзгеруіне  байланысты тұтынушылар шығындарының және сатушылар түсімінің өзгеруін жорамалдау үшін қолдануға болады. [2.165]

   Сұраныстың  бағалық икемділігіне төмендегідей факторлар әсер етеді:

1. қарастырып отырған тауарды ауыстырушы (субститут) тауралар көп болса, онда бұл таураларға деген сұраныс икемді болады, ал ауыстыратын тауарлар аз болса немесе жоқ болса, онда бұл тауарларға деген сұраныс икемсіз немесе өте икемсіз болады;
2. тұтынушылардың баға өзгеруіне бейімделуі;
3. баға өзгеруін күтуі.

     Сұраныстың  табыстың икемділігі (СТИ) (Еі) тұтынушы табысының көлемі 1% ке өзгерген уақытта  қарастырып отырған  тауарға деген сұраныс көлемі неше пайызға өзгеретінін көрсетеді. Сұраныс табыстың икемділік коэффициенті Еі-оң сан, теріс сан және нольге тең болады. Егер табыс өскен уақытта затқа деген сұраныс та өсетін болса, онда Е,>0, Бұндай тауарларды кәдімгідей тауарлар дейміз. Ал егер СТИ-дің мәні Еі<0 болса, онда бұл тауарлар сапасыз тауарлар болады, себебі тұтынушының табысы өскен сайын қарастырып отырған тауарға деген сұраныс азаяды.

     Сұраныстың  табыстың икемділігі төмендегідей формуласымен анықталады: Еj (О) =           Еj (D) – 1 және 2 сұраныстың табыстың икемділіңк коэффициенті.  сұраныс функциясының табыс арқылы алынатын алғашқы туындысы

     j-тұтынушы  табысы; а-сұраныс көлемі

     Егер  табыс пен  сұраныс көлемі белгілі  бір уақыт аралығында өзгеретін болса, онда сұраныстың табыстылық икемділігі мына форумалмен анықталады:

     

     мұнда және 2  кезеңге сәйкес келетін сұраныс көлемі;

       және 2 кезеңге сәйкес келетін тұтынушы табысы

      Микроэкономикада  тауарлар бірін-бірі ауыстыратын және толықтыратын болғандықтан, бір тауардың бағасының өзгеруі, екінші тауардың сұраныс көлемінің өзгеруіне  әсер етеді. Бұл байланысты анықтау  үшін сұраныстың қиылысқан икемділігі деген көрсеткішті енгіземіз. Бұл  коэффициент у тауарының бағасы 1%-ке өзгерген кезде х тауарына сұраныс көлемі неше процентке өзгеретінін көрсетеді және төмендегідей формулалармен анықталады:

      

мұнда -қиылысқан икемділік коэффициенті

сұраныс функциясының Ру арқылы алынған  алғашқы туындысы

Ру-у  тауарының бағасы;

- х тауарына деген сұраныс  көлемі

Егер  у таруаныңы бағасы мен х тауарына деген сұраныс көлемі белгілі бір уақыт аралығында өзгерсе, онда -былай анықталады:

1 және 2 кезеңдегі х тауарына  деген сұраныс көлемі;

 және 2 кезеңдегі у тауарының  бағасы;

>0, яғни оң сан болса, онда  қарастырып, отырған х және у  тауарлары бірін-бірі ауыстыратын  тауарлар болады, ал егер  < 0 яғни теріс сан болса, онда зерттеп отырған тауарлар бірін-бірі толықтыратын тауралар болады. =0, онда х және у тауарлары бір-біріне қатысы жоқ тауарлар болып табылады.

     Егер  де қандай да болмасын қажеттілік тек  қана тиісті тауарды төлеу арқылы қанағаттандырылса, онда бұл төлеудің көлемі сатып алынатын тауарларды таңдауға да, оларды сатып алу көлеміне де тигізеді. 

1.3. Игіліктер нарығының классикалық және кейнстік түсіндірмесі

      Өндіру  қызметі жұмыспен қамтылу деңгейін өнім деңгейімен байланыстырады. Өндіру қызметінде өнім еңбекке жұмсалынған  табыс деңгейімен шамалас болады.

Мұндағы шығарылған өнім деңгейі, ал еңбек шығынының немесе жұмыспен қамтылу сомасы. коэффициенті еңбек өнімділігі деп аталады. Еңбек өнімділігі дегеніміз өнімнің еңбек шығынына арналған коэффициенті жұмыспен қамтылған тұстағы өнім сомасы. Мысалы, 3-ке теңб олса, онда бір сағаттағы жұмыстан үш сағаттық жұмыстың өнімі өндіріледі.

      Еңбек өнімділігі тұрақты болады. Күнделікті өмірде еңбек өнімділігі уақыт талабына сай өзгеріп отырады. Өйткені қазіргі жұмысшылардың кәсіби дайындықтары, білімдері мен біліктері жоғары. Еңбек өнімділігі коньюнктуралық циклге қатысты алғанда өзгеріп отырады. Тоқырау тұсында өнімділік азаяды да, жаңару кезінде жандана бастайды.

      Неоклассикалық  үлгіде өнім өскен сайын өнімділік  қысқарады.

      Дж. М. Кейнс  классикалық үлгінің  негізгі жағдайлары мен қағидаларын  жоққа шығарды және мынандай тұжырымдарды ұсынды

1. Экономикадағы нақты және ақша секторлары тығыз байланысты. Ақшаның бейтараптвлық принципі ақшаны мәні мен мағынасы бар деген қағидамен ауыстырылды. Бұл ақшаның нақты көрсеткіштерге әсер ететіндігін көрсетеді. Ақша нарығы, бағалаы қағаздармен қатар қаржы нарығының бір сегменті болып есептеледі және макроэкономикалық нарықтың бір бөлігі.
2. Тауар және еңбек нарықтары жетілмеген бәсеке жағдайында іс әрекет жасайды.
3. Баға қатаң, белгілі бір уақыт аралығында тұрақты болады.

   Кейнстік  макроэкономикалық үлгіде тауар  нарығында баға қатаң болады, өйткені бұл нарықта әртүрлі нарықтық құрылымға жататын фирмалар жұмыс жасайды. Бұл фирмалар өндірген өнімдері мен көрсеткен қызметтеріне өздері баға тағайындай алады.

      Кейнстік  үлгі бұл үлгі экономиканы жиынтық сұраныс жағынан қарастыру. Соынмен, жиынтық ұсынысты анықтайтын, негізгі фактор ретінде, жиынтық сұраныс есептеледі. Қысқа мерзімдік жиынтық ұсыныс қисығының горизонтальды қисық түрінде болады.

      Өндірістің  құлдырауынан үлкен шығындарды болдырмау  үшін жиынтық сұранысты реттейтін белсенді мемелкеттік саясат қажет. Сондықтан кейнстік экономикалық теорияны көбіне жиынтық сұраныс теориясы деп атайды.

      Жоспарланған  шығындар үй шаруашылықтарының фирмалардың  және үкімет тауарларға және қызмет көрсетуге  жұмсауға жоспарлап отырған сомасы болып табылады. Нақты шығындар кенеттен болған өзгерістер жағдайында тауарлы-материалдық қорларға жоспарланбаған инвестициялар жасауға мәжбүр болған кезде ерекшеленеді.

      Жоспарланған  шығындар функциясы  графикалық түрде жоғары қарай көлеміне ығыстырылған тұтыну функциясы ретінде бейнеленеді.

      Берілген  жағдайда талдаудың қарапайымдылығына  таза экспорт көлемі жиынтық табыс  тан автономды деп есептеледі. Сондықтан таза экспорт толығымен автономды шығындар көлеміне кіреді

      Автономды шығындар көлемі таза экспорт функциясын ескере отырып, мынаған тең болады:

автономды таза экспорт

импорттаудың шекті бейімділігі

табыс

таза экспорт

      Импорттаудың  шекті бейімділігі

импортқа шығындардың өзгерістері

табыс өзгерістері

      Жиынтық табыстың өсуімен бірге импорт көбейеді, себебі тұтынушылармен инвесторлар отандық тауарларға сияқты импорттық тауарларға да шығындарын өсіреді. Ал экспорт берілген елден тікелей оның жиынтық табыс Ү көлеміне тәуелді емес, ал бұл тауарларды және қызмет көрсетілерді кіргізетін елдің жиынтық табыс динамикасына тәуелді. Сондықтан берілген елдің жиынтық табыс Ү динамикасы  мен оның таза экспортының динамикасы арасындағы тәуелділік теріс, бұл таза экспорт функциясында минус таңбасымен көрсетіледі.

      Жоспарланған шығын сызығы, нақты және жоспарланған шығындар теңелген сызықты белгілі бір А нүктеде кесетіні анық (яғни, Ү=Е сызығын). Келтірілген сызба Кейнс кресі атағын алған. Ү=Е сызығында әрқашан іс жүзіндегі инвестициялар мен қор жинақтар теңдігі сақталады. А нүктесінде табыс жоспарланған шығындарға тең және іс жүзіндегі инвестициялар мен қор жинақтары теңестіріледі яғни макроэкономикалық тепе теңдік орнайды.

      Егер  іс жүзіндегі өнім шығару көлемі тепе теңдік көлемінен артса, онда ол сатып алушылар таурады фирмалардың өндіргегінен аз сатып алғандығын, яғни білдіреді. Өткізілген өнім ТМҚ формасын алады өйткені рол өспелі түрде болады.  

Қорлардың өсуі  өндірісті, фирмаларды және жұмысбастылықты  азайтуға мәжбүр етеді, ал ол соңында ЖҰӨ ді азайтады. Біртіндеп дейін төмендейді, яғни табыс пен жоспарланған шығындар теңеледі. Сәйкесінше жиынтық сұраныс пен ұсыныстың тепе теңдігі орнайды. [3. 230] 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  Игіліктер нарығының экономикалық көрсеткіштері

2.1. ІS моделіндегі игіліктер нарығын алгебралық жолмен талдау

     Сұраным заңының мәнін қарапайым түрде  баяндауға болады: таурадың бағасы қаншалықты төмен болса, соншалықты көп саны сатып алынатын болады. Сызбадан қисық сызық шындығында да сұраным көлемінің баға деңгейіне тәуелділігін бейнелейді. Бұл заңды шын мәнінде «игілікті» деп есепте, мұндай кері фукнционалды тәуелділіктің математикалық көрінісін жазамыз:

       демек басқа жағдайда:

       деп сұраным заңы деп  атауға да болады, себебі әрқашанда  бағаның кез келген төмендеуіне  сергек жауап қайтарады.