Экономикалық мәдениет түсініг

   Герберт Спенсер (1820-1903) - ағылшын әлеуметтанушысы және экономисі, өз еңбектерінде әлеуметтік даму және әлеуметтік эволюция мәселелеріне баса назар аударды. Ол “әскери” және “өндірістік” қоғамның полярлық қарама-қайшылық үлгісін жасай отырып, қазіргі қоғамға дәстүрлі қоғамды қарама-қарсы қояды. Спенсер жаңа әлеуметтік құрылыстың маңызды белгілерін ашты. Олар - дамудың, қиратудың және реттеудің шешуші факторлары болып саналатын әлеуметтік күрес пен бәсекелестік. Міне, осылар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтардың ең маңызды қайнар көзі болып табылады. Жеңіске жеткендер меншік иелерінің тобын құрады, ал жеңіліс тапқандар - жалданбалы жұмысшылар және т.б. тобын қалыптастырады; жеңілгендердің ерте ме, кеш пе абырой сезімі оянады және оның салдарының бірнеше нұсқасы болады.

   Фердинандт  Теннис (1865-1936) - неміс әлеуметтанушысы және тарихшысы. Ол жаңа әлеуметтік құрылыстың маңызды белгілерін сипаттап берді. Теннис Gesellschaft (қазіргі қоғам) пен Gemeіnschaft-ты (дәстүрлі қоғам) бір-біріне қарсы қояды. Қазіргі қоғамда адамдар өзінің жеке қасиеттерін, ұқсастығын жоғалтып, құпиялы жалданушылар, жұмысшылар, сайлаушылар, тұтынушылар мен көрермендер, т.с.с.  топтарға механикалық түрде біріге отырып, сахнаға шығады. Оған үлкен нарықтары, аудиториясы, тыңдарман қауымы, электораты, ұлттық ұйымдары бар қазіргі қоғамның көлемі кінәлі. Мұндай жағдайда тұлғааралық байланыстар бүркемеленеді. Бұл жағдай өмір сапасының нашарлануына, бюрократия мен үкіметтің жекеленуіне алып келіп, тоталитарлық режимнің пайда болу қаупін тудырады.

   Э.Дюркгейм (1858-1917). Ол “аномия” ұғымын енгізе отырып, адамдар - өз мүдделері үшін күресіп таласуға дайын тұратын өзімшілдер деп санады. Олар тек мәдени ережелер, нормалар мен құндылықтар арқылы байланысқа түскен жағдайда ғана “бәрінің барлығына қарсы соғысынан” құтылып, үйлесімді әлеуметтік өмір сүруге қол жеткізе алады. Қандай да бір тарихи жағдайларда мәдени ережелер өзінің реттеуші күшін жоғалтады. Сол кезде аномия жағдайы туады, қоғамды ұйымдаспағандық пен астан-кестеңдік жайлап алады. Адамдар өздерін түп-тамырларынан үзіліп қалғандай сезініп, өзін-өзі өлтіруге қол жұмсайды. Дюркгейм қазіргі қоғам аномиялық жағдайдың туындауына ықпал етеді деп есептеген.

   Дюркгейм  қандай да бір әлеуметтік фактілердің  себептерін басқа бір әлеуметтік фактілерден іздеуге шақырып, психологизмнен бас тартады. Оның көрсеткен кестесінде адамның мінез-құлқы шын мәнінде пайдакүнемдік сипатынан айырылады. Алайда, сонымен бірге, адамның өзі жеке адам ретінде әлеуметтік қызметпен алмастырылады.

   Көптеген  әлеуметтанушылар секілді ол да әлеуметтік-экономикалық прогресте шешуші рөлді жеке меншік, бәсекелестік пен еркін кәсіпкерлік емес, адамдардың ынтымақтастығы мен бірлігі, әлеуметтік қатынастар мәдениеті, еңбектің микро-макро деген деңгейдегі әлеуметтік ұйымдасқандығы атқарады деп санаған.

   Макс  Вебер (1864-1920) - неміс әлеуметтанушысы, ХІХ-ХХ ғасырлардағы ең ықпалды тұлғалардың бірі. Ол қазіргі қоғамды саралай отырып, “дәстүрлі” және “капиталистік” қоғамды бір-біріне қарсы қояды. Олардың айырмашылығы мына өлшемдер бойынша көрінеді: жеке меншік нысаны, технологияның басым түрі, жұмыс күшінің нарығы, экономикалық бөліп берудің әдістері, заңдар табиғаты, кең таралған дәлелдемелер. Вебердің сөздері бойынша, капитализм дегеніміз “пайда соңынан ылғи қуалап жүру” және “бос жұмыс күштер нарығын дұрыс ұйымдастыру”.

   Вебер ерекше ментальдыққа - “этосқа” ие болатын  кәсіпкерлер мен жұмысшылардың  ерекше табы болады деп санайды. “Этос” немесе “капитализм рухы” табыс  себебін, аскеттілік, парыз сезімін  қамтиды. Этостың қайнар көзі протестантизм болып табылады.

   Вебер ұйым теориясы шеңберінде бюрократия құбылысына сипаттама жасап, бюрократиялық жүйені әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыта түсуде нақтылы әдістемелік ұсыныстар берген.

   Вебер әлеуметтануының негізгі принципі - бюрократия теориясының арқауын құратын ұтымдылық. Капитализмнің ең маңызды белгісі - бәрі де мойындап отырған таным құралы ретіндегі ғылымның рөлі болып табылады.

   Вебердің  айтарлықтай жетістіктеріне әлеуметтік дауларды экономикалық тұрғыдан талдауын жатқызуға болады. Экономикалық мінез-құлықты ол әлеуметтік мінез-құлықтың ең ұтымды түрі деп қарастырады.

   Ғалым өнеркәсіпте ірі-ірі эмпирикалық  зерттеулер жүргізді және мұндай зерттеулердің  әдістемесінің дамуына айтарлықтай  үлес қосты.

   Вебер, жан-жақты әлеуметтанушы бола тұра, әлеуметтануда ең бастысы  шаруашылық өмірді талдау деп есептеді. Ол әлеуметтік-экономикалық өмірді зерттеп-білгенде мінез-құлық санаттарына сүйенді және мінез-құлықтық тұрғыдан қарауға үгіттеуші болды.

   Талкотт Парсонс (1902-1979) қоғамның төмендегідей негізгі белгілерін бөліп қарастырды:

   1) экономика, өзінің жаппай өндірісімен, бюрократиялық ұйымымен, жан-жақты қамтушы нарығымен, ақшасымен қоғамда жоғары рөл атқарады;

   2) төрт кіші жүйенің толық жіктелуі (бейімделушілік, мақсатты бағыттаушы, интегративті, қолдаушылық);

   3) әлеуметтік үйлестірудің негізгі  механизмі болып табылатын құқықтық  жүйенің дамуы; 

   4) стратификация;                             

   5) әлеуметтік өзара байланыстардың  күрделі жүйесінің жанама түрде  кеңеюі.

   Ол  экономикалық қатынастарды талдауға көңіл  бөледі, іс-әрекет теориясы тұрғысынан адами әрекеттің субъектісі көбіне жалпы құрылымдардың элементі ретінде  көрінеді. Немесе іс-әрекет жүйелері ішінде шешуші рөл нормативтік құрылымдарға беріледі .

   Парсонс қазіргі және дәстүрлі қоғамның үлгілері тарихи қоғамдарды шынайы бейнелейді деп есептемейді; керісінше, ол оларды үзіліссіз сызықша бойында орналасатын қоғамдағы талдамалық нүктелер ретінде қарастырады. Ол келесі “паттерн-өзгермелілікті” бөліп көрсетті: мәртебені негіздеу, бағалау өлшемі, эмоцияның рөлі, әлеуметтік құрылымның анықтылық деңгейі.

   Ғылыми  пән өзінің ерекше амалдарын жасап  шығаруға мүмкіндік беретін, дербес қалыптасқан теориялық аппараты құрылған кезде ғана өз орнын тапты  деп есептеледі. Теориялық бекітілімдер, санаттар мен ұғымдар танымның жалпыға мәні бар схемасын қалыптастырады, құбылыстар мен процестердің ең құнды ерекшеліктерін, белгілерін және заңдылықтарын көрсетеді. Басты әлеуметтанушылық-экономикалық санаттардың шеңберін анықтап алу әлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеудің әдістемелік негізін жасауға мүмкіндік береді.

   Экономикалық  әлеуметтанудың іргелі ұғымдарына ең алдымен экономикалық мінез-құлық, экономикалық әрекет, экономикалық сана мен ой, экономикалық мәдениет, шаруашылықты ұйымдастыру, экономикалық институт және басқалар жатқызылады. Экономикалық және әлеуметтанушылық ғылымдардың бір-бірін толықтыруы, нарықтық құбылыстарды зерттеудің өзектілігінің жоғарылауы деңгейіне қарай нарықтық терминология экономикалық әлеуметтануға жақындай түседі. Олар: нарықтық экономика, жақсы тұрмыс экономикасы, формальды және формальды емес экономика, жеке меншік, жекешелендіру, жеке адамдар мен шаруашылықтардың нарықтық мінез-құлқы, жұмыспен қамту және жұмыссыздық, еңбек нарығының икемділігі және т.с.с.

   Басқа да арнайы әлеуметтану теориялары сияқты экономикалық әлеуметтану да әлеуметтік қатынастарды зерттеуде түсіп отырған  саласының мәнін ашатын жалпы  әлеуметтану категориялары мен  өзіндік ерекшелігі бар ұғымдарды  қолданады. Ғылымның бұл саласын  алға тартып отырған көптеген санаттарға байланысты келесі топтарға бөлуге болады.

   1. Жалпы ғылыми (тұжырымдамалық) категориялар - құрылым, жүйе, функция, процесс, байланыс, тұрақтылық, өзгерушілік, даму және т.с.с. Олар жалпы әдістеменің тілін құрайды, экономикалық және әлеуметтік салаларды, экономикалық қатынастар мен процестерді реттеудің әлеуметтік механизмдерін сипаттау құралы ретінде қолданылады.

   2. Жалпы әлеуметтік категориялар - басқа да әлеуметтік ғылымдардың сөздігінен алынған. Айталық, экономикалық теориядан - нарық, өндіріс, тұтыну, айырбас, бөліп беру, жеке меншік, бәсекелестік, жұмыспен қамту, трансакциялар және т.б. сияқты терминдер қолданылады. Философиядан - қоғамдық сана, қоғамдық қатынастар, заңдылықтар, мәдениет; әлеуметтік психологиядан - ұжым, тұлға, дәлелдеу, сәйкестендіру; жалпы әлеуметтанудан - әлеуметтік қатынастар, топтар, ұйымдар, институттар, әлеуметтік құрылым, стратификация және басқалар.

   3. Өзіндік ерекшелігі бар категориялар - экономикалық әлеуметтанудың жеке санаттары болып табылады, оның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарын (экономикалық әрекет, шаруашылық ниеттемесі, экономикалық стратификация, экономикалық мүдделер, стереотиптер, келісім-шарттық қатынастар, әлеуметтік-экономикалық қолдау жүйелері және т.б.) танып-білудегі амалдарды білдіреді.

   Әлеуметтанушылық  зерттеу барысында бұл категориялар операциялық процестен өтіп, эмпирикалық талдауға жатқызылады. Мысалы, шаруашылық ниеттемесі, нарықтық өзгерістерге көзқарас, мамандық пен іс-әрекет түрін таңдаудағы түрткі себеп, респондент үшін жұмыс орнының түрлі сипаттамаларының маңыздылығы, оның жоғары жалақысы бар жұмыс табуға ұмтылысы, кәсіпкерлікке көзқарасы және басқалар сияқты эмпирикалық индикаторлар көмегімен анықталады.

   Экономикалық  әлеуметтанудың категориялар жүйесі келешегі бар экономикалық-әлеуметтанушылық мектептер мен бағыттардың дамуының арқасында байи түседі. Олардың қатарына экономикалық мінез-құлық, ұтымды таңдау, адам капиталы, жаңа институционализм теориясы және басқалары кіреді.

   Экономикалық  әлеуметтану экономиканың әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылым болғандықтан, экономикалық және әлеуметтік ұғымдарды анықтап алу қажет. “Әлеуметтік” дегенде, сол қоғамдағы жеке адамдар мен топтардың нақты орны мен уақыты жағдайында ортақ іс-әрекет процесінде топтасқан қоғамдық қатынастардың жиынтығы түсіндіріледі. Әлеуметтік адамдардың өзара әрекеттесуі барысында туындайды және бір-біріне қоғамдық өмірдегі құбылыстар мен процестерге әр түрлі қатынастар барысында көрінеді.

   “Экономикалық” деген ұғым адамдар арасындағы өндірісті ұйымдастыру мен материалдық игіліктерді тұтынумен байланысты қандай да бір қоғамдық қатынастарды білдіреді. Экономика өндірісті, еңбек нәтижелерін алмастыруды, өндірілген нәрсені таратуды, тұтынуды қамтиды. Экономика әлеуметтанушылық көзқарас тұрғысынан екі жақты қарастырылуы мүмкін - шаруашылық іс-әрекет және осы әрекеттерді реттеуші институттар жүйесі ретінде. “Шаруашылық” ұғымы экономиканың синонимі болып табылады және ол адам мен оның айналасындағылардың өмір сүруге қажетті игіліктерді өндіру мен тұтыну мақсатындағы өзара әрекеттесуі деп түсіндіріледі. Бұл тұрғыда экономика қоғамның жеке адам қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін шектелген қорларды пайдалану жайлы шешім қабылдайтын және оны іске асыратын саласы.

   Екінші  жағынан, қоғамда шаруашылық іс-әрекет процесінде белгілі бір экономикалық институттар қалыптасады. Әлеуметтік тәжірибе дәл осыларда ең қолайлы әлеуметтік-экономикалық нәтижені алуға мүмкіндік беретін, шаруашылық субъектілерінің нақтылы материалдық-техникалық ортамен өзара әрекеттесуінің тұрақты әдістерін бекітеді. Нәтиже жекелеген әлеуметтік топтар көзқарасы тұрғысынан алғанда аса мықты емес, алайда халықтың көпшілігі үшін ең қолайлысы, өйткені ол қоғамның шаруашылық іс-әрекетінің тұтастығын қамтамасыз етеді. Экономика бұл жерде материалдық сала ретінде емес, Парсонс бойынша, көбіне бейімдеу бағытына ие қоғамдық ресурстарды өндіру механизмі, институттар жүйесі ретінде қарастырылады.

   Қоғамдық  қатынастардың кез келген жүйесі (экономикалық, саяси және басқалар) адамдардың бір-біріне және қоғамға деген көзқарасын білдіреді. Экономикалық құбылыстар мен процестер өзінің әлеуметтік негізіне байланысты болады. Әлеуметтік процестер экономикалық процестер аясына кіреді немесе керісінше. Мысалы, қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік көбіне адамдардың экономикалық ұстанымдарымен (меншікке ие болумен, табыс деңгейімен, кәсіби жұмыспен қамтылумен) анықталады. Экономика жеке адамдарды топтық және жекелік байланыстар жасауға итермелейді, олардың арасында өзара әрекеттесудің өзіндік ерекшелігі бар түрлерін жасап шығады, олардың мінез-құлық шеңберлерін белгілейді. Алайда, адамдардың мінез-құлқы тек ұтымды себептермен, экономикалық қинаумен ғана реттелмейді, сонымен қатар, ерекше тарихи және мәдени жағдайларда қалыптасқан әлеуметтік байланыстар, құндылықтар, мінез-құлық нормаларымен де реттеледі.