Мемлекеттік бюджет

1. елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару;
4. бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдылығы;
5. әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. «көлеңкелі» экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7. ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз щығыстар мен ысыраптар.

Бюджет  тапшылығын төмендету әдістері:

1. шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2. кірістер тұрақты, ал шығыстар азаяды;
3. кірістер өседі, ал шығыстар азаяды (тапшылық 2 еседен жылдамырақ төмендейді).

Тапшылықты  қаржыландыру –оны жабу үшін қосымша  ақша қаражаттарын іздестіру.

Бюджет  тапшылығын қаржыландырудың жолдары:

1. Ақша белгілерін шығару;
2. Мемлекеттік қарыздар;
3. Шетелдік қарыздар;
4. Ұлттық байлықты пайдалану.

   Бюджеттің кірістерін көбейтуге, шығыстарын қысқартуға, тапшылықты реттеуге, басқа экономикалық дағдарысқа қарсы шараларды әзірлеу және дәйекті іске асыру мемлекеттің қаржы қаржы жағдайын тұрақтандыруға жағдай жасайды, яғни елдің әлеуметтік экономикалық дамуына жәрдемдесетін болады. 

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі.

   Бюджет  құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесін мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы мен аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.

   Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің  құрылым унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан мемлекеті  – федеративті емес, басқарудың Президенттік нысананы және сайланатын  Парлдаменті бар унитарлық мемлекет.

   Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын және дербес болып табылатын мынадай бюджеттер жұмыс істейді (2 сызбаны қараңыз).

   республикалық бюджет;

   облыстық  бюджет, республикалық маңызы бар  қаланың, астаның бюджеті;

   ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.

   Қазақстанда төтенше немесі соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің  әзірленуі, бекітілуі және атқарылуы  мүмкін. 
 
 

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі. 

     

 

 

 
 

 
 

 
 
 
 
 
 
 

1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік бюджет жүйесі, басқа одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды.

    Бюджет – мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Мемлекеттік бюджет арқылы (көмегімен) тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет. Жалпы бюджет арқылы елдің экономикасын, әлеуметтік тұрмыс жағдайын жақсартуға болады. Бюджетті реттеуге бюджет жүйесін пайдаланылады.

    Сонымен Қазақстан Республикасы мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі республикалық бюджетке шоғырланған.

    Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.  Бұлардың негізінде мемлекеттік шығыстар қалыптасады. Яғни әртүрлі әлеуметтік салада қарастыратын болсақ, мемлекеттік бағдарлармаларға мысалы үшін  Арал теңізінің экологиясын жақсартуға байланысты мемлекеттік бюджеттен арнайы ақшалай қаражаттар бөлінуде және қаржылық инвестицимялар құюлуда. Мұндай мәселені Оңтүстік Корея мемлекетімен шешуде (экономика газеті №34). Мұның барлығы мемлекеттік шығыстарға жатады, ал мемлекеттік шығыстар мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатының көз жеткізуге болады. Сонымен қатар бюджетті дұрыс жоспарлак барысында, елдің әлеуметтік тұрмыс жағдай жақсарады, экономикасы гүлденеді деп ойлаймыз. Мемлекеттік жобаларды қолдау барысында, ҚР-ның «2009-2011» жылдарға арналған республикалық бюджетті жоспарланған. Ондағы ҚР-ның Президенті мен ҚР-ның Қаржы министрілігі Б.Б.Жәмішев қолдауларымен өнеркәсіп салаларын дамыту, халықтың хал-ауқатын көтеру, білім саласына көңіл бөлу және т.б. жатады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстан Республикасының 2009 жылдың 1-тоқсанындағы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары және 2009 жылдың екінші тоқсанына арналған міндеттері туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің отырысына ақпарат 
 

І. 2009 жылдың 1-тоқсанындағы мемлекеттік бюджеттің атқарылу қорытындылары туралы ақпарат 

Мемлекеттік бюджет  

1.1. Мемлекеттік бюджетке  түсетін түсімдер  

     2009 жылдың 1-тоқсанында мемлекеттік  бюджетке түсетін түсімдер қарыздар  түсімін есепке алмай 797 069,4 млн.теңгені құрады және есепті кезеңге арналған 769 474,7 млн. теңге жоспардың 103,6%-ына атқарылды, оның ішінде кірістер 796 318,2 млн. теңгеге немесе 103,5%-ға түсті, оның ішінде салықтық түсімдер 515 200,4 млн.теңгені немесе 102,8%-ды құрады, салықтық емес түсімдер – 23 723,0 млн.теңге, 206,8%, негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер – 7 394,8 млн.теңге немесе 117,6%, трансферттік түсімдер – 250 000,0 млн.теңге немесе 100%,  бюджеттік кредиттерді өтеу – 507,7 млн.теңге немесе 190,3%, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер – 243,6 млн.теңге немесе 267,4%.

     2009 жылдың 1-тоқсанындағы мемлекеттік бюджет түсімдерінің құрылымы 1-кестеде ұсынылған. 
 

1-кесте.  2009 жылдың 1-тоқсанында мемлекеттік 

бюджетке  түскен түсімдер 

                                                                                                                                         млн.теңге

 
 

     2009 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша мемлекеттік бюджеттің кірістері 769 116,8 млн.теңге жоспарда бюджетке 796 318,2 млн.теңге түсті, 27 201,4 млн.теңгеге асыра атқарылды немесе жоспардың орындалуы 103,5%-ды құрады.

      Қазақстан экономикасына әсер еткен әлемдік  экономикалық проблемалардың салдары (қаржылық дағдарыс) бизнес белсенділігінің баяулауына әкеп соқтырды, ол сыртқы экономика конъюнктурасына да әсер етті, бұған көбінесе мүмкіндік тудырған әлемдегі нарықта шикізаттың төмен бағасы, АҚШ доллары бағамының өсуі, сыртқы сауда айналымы көлемінің төмендетуге әкелді. Айталық, Кедендік бақылау комитетінің жедел деректері бойынша 2009 жылдың 1-тоқсаны бойынша сыртқы экономикалық тауар айналымы (ұйымдастырылмаған сауда-саттықты есепке алмағанда) 13,9 млрд. АҚШ долларына жетті, бұл ретте 2008 жылдың осыған ұқсас кезеңімен салыстырғанда 39,4%-ға төмендеді, соның ішінде экспорт – АҚШ-тың 8,0 млрд.долларын құрап, 2008 жылдың салыстырмалы кезеңінен 49,4%-ға төмендеді, импорт – 5,9 млрд. АҚШ доллары немесе 17,1%-ға төмендеді.

      Мемлекеттік  бюджет кірістерінің құрылымында 45,6%-ды құрайтын салықтық түсімдер 501 357,4 млн.теңге жоспарда, бюджетке 515 200,4 млн.теңге немесе 102,8% түсті.

      Есептік кезеңде корпоративтік табыс салығы 151 310,9 млн.теңге жоспарда, бюджетке 194 673,4 млн.теңге түсті, жоспар 128,7%-ға орындалды. Жоспардың аса орындалуы салықтың осы түрін төлеушілер болып табылмайтын кәсіпкерлердің аванстық төлемдерді аударуына байланысты (2008 жылда жиынтық жылдық кіріс 325 000 еселенген АЕК мөлшерінен аспайды), өйткені 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа Салық кодексінде КТС есептеу тетігі өзгерді (Салық Кодексінің 141-бабының 2 тармағы). Сондай-ақ жоспардың асыра орындалуына орташа айлық аударымдарға сүйене отырып, КПО Б.В. мердігерлік компанияларының болашақ төлемдердің есебіне аванстық төлемдерді төлеуі әсер етті.

      Жеке  табыс салығы бойынша кәсіпорындарда өндіріс көлемінің азаюы және кәсіпорындарда жұмысшылар санының қысқаруы салдарынан салық салынатын базаның азаюымен шартталған жоспардағы 59 815,6 млн.теңгенің орнына бюджетке 59 223,2 млн. теңге немесе 99,0% түсті.

        Әлеуметтік салық бойынша жоспардағы 51 704,1 млн.теңгенің орнына бюджетке 49 616,6 млн.теңге немесе 96,0% түсті. Жоспардың орындалмауы 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап әлеуметтік салықтың 13%-дан 5% регрессивтік шкаласынан 11% бір қалыпты ставкаға өтуі мен өнеркәсіп көлемінің азаюына байланысты.

      Мүлікке салынатын салық бойынша жоспар 124,4%-ға орындалды немесе жоспардағы 17 312,0 млн. теңгенің орнына нақты 21 532,1 млн. теңге түсті, Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 398-бабының 1-тармағына сәйкес ставканың 1,5%-ға өсуі есебінен бюджетке жоспардан тыс 4 220,0 млн.теңге түсті.

      Жер салығы бойынша жоспар 128,7%-ға орындалды немесе кейбір өңірлер бойынша елді мекендер жерлерінде базалық ставканың өсуі, жеке меншік құқығының пайда болуына байланысты кейбір төлеушілердің жер тілімін пайдалану төлемінен жер салығын төлеуге көшуі, сондай-ақ жария етілген жер тілімдерінен түскен түсімдер салдарынан жоспардағы 2 635,3 млн. теңгенің орнына бюджетке 3 392,9 млн. теңге түсті.

      Көлік құралдары салығы бойынша жоспар 113,1%-ға орындалды немесе 1 820,8 млн. теңге түсті. Жоспардың артығымен орындалуына әкімшілеуді жақсарту, сондай-ақ тіркелген көлік құралдары санының артуы әсер етті.

      Бірыңғай жер салығы бойынша жоспар 144,8%-ға орындалды, жоспардағы 80,9 млн. теңгенің орнына бюджетке 117,1 млн.теңге түсті, артығымен орындау шаруа қожалығы үшін арнайы салық режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын төлеушілер санының өсуі, және салық бойынша бересіні өтеу есебінен болды.

      Қосылған  құн салығы бойынша 141 003,1 млн.теңге жоспарда бюджетке 102 025,1 млн.теңге түсті, жоспар 72,4%-ға орындалды, оның ішінде:

      - іште өндірілетін тауарларға салынатын қосылған құн салығы бойынша жоспар 45,2%-ға орындалды, 40 510,4 млн.теңге жоспарда бюджетке 18 318,1 млн.теңге түсті. 2009 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша бюджеттен өтеу 50 500,7 млн.теңгені құрады, бұл өткен жылдың осыған ұқсас көрсеткішінен 6 296,3 млн.теңгеге көп, бұл ретте салықтың жалпы түсімі өткен жылмен салыстырғанда 20 540,2 млн.теңгеге азайды;

      - импортталатын тауарларға салынатын ҚҚС бойынша 100 492,7 млн. теңге жоспарда іс жүзіндегі түсім 83 707,0 млн. теңгені құрады немесе 83,3%-ға атқарылды. Орындалмаудың негізгі себебі кредит алумен және құрылыс және экономиканың басқа да салаларындағы өсу қарқының әлсіреуімен қарыз алушыларда туындаған проблемалары, сондай-ақ ҚҚС ставкасының 2009 жылы 13 %-дан 12%-ға төмендеуі болып табылады.

      Акциздер бойынша барлығы 14 447,4 млн.теңге жоспар кезінде 3 046,3 млн.теңгеге немесе 78,0%-ға түгел орындамай отырып, бюджетке 11 401,1 млн. теңгеге түсті, оның ішінде:

      1. ішкі өнім тауарларына салынатын акциздер бойынша жоспар 100,5%-ға орындалды немесе жоспардағы 7 161,2 млн.теңгеде түсімдер 7 199,1 млн.теңгені құрады, оның ішінде:

      - алкогольдік өнімдерге салынатын акциздер бойынша - жоспардағы 1 395,4 млн.теңге жоспар кезінде түсімдер өнімді сату көлемінің азаюы есебінен 1 673,1 млн. теңгені, немесе 119,9% құрады;