Комерциялық банктердің дәстүрлі емес операциялары

           Лимиттің мөлшерін анықтау үшін  клиент факторингілік фирмаға  өзіндегі сатып алушымен жасасқан  шаруашылық ткелісімшартын ұсынуы  керек. 

            Факторингілік қызмет көрсетудің  келісімшарты әдетте кем дегенде бір жылға жасалады.

           Факторингілік бөлімнің міндеті-  келісімшарт және ақылы негізде  кәсіпорын үшін тауарлар мен  қызмет көрсетулердің есеп айырысуын  жылдам аяқтаумен байланысты  бірқатар несиелік-есеп айырысу  операцияларын орындау.

Факторингтің  бірегей құқықтық негізін құру үшін 1988 ж. Халықаралық факторинг туралы конвенция бекітілген. Халықаралық  факторинг туралы кез келген келісімшарт  төменде берілгендердің кемінде  екеуін қамтуға тиіс:

• Аванс және несие беру жолымен жабдықтаушыны қаржыландыру;
• Төлем талаптарына жататын жабдықтаушының шотатрын бухгалтерлік жағынан өндеу;
• Борышқорлардан ақшалай қаражат алу;
• Жабдықтаушыларды олардың борышқорларының төлем қабілетсіздігі жағдайынан қорғау.

Факторинг операциялары банктер және арнайы ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін банктерде арнайы бөлімдер ашылуға тиіс.

       Бүгінгі таңда факторингілік бөлім  өз клиенттеріне мынадай негізгі қызмет түрлерін ұсына алады:

1. Жабдықтаушы кәсіпорыннан факторингпен мәліметтері алдын ала келісілген белгілі бір сатып алушыдан немесе сатып алушылардың тобынан тауарлық операциялар бойынша төлемді алудың құқығын сатып алу (жөнелтілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер бойынша мерзімді берешекті сатып алу);
2. Жабдықтаушы кәсіпорыннан жөнелтілген тауарлармен көрсетілген қызметтер бойынша сатып алушы мерзімінде төлемеген дебиторлық берешекті сатып алуды жүзеге асыру (мерзімі кешіктірілген дебиторлық  берешекті сатып алу);
3. Өз клиенттерінен вексельді сатып алу.

Факторинг шаруашылық органына тауарлық операциялар бойынша мерзімі кешіктірілген дебиторлық берешекті сатып алуы барысында ол жабдықтаушыға өзінің қаражат есебінен аталмыш берешекті белгілі бір шарттармен төлейді. Мысалы: төлемді ең көп дегенде 3 айдан артық мерзімнен кешіктірмегенде ттөлеуші банктен оның әлі несиеленетіндігі және оның төлем қабілеті жоқ деп жарияланбағандығы жөнінде хабарламаны алады.

                Клиенттің факторингке мерзімі  кешіктірілген дебиторлық берешекті  табыс етуі бойынша операцияның  қатер деңгейі жоғары болады. Бұл факторингтік төлем мерзімі әрі басталмаған, жөнелдетілген тауар бойынша берешекті сатып алғандағысына қарағанда деңгейі 1,5-2 есеге дейін комиссиялық сыйақы мөлшерінің жоғарлайына себепкер болады.

              Есеп айырысудың вексельдік формасының  дамуына байланысты факторинг кәсіпорындарға жаңа қызмет түрін көрсете бастады, ол- жабдықтаушыдан жедел төленетін вексельді сатып алу (вексель есебі).

             Мұндай факторингтік операция  жабдықтаушыны вексельмен тауарды  жонелдетуін, қарызгердің векселі  бойынша мерзімін бір мезгілде сақтау арқылы вексель төлеміне ақшалай қаражатты алуын қамтамассыз етеді.

              Вексельдің есебі үшін факторинг  клиентпен жасасқан келісімшарт  бойынша вексель валютасы мен  факторингтен сатып алу алған  вексель сомасы арасындағы айырмашялықты білдіретін комиссиялық сыйақыны өндіріп алады.      

      

 

2.3 Форфейтинг  операциялары.

Форфейтинг  пен факторинг оперциялары өзара  ұқсас болып келеді. Бірақ форфейтингтің  факторингтен айырмашылығы- форфейтенг сатқан тауарлар мен қызметтерге деген құқықтарды қайта сату арқылы ақшалай қаражаттарды қарызға алумен байланысты бір рет жасалатын операцияны білдіреді. Сондай-ақ экспортердің форфейтингтік қызметі орта мерзімді немесе ұзақ мерзімді небары 6 айды құрайды.

            Форфейтинг сөзі француз тілінде “ a forfait” аударғанда «құқықтан бас тарту» дегенді білдіреді. Форфейтинг- тауарларды жабдықтау немесе қызметтерді көрсету барысында пайда болатын және алдағы уақыттарда өтелуге тиісті міндеттемелерді сатып алуды білдіру үшін пайдаланылатын термин.

             Форфейтинг қызметі халықаралық  сауданы орта мерзімде қаржыландырудың  балама тәсілдеріне жатады.

            Форфейтинг  - бұл форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе арнайы компанияның экспортерға импортердің төлеуге тиісті төлем талабын сатып алуы.

            Форфейтинг мәмілесі бойынша, алдымен экспортер өзінің тауарын несиеге алушыны – импортерді іздейді. Ал импортер болса, оған жай немесе аударма векселін, яғни қарыздық міндеттемесін жазып беруге тиіс. Егер вексель берушінің беделі немесе қаржылық жағдай жақсы болса, онда вексельге кепіл беру талап етілмеуі мүмкін, дегенмен де импортер аудармалы векселі бойынша авальшыны (төлеуге кепіл беруші тұлғаны) табады. Осы жерде басты мән берілетіні мыналар: банк несиесінің сомасы мен мерзімі, сатып алушының төлем қабілеттілігі, аваль берушінің қаржылық жағдайы.

Форфейтинг  мәмілесінде үш қатысушы болады:

1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге берущі;
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы;
3. Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.

1) мәмілеге қатысушылар арасында келісімшарт жасалады;

2)тауарын  несиеге береді;

3)аудармалы  вексельді (5-7 жылға)  жазыпбереді;

4)аудармалы  вексельді қайтасатады;

5)аудармалы  вексельді есепке  алып, оның 70%-дай мөлшерінде банк ссуда береді;

6)мерзімі  жеткенде төлеуге  ұсынылады;

7)вексель  бойынша міндеттемесін  өтейді.

Форфейтинг  мәмілесі бірнеше кезеңнен тұрады. Бірінші кезенде мәміле дайындалады. Бұл кезенде экспортер, экспортер  банкі немесе импортер мәмілені бастаушылар  болады. Экспортер үшін кепілдемеге қатысты форфейтордың талабын білу маңызды.Сонымен бірге, осы кезеңде форфейтор экспортердің өтінішін қарайды. Екінші кезеңде, болатын мәміле туралы ақпараттар жинастырады. Содан кейін барып, форфейтор- банк несиелік талдау жүргізеді. Келесі кезеңде экспортер вексельді алады және оған авальдың берілуін, яғни үшінші бір тұлғаның кепіл беруін талап етеді.

      Форфейтинг механизімінің мынадай  екі мәміле түрінде пайдаланылады:

1. Қаржы  мәмілесінде- орта мерзімді қаржы  міндеттемесін тез арада іске асыру мақсатында.

2. Экспорттық  мәміле бойынша- шетелдік сатып  алушыға несиеге тауар бергені  үшін экспортерға қолма-қол ақшада  түсім түсуге ықпал ету мақсатында.

Форфейтинг  мәмілесінің мерзімі 180 күннен 5 жылға  дейінгі аралықты құрайды, кей жағдайларда -7 жыл.

         Экспортер үшін форфейтингтің  мынадай артықшылықтары бар:

• векселін форфейтор- банк сатып алғаннан кейін, экспортер валюта бойынша тәуекелге бармайды, яғни бұл тәуекелді банктің өзі кешеді;
• уақытын  кешіктіріп төлеуге берген операцияның қолма-қол ақшамен жасалатын операцияға айналуына орай, экспортердің өтімділігі тез арада жақсарады, яғни экспортер тауарын жөнелткеннен кейін бірден банктен қаражат алады;
• пайыз мөлшерлемесіне байланысты да тәуекел болмайды, себебі форфейтингтік қаржыландыру тұрақты пайыз мөлшерлемесі негізінде жүзеге асйрылады;
• құжаттаудың қарапайымдылығы және оны рәсімдеудің жылдамдығы;
• форфейтор-банк несиелеу операциясына қарағанда өте жоғары табыс табады.

Форфейтинг  екінші дүниежүзілік соғыстан кейін  Еуропа елдеріне алғаш пайда болған. Қазіргі кезде форфейтинг операциясы бойынша бірінші орынды Швейцария алады және ол осы операцияны бастаушылардың бірегеі болы табылады. Ал, біздің елімізде бұл операция түрі маңызды болғанымен, дамыдай отыр, оның себебі вексель айналысының дұрыс жолға қойылмауымен байланысты және т.с.с.

         Форфейтингтеуге әдетте, сауда тратталары (аударма вексель) немесе жай  вексельдер қабылданады.

          Форфейтингтегі дисконт мөлшерлемесінің  құрамдас элементтеріне мыналар  жатады:

• еуровалюталар нарығындағы несиенің құны (ЛИБОР – Лондондық банкаралық пайыз мөлшерлемесі);
• импортер елінің тәуекел құны және валютаны аударуға байланысты тәуекел құны 0,5-тен 6%-ға дейін жылдық мөлшерде ауытқиды;
• несиені басқаруға қатысты форфейтордфң шығындары (0,5%-ға дейін жылдық);
• міндеттеме үшін алынатын комиссия ( 1 – 1,5% жылдық). 

 
 
 

2.4 Траст операциялары.

            «Траст» ағылшын тілінен аударғанда  «сенім» деген  сөзді білдіреді.  Траст бұл сеніммен басқаруға  берілген мүлікке деген құқықты  анықтайтын және меншікті иеленудің ерекше нысаны.

           Траст операциясы – клиенттің сенімді тұлғасы ретінде оның мүлкін басқаруға және тапсырмасы бойынша басқа да қызмет көрсетуге байланысты банктің операциялары.

            Траст операциясына қатысушыларға мыналар жатады:

1. Траст құрылтайшысы(немесе оның негізгін қалаушы) –сенімді меншік иесіне сенім хат арқылы басқаруға беретін, мүліктің немесе мүліктік құқықтардың меншік иесі. Траст құрылтайшысы ретінде кез келген қолында мүлкі бар заңды немесе жеке тұлға бола алады.
2. Трастыны иемденуші (сеніп тапсырған тұлға) – траст келісімшартындаға көрсетілген жағдайға сәйкес, мүлікті басқару құқығын өзіне қабылдайтын тұлға. Мұндағы мүлікке жылжитын және жылжымайтын мүліктер де жатады.
3. Бенефициар- траст келісімшартын өзінің пайдасына жарататын кез келген заңды және жеке тұлға.Яғни ол, трастыны иемденушіге берілген мүліктен түсетін табысты алып отыруға құқылы тұлға.

Сонымен, банктің траст операциясы- бұл банктің өз клиенттеріне (заңды және жеке тұлғаларына) көрсететін әр түрлі қызметі түріндегі сенім операцияларын білдіреді.

        Траст қызметіне:біріншіден, жылжымайтын және жылжыитын мүліктерді басқару; екіншіден, инвестициялық портфельді қалыптастыру және оны басқару; үшіншіден, құндылықтарды сақтауға қабылдау; қабілетсіз меншік иесінің мұраға қалдырған мүлкін басқарі; төртіншіден, тұрақсыздыққа ұшыраған фирмаларға қатысты несие берушілердің қоятын талаптарын реттеу; бесіншіден, мұраға қалдыруға байланысты мүлікті  басқару қызметтері жатады.

Коммерциялық  банктің траст бөлімінің атқаратын қызметі үлкен үш топқа бөлінеді:

I.    клиенттердің мұраға қалған мүлкін иемдену;

II.  сенімхат бойынша операцияларды жүзеге асыру;

III. агенттік қызметтер;

Траст қызметі жеке тұлғаларға, сондай-ақ фирмаларға да көрсетіледі.

Жеке  тұлғаларға көрсетілітін траст қызметі

Мұраға  қалдырған мүлікті  иемдену. Мұраға қалдырылған мүлікті иемдену басты міндеті- бұл сот шешімін алу үшін мұраға қалдырған мүлікті жинау және оның қауіпсіздігін қамтамассыз ету, әкімшілік шығыстарды төлеу және қарыздары бойынша есептесу, салықты төлеу, қалған мүлікті жанұя мүшелері арасында бөле отырып, оларға жекелей қызмет көрсету болып табылады.

Келісімшарт негізінде клиенттің  мүлкін басқару. Бұл операция сенім білдірген тұлға мен сенім иесінің арасындағы мүлікті жауапкершілігі бар тұлға мен сенім иесінің арасындағы мүлікті жауапкершілігі бар тұлғаға берумен байланысты келісімнен туындайды.

  Агенттік (делдалдық) қызметтер:

1.Активтерді  сақтау:

• бағалы қағаздарды сақтауға қабылдау;
• бағалы қағаздар бойынша табыс алу;
• бағалы қағаздар бойынша шотына түскен қаражаты туралы сенім білдірушіге уақтылы хабарлап отыру;
• бағалы қағаздарға айырбастау;
• мерзімі өткен облигациялар бойынша қарызды қайтару;
• активтердің жалпы құнын (табыстың жалпы сомасы) сақтап қалу мақсатында бағалы қағаздарды сатып алу және сату;
• мүлік куәлігі бойынша сомаларды алу;
• клиенттерге бағалы қағаздар жеткізіп беру;
• сейфтерді жалға беру;

2.Агент  немсе өкілі ретінде  клиенттің активтерін  басқару

• бағалы қағаздарды сатып алу -сату:
• бағалы қағаздар қоржынындағы сақталған бағалы қағаздардың бағамдарын бақылап отыру және бағалы қағаздар қоржынын қалыптастыру;
• клиенттің тапсырмасы бойынша барлық табыстарды алу;
• сенім білдірушілердің шоттарын төлеу;
• сақтандыру полисін рәсімдеу.