Қаржылық жағдайды талдаудың әдістері мен ақпараттық қамсыздандыру

Экономикалық жүйенің ең басты  ерекшеліктерінің біріне оның жүргізіліп жатқан түрлендірулерге сылбыр бейімделуін және осымен байланысты дамудағы енжарлықты жатқызуға болады.^[1]

 

Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығы - тәуекелділіктің  мүмкін болатын деңгейінде төлем  қабілеті мен несие қабілетін  сақтай отырып табысты өсіру негізінде  қаржыны тарату мен пайдалану  арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржылық ресурстар көздері.

Қысқаша тұжырымдама беретін болсақ: қаржылық тұрақтылық бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. 

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау және бағалау 
 
Іс жүзінде қолданылып жүрген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің қаржылық көрсеткіштері әдетте екі үлкен топтарға бөлінеді. Бірінші топқа нормативтік мәндері бекітілген көрсеткіштер жатады. Бұл: қаржылық тұрақтылық, төлем қабілеттілік пен өтімділік көрсеткіштері. Екінші топтағы көрсеткіштер бойынша нормативтік мәндер бекітілмейді. Бұл топқа табыстылық (рентабельділік), тиімді басқару мен іскерлік белсенділік көрсеткіштері жатады. 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы деген ұғым келешектегі төлем қабілеттілікпен тығыз байланысты. Қаржылық тұрақтылықты бағалау талдаудың сыртқы субъектілеріне (әсіресе инвесторларға) кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктерін ұзақ мерзімге (бір жылдан аса) анықтауға мүмкіндік береді. Нарықтық экономика жағдайында өндіріс процесін жүзеге асыру, оны ұлғайту, кәсіпорынның әлеуметтік және басқа да мұқтажын өзін-өзі қаржыландыру, яғни меншікті қаражаттар, ал олар жеткіліксіз болғанда - қарыз қаражаттары есебінен жүргізілетіндіктен, сыртқы қарыз беру көздерінен қаржылық тәуелсіз болудың мәні зор, алайда оларсыз да жұмыс жүргізу қиын, ал кейде тіпті мүмкін емес.

--- Документ представлен  для ознакомления в сокращенном  виде ---

 

 

Қаржылық және басқарушылық талдаудың мазмұны 

 

Бухгалтерлік есеп пен  аудиттің халықаралық стандарттарына көше бастауымызға байланысты бухгалтерлік есеп қаржылық және басқарушылық есепке бөлінді. Бірақ мұндай бөліністі  шарты деп айтуға болады, себебі басқарушылық есеп қаржылық есептің  жалғасы ретінде қарастырылуы мүмкін және керісінше.

Қаржылық есеп кәсіпорынның мемлекет пен ақпаратты сыртқы пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынастарын реттейді. Ал басқарушылық есеп мемлекетпен реттелмейді, оны ұйымдастыру мен оның әдістерін  кәсіпорын басшысы анықтайды. Басқарушылық есептің мақсаты – меншік иелері мен кәсіпорын басшылығын тиімді басқарушылық шешімдерін қабылдау үшін қажетті сапалы ақпаратпен қамтамасыз ету.

Бухгалтерлік есептің  қаржылық және басқарушылық есеперге бөлінуі кәсіпорын деңгейінде шаруашылық қызметін талдаудың да екіге бөлінуінің алғы шарттарын жасады. Осы тұрғыдан шаруашылық қызметін талдаудың жалпы  схемасы 1.1 – суретте келтірілген.

 

 

 

 

 

 

1.1 – Сурет.   Шаруашылық қызметін талдаудың жалпы схемасы 

 

Талдауды ішкі және сыртқы деп бөлудің негізгі критерийі  – пайдаланатын ақпарат сипаты. Сыртқы талдау жарияланатын есептік  мәліметтерге, яғни кәсіпорын қызметінің шектеулі бөлігін ғана сипаттайтын  мәліметтерге негізделеді.

Басқарушылық (ішкі) талдаудың  ақпараттық базасы ретінде кәсіпорын  қызметі туралы барлық ақпарат саналады: өндірістің техникалық жарамдылығы  туралы ақпарат, нормативті және жоспарлы ақпарат, оперативті, бухгалтерлік және статистикалық есеп мәліметтері, сыртқы қаржылық есеп, барлық ішкі есеп жүйесі, басқа да ақпараттар, оның ішінде мамандар пікірі, жиналыстар шешімі, т.б.

Қаржылық және басқарушылық талдау мақсаты мен міндеттеріне қарай да ерекшеленеді.

Қаржылық талдаудың мақсаты  – анықталған нәтижелер негізінде  кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беру, оны жақсарту бойынша ұсыныстар  жасау. Ол ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкі қаржылық талдау қалыптасқан қаржылық жағдайдың себептерін терең талдап, оны жақсарту бойынша шаралар  белгілейді. Ал сыртқы қаржылық талдаудың  міндеті сыртқы ақпарат пайдаланушылар қызығушылығымен анықталады.

Басқарушылық талдау тек  ішкі бола алады. Тек осы талдау түрі ғана кәсіпорындағы нақты жағдайға баға бере алады, тек өндірілген және сатылған өнімнің өзіндік құнының құрылымын ғана емес, жеке өнім түрлерінің өзіндік құнын, коммерциялық және басқару шығындарының құрамын оқуға мүмкіндік береді.

Басқарушылық талдаудың  мәліметтері кәсіпорынның бәсеке саясатының негізгі сұрақтарын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады, оны басқару ақпараты өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру мен пайда сомасын максималдау механизмін дайындау үшін пайдаланады. Осы себептерге байланысты басқарушылық талдаудың нәтижелері жарияланбайды, коммерциялық құпия болып саналады.

Қаржылық және басқарушылық талдаудың салыстырмалы сипаттамасы 1.3 – кестеде келтірілген.

1.3 – Кесте. Талдау түрлерінің  салыстырмалы сипаттамасы 

 

Салыстыру облысы	Қаржылық талдау	Басқарушылық талдау
Ақпаратты пайдаланушылар	Ішкі, сыртқы кез-келген қызығушы тарап	Кәсіпорын басшылығы
Зерттеу объектілері	Кәсіпорын бір тұтас жүйе ретінде	Кәсіпорын, оның құрылымдық бірліктері
Ақпарат көздері	Қаржылық есеп формалары	Экономикалық ақпараттар кешені
Ақпараттың өлшем бірліктері	Ақшалай форма	Кез-келген формада
Талдау кезеңділігі	Есеп формаларын құру уақыты (тоқсан, жыл)	Қажеттілікке қарай
Ақпараттың еркіндігі	Жалпыға ортақ	Қатаң құпия

 

Рентабельділік^[1], пайдалылық (нем. rentabel — табысты, пайдалы) — тиімділік‚ фирманың‚ оның қызметінің табыстылық көрсеткіші. Сан жағынан табысты шығынға бөлуден алынған жеке сан ретінде айқындалады. Түрлері: инвестициялар Рентабельділікnі — ұлғаймалы өндіріс пен жаңа техникаға жұмсалған күрделі қаржының тиімділігі. Ол күрделі жұмсалымның пайдалылығымен және оның өтелу мерзімімен сипатталады; капитал Рентабельділікгі — жұмсалған капиталдың бір теңгесіне шаққандағы алынған пайданың шамасын сипаттайтын көрсеткіш. Абсолюттік есеппен (теңге/тиын есебімен), бірақ көбінесе салыстырмалы көрсеткішпен (пайызбен) тұлғаланады. Пайданың қандай капиталға жатқызылатынына қарай өндіріс Рентабельділікгі, атаулы меншікті капитал Рентабельділікгі, баланс бойынша капиталдың қосынды шамасының Рентабельділікгі түрлеріне бөлінеді. Капитал Рентабельділікгі мен айналым Рентабельділікгі арасында өзара байланыс болады, ол кәсіпорынның өнімді өткізуден алған табысындағы пайданың үлес салмағымен сипатталады; өндіріс Рентабельділікгі —өндіріс тиімділігінің жалпылама көрсеткіші, ол өндірістік қордың бір теңгесіне шаққанда келетін пайданың мөлшерін көрсетеді. Өндірістік ресурстардың (негізгі өндірістік қорлар мен нормаланатын айналым қаражатының) құнына баланстағы пайданың қатынасымен (пайыз есебімен) айқындалатын өндірістің жалпы Рентабельділікгі, пайданы алуға қатысатын өндірістік ресурстардың құнына таза пайданың қатынасымен айқындалатын өндірістің есептік Рентабельділікгі түрлеріне бөлінеді; өнімнің Рентабельділікгі — өнімнің тиісті түрін өткізуден алынған пайданың оны өндіру мен өткізуге жұмсалған шығынға қатынасымен айқындалатын көрсеткіш.

 

Кәсіпорынның несие  қабілеттілігін талдау  
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі – 
Талдаудың келесі кезеңі кәсіпорынның несиеге қабілеттігін айқындау болып 
Қазіргі кезде нарықтық қатынастарды реттейтін заңдар әсерінен кәсіпорынға 
Банктер несиелеу процесінде, нарықтық қатынастарының қалыптасуына, қоғамдық 
Несиелік шартта мыналар міндетті түрде қарастырылады:  
Несиелердің обьектілері;  
Қарыздың жоспарланған мөлшері, оның мақсаты;  
Қарыздарды беру шарттары және өтеу мерзімдері, олардың қарыз 
Қарыз бойынша пайыз мөлшерлемелері, олардың төмендеуі немесе көтерілуі, 
Қарыз алушылардың міндеттемелерін қамтамасыз ету нысандары  
Материалдық қорлар мен өндірістік шығындарды өтеудегі меншікті 
Несие беру және өтеу бойынша екі жақтың 
Құжаттардың тізімі және олардың банкке тапсыру мерзімділігі және 
Несиелер берілетін мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ 
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 7 
Қысқа мерзімді несиелер қарыз алушыларға Қазақстан Республикасының ұлттық 
Несиелеудің обьектілері:  
Тауарларды экспорттық және импорттық жеткізулер және сыртқы экономикалық 
Жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтар сатып алған шикізат, 
Ломбардтық кепіл-несиелік операциялары;  
Теартдың, парктердің , атракциондардың табыстары мен шығындары арасындағы 
Несие алу үшін қарыз алушы банкке несиенің мақсаты, 
Несие алу үшін қарыз алушы, оны пайдалану 
Несиеленетін шаралардың жоспарланған шығындарды, несие өтелетін айналым активтерінің 
Қарыз алушының қаржылық жағдайын және статистикалық есеп берулер, 
Банк тәжірибесінде қабылданған нысандар бойынша несиені өз уақытында 
Қажет болған жағдайда банк сол орында алдын ала 
Несиелік келісім-шарт жасауға дейін, қарыз алушыдан арыз және 
Несиеге қабілеттілігін талдаудың мақсаты – банкпен несиелеу мүмкіндігі 
Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін талдаудың негізгі міндеттері:  
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;  
Қарыз алушының шаруашылық қызметінің тиімсіздігі салдарынан несие ресурстарын 
Қарыз алушы кәсіпорынды оның тиімділігін көтеру бағытында қызметін 
Несиелердің тиімділігін көтеру.  
Несиелеу шарттарын талдау мыналарды білуді қажет етеді:  
Бұрын болған несиелерін өз уақытында өтеу, берілген есептердің 
Қарыз алушының бәсекеге қабілеті - өнімді өндіру және 
Ірі ресурстарды пайдалану мақсаттарын;  
Несие сомасын;  
Несиені өтеуді. Бұл зерттеу материалды, құндылықтарды өткізу, берілген 
Несиенің қамтамасыз етуін, яғни банктің берілген несиеге, 
Активтерді иеленуін;  
Экономикалық коньектура жағдайлары мен даму перспективалары және 
Талдау қарыз алушының бухгалтерлік және статистикалық есептерінен жинақталған 
Кәсіпорынның несиеге қабілеттілігін бағалаудың басты әдісі – оның 
Кәсіпорынның төлем қабілеттігін және өтімділігін;  
Айналым қаражаттарын және алған несиені пайдаланудың тиімділігін;  
Барлық қарыз міндеттемелерді, несиенің сұралған срмасын қоса, өтімді 
Шаруашылық айналымда меншікті айналым қаражаттарының болуын;  
Кәсіпорынның табыстылығын (рентабельділігін) бағалау.  
Кәсіпорынның несиеге қабілеттігін бағалау белгілі бір уақытта 
Талдау негізінде банк қарыз алушыға несие беру мүмкіндігі 
Несиеге қабілеттілігін талдау кезінде бірқатар көрсеткіштер қолданылады. Ең 
Банк мекемелері табыстылығы төмен, қаржылық жағдайы тұрақсыз қарыз 
Несиеге қабілеттігін бағалау кезінде банктер, өтеудің аралық коэффициенттерімен 
Несиеге қабілеттілікті талдау кезінде банктің қарыз беруші ретіндегі 
Нарықтық қатынастарға өту несиеге сұранысты көбейтті, бұдан оны 
Сонымен несиеге қабілеттігін талдау кезінде тек өтімділік көрсеткіштері 
Банк кәсіпорындарға несие беру туралы мәселені шеше отырып, 
Кәсіпорынның несиеге қабілетсіздігінің басты себептері анықталмаған дебиторлық 
III Қаржылық тұрақтылықты жетілдіру жолдары. 

Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына  
әсер етуші факторларды анықтау  
Кәсіпорын нарықтық экономикада табыстылық қағидасы немесе экономикалық төлемқабілетсіздік қағидасы 
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін факторлар келесідей сыныпталады:  
пайда болу орны бойынша─ сыртқы және ішкі;  
нәтиженің маңыздылығы бойынша─ негізгі және қосымша;  
құрылымы бойынша─ жай және күрделі;  
әсер ету уақыты бойынша─ тұрақты және уақытша /23,  
Әрбір ұйымның қаржылық қызметі көптеген және әртүрлі факторлардан тәуелді 
Кәсіпорын банкроттылығы жағымсыз факторлардың ішкі және сыртқы әсерлерінен болатын 
Кәсіпорын қызметінің дамуы мен құлдырауы оған қатысты сыртқы болып 
сыртқы факторлардың бір-бірімен және ішкі факторлармен тікелей байланысы;  
сыртқы факторлардың күрделілігі немесе оларды сандық бейнелеудің мүмкін еместігі;  
Нақты фактордың әсер етуі бойынша кәсіпорында бар ақпаратқа деген 
Кәсіпорын қаржылық жағдайына әсер ететін факторларды қосымша А бойынша 
Кәсіпорын қызметіне әсерін тигізетін сыртқы факторлар келесі түрде бөлінеді 
сатып алу құрылымы мен көлеміне және халықтың төлемқабілетті сұранысына 
халықтың табыстар қорлар деңгейін, сонымен қатар төлемқабілеттілігін анықтайтын мемлекет 
ұлттық экономиканың дамуна кері әсерін тигізетін және жалпыэкономикалық құлдырауды 
шаруашылық заңнама тетіктері арқылы жүзеге асатын саяси тұрақтылық және 
тауар өндірісі процесінің барлық құраушылары және оның бәсекеқабілеттілігімен тікелей 
сатып алу нормалары мен әдеттеріне, тауарды таңдаудағы талғамға әсерін 
бизнес бойынша серіктестердің қаржылық жағдайы, әсіресе дебиторлардың;  
шетел серіктестері болған кездегі кәсіпорын қаржылық жағдайына әсірін тигізетін 
Аталып өткен сыртқы факторлардың кейбіреулеріне сипаттама беріп өтуге болады.  
Жалпы экономикалық факторға нарықтың көлемі мен олардың даму деңгейі, 
Саяси тұрақтылық және ішкі саясаттың бағыттылық факторының маңыздылығы жоғары. 
мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатынасы;  
экономиканы мемлекеттік реттеу қағидалары;  
мүліктік қатынастар, оларды жекешелендіру немесе ұлттандыру;  
тұтынушыны және кәсіпкерді қорғау шаралары.  
Саяси және құқықтық факторлар мемлекет пен бизнес-қоғамының арасындағы тұрақтылықты, 
Технологиялық фактор ұлттық ғылым, техника мен технологияның дамуын білдіреді. 
Әлеуметтік-мәдени фактор қоғамдағы моралдік-этикалық нормаларды, жалпы және мамандандырылған білім 
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсерін тигізетін ішкі факторлар осы кәсіпорын 
операциялық қызметпен байланысты факторлар;  
инвестициялық қызметпен байланысты факторлар;  
қаржылық қызметпен байланысты факторлар.  
Бұл топтар әрбір фирмада жүзеге асатын нақты жеке-жеке факторларды 
Кәсіпорын сәтсіздік себептерінің бірі ағымдық шығындардың тиімсіз құрылымы болып 
ескерген өндірістік қуаттарды қысқартуға;  
ғылыми-техникалық үрдістердің жетістіктерге сәйкес технологиялық үрдістерді жаңартуға;  
брак, жұмыс уақытын рационалды емес қолдану нәтижесінде жоғалтуларды төмендетуге;  
шығынды өндірісті сатуға және таратуға;  
басқару шығындарын қысқартуға;  
өндірісті диверсификациялауға және т.б.  
Бұл шаралармен кәсіпорын өнімінің бәсекеқабілеттілігінің жоғарлауы байланысты. Істі табысты 
Кәсіпорынның жағымсыз қаржылық жағдайы әртүрлі және әртүрлі деңгейде көрініс 
Кәсіпорынның төлемқабілетсіздігіне себеп болатын мүмкін болатын факторларға келесілерді жатқызуға 
моральды ескіруіне байланысты шектелген сұранысқа ие өнім өндірісі;  
төменгі сапалы өнім өндірісі,  
сатылатын өнімдердің жоғары бағалары, осыдан оның өткізілуі кешіктіріледі,  
қолданылатын өндірістік қуаттың төменгі деңгейі,  
сатылған тауарлар үшін мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыздың едәуір 
Сонымен, кәсіпорын қаржылық тұрақтылығына көптеген факторлар әсер етеді. 

 

Нарық қатынасы жағдайында кәсіпорынның қызметі және оның дамуы көбі-не өзін өзі қаржыландырумен, яғни меншікті капиталдың көмегімен  жүзеге асырылады. Тек ол капитал  жетпегенде ғана шеттен капитал тартылады. Бұл кезде қиын болса да сырттан  тартылған капиталдан қаржылық тәуелсіздік  аса маңызды орын алады, бірақ  онсыз әрине мүмкін емес. Сондықтан да қаржылық есеп берудің ағымдағы активтерінің құрастырылу көздерін шектеу керек. Оның ең аз бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үшін  өзінің кейбір кезең-дерінде ағымдағы активтерге әдеттегіден жоғары, яғни қосымша қажеттілік ту-ғанда, ол банктердің қысқа мерзімді несиелерімен және коммерциалық несиеле-рімен жабылады.                                                                                                            

Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде  меншікті және қатыстырылған капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың өз-геру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі капи-талға басты назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның қаржылық тұрақтылығының барлығын көрсетеді.