Салықтардың экономикадағы алатын орны мен маңызы

Жеке  табыс   салығының  салық  салу  обьектілері болып  табылады:

• төлем  кезінде  салық  салынатын  табыстар;
• төлем  кезінде  салық  салынбайтын  табыстар.

Сол  сияқты жеке тұлғаның салық салуға жатпайтын табыстарын  156-бабынан  оқисыздар.

Жеке тұлғалардың  төлем  кезінде  салық  салынатын  табыстарына:

1. Қызметкерлердің  табысы;
2. Бір  жолғы  төлемдерден  алынатын  табыс;
3. Жинақтаушы  зейнетақы  қорларынан  берілетін зейнетақы төлемдері;
4. Дивиденттер,  сыйақылар,  ұтыстар түріндегі  табыс.
5. Стипендиялар,
6. Жинақтаушы  сақтандыру  шарттар  бойынша  табысы  жатады.

Қызметкердің  жұмыс  беруші есептеген  белгіленген  салық  шегерімдері  сомасына  азайтылған  табыстары  төлем  көзінен  салық  салынатын  табысы  болып  табылады.

Қызметкердің  заттай  нысанда  алған  табысына :

• заттай  нысандағы  еңбекақы;
• қызметкер  алған  тауарлар, қызметкердің  мүддесін  көздеп  орындалған жұмыстар, қызметкерге  өтеусіз  негізде көрсетілген жұмыстар;
• қызметкердің  үшінші  тұлғалардан   алған  тауарлар құнын  жұмыс  берушінің  төлеуі  жатады.

Қызметкердің  материалдық  пайда   түрінде  алған  табысы мыналарды  қамтиды  :

1. Қызметкерге  сатылатын  тауарлар  құны  мен  осы  тауарды  сатып  алу  бағасы  немесе  олардың өзіндік құны  арасындағы  теріс айырма,
2. Жұмыс  берушінің  шешімі  бойынша  қызметкердің  оның  алдындағы қарызының  не  міндеттемесінің  сомасын  есептеп  шығару;
3. Жұмыс  берушінің  өз  қызметкерлерінің  мүліктік  сақтандыру  шарттары бойынша  сақтандыру  сыйақыларын  төлеуге  жұмсаған шығыстары,
4. Жұмыс  берушінің  өз  қызметкерлерінің   өз  қызметіне  байланысты  емес шығындарының  орнын  толтыруға  жұмсаған  шығыстары.

Қызметкерлердің  төлем  кезінде  салық  салынатын  табысынан анықтау кезінде салық жылы  ішіндегі  әрбір ай  үшін  шегерімге мыналар жатқызылады:

1. ҚР заң  актісінде  табысты  есептеудің  тиісті  айға  белгіленген  ең  төменгі  айлық  жалақы  мөлшеріндегі  сома:
2. Асырауындағы  адам  пайда  болғаннан қызметкердің  асырауындағы  отбасының әрбір  мүшесіне  ең  төменгі айлық  жалақы  мөлшеріндегі  сома. Аталған шегерімдер  бір  салық  төлеушінің  табысына  - отбасы мүшесіне  қолданылады. Салық  төлеушіге  берілген  осы  шегерім  жасау  құқығы  өзі  берген өтінішінің  және  салық төлеуші табыс еткен растаушы  құжаттардың негізінде жұмыс берушінің бірінен алатын  табыстары бойынша беріледі;
3. Жинақтаушы  зейнетақы  қорларына  ҚР-ның  заңдарында  белгіленген  мөлшерде  (10%) төленетін міндетті  зейнетақы  жарналары;
4. Тиісті  салық  жылына   арналған  айлық  есепті  көрсеткіштің  10 еселеген  сомасынан  аспайтын мөлшерде өз  пайдасына  енгізілген  ерікті  зейнетақы  жарналары;
5. Жеке  тұлғаның  жинақтаушы  сақтандыру  шарттары  бойынша өз  пайдасына енгізетін  сақтандыру  сыйақылары;
6. Тұрғын үй  құрылыс  жинақ  банктерінде  ҚР  резидентті  жеке  тұлға  ҚР  аумағында  тұрғын  үйді  жөндеу ,  салу не  сатып  алу  үшін  алған  тұрғын үй  қарыздары  бойынша  сыйақыны  өтеуге  бағытталған  сомалар.

Салық  ставкалары. ҚР Президентінің 2006 жылғы  наурыздың 1 жұлдызындағы  Жолдауында салық тәртібін  күшейту және  елдегі  салық салу  механизмін  одан  әрі жетілдіру  бойынша  міндет қойылады. 2007 жылдың  1 қаңтарынан  бастап  жеке  табыс салығының біртұтас  ставкасы 10 пайызы  енгізілді.

Салық  төлеушілер  табыстар  туралы декларация  не  табыстары  мен  мүліктері  мәліметтерді  салық  органдарына  салық  заңдылығына  сәйкес есепті  жылдан  кейінгі  салық  жылының  31 наурызына  дейін  тапсырады. Төлем  көзі  бойынша  табыс  салығын  салық  төлеушінің  қызмет  ететін жұмыс  орындағы  бухгалтерия  қызметкерлерінің   есептеуімен  анықталып  төленеді. Келісім-шарт   бойынша  жұмыстан, сондай-ақ бір жолғы төлем түрінде алынған жеке тұлғаның табыстарынан табыс салығы қайта есептеу  коэффициентін қолданбай, жалпы тәртіпте  есептелінеді  және  ұсталынады.

Салық  агенттер  жеке табыс салығын  есептеу  мен  ұстап қалуды  төлем  көзінен  салық  салынатын табыс  төленетін  күннен  кешіктірмей  жүргізіледі. Салық  агенттері  төленген  кірістер  бойынша  салықты  аударуды  төлем  төленетін  айдан  кейінгі  айдың 15-іне  дейін  өзінің  орналасқан  жері  бойынша  жүзеге  асырылады. Салық агенті төлем көзінен салық салынатын және төленетін табыстарға  қатысты жеке  табыс  салығы  бойынша есеп-қисапты әрбір тоқсан  бойынша есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-нен  кешіктірмей салық  органдарына  табыс  етеді.

Қызметкерлердің жеке табыс  салығын есептеу мен ұстап  қалу ұлғаюы  нәтижесімен  ай  сайын  жүргізіледі. Салық  жылы  аяқталғанға  дейін қызметкерді жұмыстан  шығару  кезінде салық агенті  нақты жұмыс істеген кезең үшін  алынған табысты негізге ала отырып, жеке  табыс салығын қайта есептеуді жүргізуге және  қызметкерге алынған табыс пен төленген  салық  туралы  есеп-қисап   беруге  міндетті.

Жеке табыс салығы бойынша декларация салық органдарына салық  жылынан кейінгі  жылдың  31 наурызынан  кешіктірмей  табыс  етіледі.

Жеке табыс салығы бойынша ұйымдардың бюджетпен есеп айырысу есебі 3120 «Жеке табыс салығы» шотында жүргізіледі. Жеке табыс салығының есептелуіне дебет 3350 кредит 3120 және оның бюджетке аударылуына дебет 3120 кредит 1030 бухгалтерлік жазу береді.

Әлеуметтік салық. Әлеуметгік салықты жұмыс беруші кәсіпорын есептейді, ол ақшалай да, заттай да төленуі мүмкін. Әлеуметтік салықтың есебі 3150 «Әлеуметтік салық» деп аталатын шотында жүреді. Жұмысшылардың келесі табыс түрлері бойынша еңбек ақы қорына әлеуметтік салық салынбайды:

- мемлекет, үкімет және халықаралық ұйымдар есебінен гранттарға, төлемдерге;

-  ҚР Президентімен берілген стипендия және мемлекеттік сыйлықтарға;                                                                       

- конкурстық, спорттық жарыста жүлделі орыңдары үшін берілетін сый-лықтарға;

- кәсіпорындар   өз   қызметін  тоқтатқан  кезде  жұмыс   берушілерге төлеген компенсацияларына;

- пайдаланбаған    еңбек   демалыстарына    жұмыс    берушілердің   төлеген компенсацияларына;

- жинақтаушы зейнетақы қорларына аударылған жарнасына;

- тікелей   әлеуметтік   көмек,  жәрдем   ақы   және   компенсация   мемлекеттік бюджет қаржысынан төленетіндерге;

- әскер төлемдердің барлық түріне;

- қоғамдық жұмыстарға;

- мемлекеттік   бюджеттің   қаржысының   есебінен   төленетін   бір   жолғы төлемдеріне;

- заңмен белгіленген деңгейде қызмет бойынша берілген іс-сапар шығыс-тарының компенсацияларына;

- босану мен екіқабаттылық бойынша жәрдем ақыға;

- белгіленген мемлекеттік стипендияға;

- берілген арнайы киімдердің кұнына;

- сақтандыру сыйлығына;

- қайырымдылық көмек  ретінде берілген мүлік құндарына;

- тағы басқаларына.

Әлеуметтік салық ставкасы салық салынатын базадан, яғни жұмыс  берушінің еңбек ақы қорынан 2009 жылдың бірінші қаңтарынан бастап 11%. Ол ай сайын есептелінеді, ол үшін еңбеккерлердің жалпы табысынан әлеуметгік салық ұсталмайтын сомасы, яғни 2009 жылы 4 % әлеуметтік сақтандыру сомасы (2010 жылдың бірінші қаңтарынан бастап 5 % әлеуметтік сақтандыру сомасы) шегеріліп, қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады.

Жер салығы. ҚР-ның Жер кодексінің 9 бабына сәйкес Қазақстанда жерді иелену және жерді пайдалануға ақы төленеді; жер үшін ақы жер учаскесінің сапасына, орналасуына және сумен қамтамасыз етуіне байланысты анықталатын жер салығы нысанында алынады.

         Жер салығы – меншікке салынатын  салықтардың ішіндегі ең негізгі, ауқымды, маңызы жағынан ерекшесі. Жер салығы жер иеленушілер мен жер пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына жатады. Ол жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде қарастырылмайды, тек жер құны (баланстық құны) мүлікке салынатын салықтың жалпы сомасына енеді.

         Жер салығы Қазақстанда 1992 жылы 1 қаңтарда енгізілді. Оның мақсаты  – экономикалық әдістермен жерді  ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру, аумақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды жүзеге асыру үшін бюджетке түсетін табыстарды құрау.

         Жер салығы жер учаскесінің  орналасқан жері бойынша  төленеді, салық сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының салықты жинауға мүдделілігі арттырылады. Жер салығының негізгі базалық ставкаларын республика үкіметі, ал нақты төлем мөлшерін жергілікті мәслихат өз билігі шеңберінде белгілейді.

Салық салу мақсатында Қазақстанның барлық жерлері, олардың арналған нысанасы мен тиесілілігіне қарай мынадай  санаттарға:

1. ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
2. елді мекен жерлеріне;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлерге;
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне сауықтыру, қалпына келтіру, тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге;
5. орман қорының жерлеріне;
6. су қорының жерлеріне;
7. запастағы жерлерге бөлінеді;

         Жердің мынадай сипаттары:

1. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
2. Орман қорының жерлері;
3. Су қорының жерлері;
4. Запастағы жерлер салық салуға жатпайды.

Жерге салық салу жердің бонитет балына байланысты.

         Бонитет балы  - топырақтың табиғи құнарлылығы мен сапасын бағалау, ол жер учаскесінің орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз етілуіне, кірме жолдарға қолайлығына байланысты.

         Жер салығын есептеуге негіз  болып:

1. меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытына жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
2. жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері табылады.

         Жеке меншік және тұрақты пайдалануында  немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу обьектілері бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.

         Жер салығын төлеушілер қатарына  жатпайтындар:

- бірыңғай жер салығын төлеушілер;

- мемлекеттік мекемелер;

- уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;

- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелері, үй маңындағы жер учаскелері, сол сияқты жеке үй (қосалқы) шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысы, соның ішінде құрылысқа арналған жерлерді қоса, гараж алып жатқан жер учаскелері бойынша – Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар, Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және медальдарымен наградталған адамдар, сондай-ақ 1941 жылғы 22 маусым – 1945 жылғы 9 мамыр аралығында кемінде алты ай жұмыс істеген (қызмет өткерген) және Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және медальдарымен наградталмаған адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала кезінен мүгедектің ата-анасының біреуі;

- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелері, сол сияқты үй жанындағы жер учаскелері бойынша – “Ардақты ана” атағына ие болған, “Алтын алқа” алқасымен наградталған көп балалы аналар, жеке тұратын зейнеткерлер;

- діни бірлестіктер.

Жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.

         Жер учаскесі салық салу обьектісі  болып табылады.

         Жер салығы бойынша салық салу  обьектісіне мыналар енбейді:

- елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері;

- ортақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер учаскелері;

- ҚР Үкіметінің шешімі бойынша консервацияланған обьектілер орналасқан жер учаскелері;

- жалға берілген үйлерді күтіп-ұстау үшін сатып алынған жер учаскелері.

         Ауыл шаруашылық мақсатындағы  жерлерге салынатын жер салығының  базалық ставкалары 1 гектарға есептеліп  белгіленеді және топырақтың  сапасы бойынша сараланады. Жер  салығының базалық ставкасы бойынша  сараланады. Жер салығының базалық ставкасы республикасының жерге орналастыру органдары анықтайтын бонитет балы өлшемімен топырақтың табиғи құнарлығына негізделеді және ҚР екі аймағы бойынша сараланады:

Жазық аумақтардағы далалық  және қуаң далалық аймақтардың кәдімгі  және оңтүстік қара топырақты, күңгірт қызыл, қоңыр және қызыл қоңыр топырақты, сондай-ақ тау бөктеріндегі күңгірт, қызыл қоңыр, сұр топырақты және тау бөктеріндегі қара топырақты жерлеріне бонитет балына бара-бар жер салығының базалық ставкалары белгіленеді.