Активтер есебі

МАЗМҰНЫ 

КІРІСПЕ....................................................................................................................3

1. Активтер есебінің түсінігі, бөлінуі....................................................................4

2. Ұзақ мерзімді  активтер түсінігі..........................................................................5

3. Ұзақ мерзімді активтердің бөлінуі.....................................................................6

4. Қысқа мерзімді (ағымдағы) активтер..............................................................14

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................15

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР......................................................................16  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

    Активтер - өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және жылжитын мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта пайдаланылып жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны бар, заңи және жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің бәрі; елдің шетелден алынған (мысалы, тауар әкетілімінің нәтижесінде алынған) ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.

    Қысқа мерзімді активтер — қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол ақшаға айналдырылмақшы, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл бойына немесе ұзақтығы бір жылдан асатын болса, оперативтік өндірістік өткізу циклі бойына пайдалануға болатын активтер; Ұзақ мерзімді активтер — қолма-қол ақшаға айналдыру, сату немесе бір жыл немесе оперативтік цикл бойына пайдалану көзделмейтін активтер; оперативтік активтер — жер, үймерет, жабдық және басқа негізгі қорлар сияқты өндіріс барысында пайдаланылатын ұзақ мерзімді активтер; өтімді активтер — пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін қаражат (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, ірі компаниялардың акциялары мен облигациялары, ағымдағы шоттар, қолма-кол ақша).

   Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, мысалы, Ұлыбритания мен басқа да елдерде мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер — құны бар және компания жай қайта сату үшін емес, тауар өндіру немесе қызметтер көрсету мақсатымен сатып алатын мүлік (бір жылдан астам кезең бойына өндірістік үдеріске пайдаланылатын нәрселердің бәрі); ағымдағы активтер (айналым құралдары) — құны бар, келесі 12 ай бойына ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік (босалқы қорлар, дебиторлық берешек, ақшалай қаражат). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Активтер  есебінің түсінігі, бөлінуі

   Ұлттық шоттар жүйесінде активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы объектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер (теңіз, ауа), сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, "адами капитал" дейтін (тәжірибе, білім, қабілет), экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т. б. есептелмейді. Ұлттық активтер материалдық активтер мен бейматериалдық активтерге бөлінеді.

1. Кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын, жеке (жеке  адамдар) немесе заңды тұлғаның  мүлкі. Активтердің мынадай түрлері  болады: күрделі (негізгі қорлар), қаржылық ( құнды қағаздар, кредиттер)  және материалды емес активтер.

2. Бухгалтерлік  есепте— қарыздар мен қарыздық  міндеттемелерге қатысы жоқ барлық  нәрселер енеді.

     Материалдық емес активтер кәсіпорындардың,  фирмалардың ұзақ мерзімдік активтерінің  ажырамас құрамдас бөлігі. Материалдық,  емес активтерге материалды нысанға  ие емес, заттық касиеттері жоқ  бірақ кәсіпорынға ұзақ уақыттар  бойы немесе тұрақты түрде  табыстар әкелуге мүмкіндік беретін  нысандар жатады. Шаруашылық, құралдың  бұл тобына: табиғи қорларды, жерлерді  пайдалану құқығы; өнертапқыштық,  патенттер, лицензиялар, "ноу-хау"  құқығы, сауда маркасы, тауар белгілері,  сатып алынған бағдарламалық  өнімдердің, делдалдық орындардың  немесе делдалдық орындарды пайдалану  құқығының құны, фирманы және  тағы басқаларын тіркеуге дейін  орындары бар құжаттар мен  жарнамаларды дайындау үшін ұйымдастырылған  шығындар жатады.

     Қазақстан Республикасының 2007-жылыдың 28-ақпанындағы  “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік”  -деп аталатын №234-III заңының 3-тарау 13-бабында қаржылық есептіліктің элементтері белгіленіп көрсетілген. Сол элементтердідің  бірі болып табылатын активтерге елімізге танымал белгілі ғалым, професор Қ.К.Кеулімжаев өзінің Бухгалтер  лік есеп принциптері –атты еңбегінде - Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері мен  құндылықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады деп атықтама береді. Басқаша  айтатын болсақ актив дегеніміз кәсіпорынның өткен уақыттардағы шаруашылық операцияларының негізінде пайда болған және алдағы уақыттарда табыс табу үшін пайдаланылатын ресурстар болып табылады. Активтер пайдаланылу уақытына, мерзіміне қарай қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ мерзімді (айналыстан тыс) болып екі топқа бөлініп қарастырылады.

     Ұзақ  мерзімді (айналыстан тыс) активтер дегеніміз ұзақ уақыт (бір жылджан артық) пайдаланылатын айналымдылығы баяу активтер болып табылады.  Ал қысқа мерзімді активтер дегеніміз өзінің құнын тез арада басқа өнімге айырбастай алатын өтімділігі жоғары активтер болып табылады. Соған сәйкес ұзақ мерзімді активтерді айналымнан тыс активтер депте атайды. Ұзақ мерзімді активтерге негізгі құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар және ұзақ мерзімді инвестициялар жатады.  
 

2. Ұзақ мерзімді активтер түсінігі 

   Ұзақ мерзімді (айналыстан тыс) активтер дегеніміз ұзақ уақыт (бір жылджан артық) пайдаланылатын айналымдылығы баяу активтер болып табылады. 

   Ұзақ мерзімді активтер: материалдық (негізгі құралдар және аяқталмаған күрделі құрылыс); материалдық емес; басқа да ұзақ мерзімді активтер; ұзақ мерзімді дебиторлық берешек (өтілу мерзімі бір жылдан артық) болып бөлінеді. Материалдық емес активтер– бұлар натуральдық–физикалық формасы жоқ, алайда «болмашы құндылығы бар» соған сәйкес субъектіге ұзақ уақыттар бойында немесе үнемі қосымша табыс түсіретін активтер. Оның үстіне материалдық емес активтер алынып қосылу қабілетін де ие болуға тиіс. Материалдық емес активтерге тауар белгілері (қызмет көрсету белгілері), тауарлырдың шығарылатын тіркеулі жерлері, гудвилл («фирма бағасы»), «ноу–хоу», потенттер мен өнеркәсіп үлгілері, лицензиялар, интеллектуальды меншік пен ұйымдастыру шығындары, табиғи ресурстарды пайдалану құқы, ЭВМ–мен бағдарламалық қамтамасыз ету және басқалары жатқызылады.

   Нарықтық экономиканың дамуына қарай метериалдық емес активтердің субъектілер мүліктеріндегі маңызы мен үлгісі ұлғая түседі,  мұның өзі техника мен технологияның дамуымен, ақпараттың таралуымен, экономикалық қатынастардың дамуымен сабақтас.

   Негізгі құралдар–материалдық активтер ұзақ уақыттар бойында (бір жылдан астам) материалдық өндірісте де, өндірістік емес салада да еңбек құрал–жабдықтары ретінде қызмет атқарады.

   Негізгі  құрал–жабдықтарға: тұрақты мүліктер (жер учаскесі, ғимараттар, құрылғылар, көп жылғы екпе өсімдіктер және жерге тығыз байланысты, басқа орынға көшіру оның әуелгі мақсатына нұқсан келтірмей қоймайтын басқа да объектілер); транспорт құралдары; құрал–жабдықтар; балық аулау саймандары; өндірістік және шаруашылық мүліктері; ересек жұмысшы және өнімді мол; құрал–саймандар мен басқа да негізгі құралдар жатады.  

   Алыну мақсатына қарай материалдық активтер есеп жұмысында негізгі құралдардың, қосалқы тауар материалдың, қаржылық инвестицияның құрамында көрсетіледі. Мысалы, субъектінің шаруашылық мақсат үшін сатып алған автомобилі негізгі құрал– жабдықтар құрамында, ал қайыра сатып жіберу үшін алынған автомобиль  қосалық тауар–материал құрамында көрсетіледі. Субъектінің тек өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақыт кезіңінде қаржы алу үшін алған жер учаскесі мен ғимараттары қаржылық инвестиция ретінде көрсетіледі. Субъектінің қолындағы негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі пайдаланыла бермейді, өйткені олар резерв ретінде қоймада жатуы мүмкін немесе белгілі бір тәртіп бойынша сақталынып қойылуы, әйтпесе жалға берілуі ықтимал.

   Материалдық және материалдық емес активтерді негізгі құралдар объектілері ретінде тану сәтінде бағалаудың біріңғай жолы қажетті шарт болып табылады.  
 

     3. Ұзақ мерзімді активтердің бөлінуі 

     Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында  да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт  қызмет етеді.  Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары; машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа  машиналармен құрал- жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы  және өнім беретін мал; жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады.

     Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі  ҰҚЕС №2 немесе ХҚЕС №16 стандарттарына сәйкес ұйымдастырылуы тиіс. Осы стандарт негізгі құралдардың есебін жүргізудің, ұйымға жататын меншік құқығын, шаруашылық және оперативтік  басқару жүйесін  анықтайды.

     Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі  болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып  табылады. Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып  екіге бөлінеді.

     Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс  процесіне тікелей қатысатын  объектілер жатады, олардың көмегімен  өнімді әзірлеген кезде еңбек  құралдарына әсер ету жүзеге асады  немесе өндірісті жүргізу үшін қажет  материалдық жағдайын жасайды. Негізігі өндірістік құралдардың пайдалануын  сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізігі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.

     Өндірістік  емес негізгі құрал-жабдықтар –  тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін  ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған. Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншік дегеніміз – ұйымға тиесілі  және оның балансында көрініс табатын  негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа ұйымнан алынған  негізгі құралдар, жалға алынған  құралдар болып саналады. Оларды жалға  берушінің балансында есептейді, жалға  алушы 001-ші “Жалға алынған негізгі  құралдар” баланстан тыс шотында  есептейді. Жалға алу мерзімі  аяқталған соң немесе ол аяқталмай  тұрып, жалға алушы келісілген бағамен  сатып алуына болады. Оларды 121-ші “Жер”, 122-ші “Үйлер мен ғимараттар”, 123-ші “Машиналар мен жабдықтар, беріліс  қондырғылары”, 124-ші “Көлік құралдары”, 125-ші “Басқа да негізгі құралдар”, 126-шы “Аяқталмаған құрылыс” шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді. Заманның ағымына қарай бухгалтерлік есептің Халықаралық Қаржылық Есеп Стандартына көшуіне байланысты осы шоттар келесідей өзгереді.   2411-ші “ Көлік құралдары ”, 2412-ші “ Машиналар мен жабдықтар, беріліс қондырғылары ”, 2413-ші “ Басқа да негізгі құралдар ”, 2414-ші “Үйлер мен ғимараттар”, 2415-ші “Жер”, 2930-шы “Аяқталмаған құрылыс”

     Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған және қор ретінде тұрған болып  бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп  тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс  істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға  байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар  болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды  жоспарлы түрде олардың запас  бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған  объектілер есептеледі.

     Заттық  құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып  бөлінеді. Мүліктікке көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары, ғимарттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар жатады.

     Әр  ұйымда негізгі құралдар пайдалану  мақсатын қарай және атқаратын қызметтеріне қарай мынандай түрлерге бөлінеді: жер; үйлер; ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар; күш  бертеін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар  мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа  машиналар мен құрал-жабдықтар; көлік  құралдары; құрал-саймандар; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көпжылдық  екпе ағаштар; жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі  құралдар.