Меншікке салықтардың құрамы

З. Кәкімжанов «Салық саясатының дамуы – ел игілігінің кепілі»  атты мақаласында: «Мелекет тәуелсіздігінің  ең басты шарттарының бірі дербес салық саясаты болып табылатындығы  баршаға аян. Егемендік қолға тиген алғашқы күндерден-ақ салық қызметіне басты назар аударылғандығы да сондықтан болатын. Қай кезеңде болмасын кез-келген елдің қоғамдық әлеуеті мен тұрақтылығы, экономикалық дамуы мен өркендеуі салық жүйесінің іс-әрекетіне байланысты екені белгілі. Бүгінде еліміздің тәуелсіздігімен бірге сапқа тұрған салық жүйесі іргелі де маңызды салаға айналған. Қазіргі таңда мемлекеттік кіріс органы ретінде кең ауқымды қамтыған бұл жүйенің ел игілігі үшін атқарып жатқан істері қашанда айтуға тұрарлық, айтылып та жатыр. Жалпы, республиканың салық қызметінің өткен тарихын мынадай үш кезеңге бөліп қарауға болады: 1990 – 1995 жылдар салық жүйесінің құрылу кезеңі, 1995 – 2000 жылдар оның қалыптасу кезеңі, ал 2000 жылдан бастап даму және рәсімделу кезеңі.

Бірінші кезеңде дербес тәуелсіз салық саясатының негіздері қаланды. Кәсіпкерлік және кәсіпорындардың дербес экономикалық саясаты қалыптасты, қоғамдағы нарық механизмінің негіздерін ұғынуға қол жеткізілді. Сол кездерде жоғары білікті қызметкерлер жеткіліксіз еді және бұл салық қатынасын реттеп отыратын қолданыстағы заңдардың жүйесінен де айқын көрінді. Тіпті, салық заңының өзінде көптеген қарама-қайшылықтар кездесіп жатты.

Сондай-ақ, аталмыш кезеңді  жаңа экономикалық қатынастардың енді-енді қалыптасып жатуымен және салық органы қызметкерлерінің сол экономикалық санаттардың мазмұнын жете түсінбегендігімен, тіпті оны іс жүзінде дұрыс қолдана алмағандығымен сипаттауға болады. 1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші  бар Жарлығы салық жүйелері мен салық саясатын қалыптастырудың базалық принциптерін негіздеп берді. Мұнда салық органдарының ұғымдары, салықтық өзара қарым-қатынастардың негіздері айқындалып қана қоймай, біріңғай салық саясатын қалыптастырудың іргетасы қаланды. Сол жылдан бастап Салық кодексі әзірлене бастаған кезге дейінгі уақыт ішінде жалпы салық қызметінде жетіспей жатқан тұстарды толықтыру мен алға қойылған басымдықтарды дамыту мақсатында бұрыннан қолданыста жүрген тәжірибелерді жүйелендіру жұмыстары жүргізіліп келді. Ал бүгінгі таңда кемеліне келген еліміздің қазыналық органдарын салық заңының орындалуына бақылау жасайтын мемлекеттік жүйе болып қалыптасты деп ауыз толтырып айтуға әбден болады. Қоғамда, ел экономикасында болған көптеген өзгерістер, оның ішінде салық саясатындағы елеулі бетбұрыстар жаңа салық Заңын  - Салық Кодексін әзірлеудің қажеттігін тудырды. 1995 жылы жарық көрген «Салық және бюджетке төленетін басқа да  міндетті төлемдер туралы» Заңдағы ұстанымдық үлгі салық салудың халықаралық принциптеріне негізделген болатын. Тұтас алғанда, соңғы 30 жылдың ішінде әлемдік тәжірибеде салық құқығы, салық жүйесі және салық заңдары туралы жалпы түсінік қалыптастырылды.

Біз салық заңын әлемдік  Салық Кодексінің үлгісі жетіліп келе жатқанда, өте қолайлы негізде қалыптастыра бастадық. Салық салу жөніндегі әлемдік тәжірибелерді пайдаландық. Бұл тұрғыдан алғанда іргелі принциптердің бірі – Салық кодексі мүмкіндігінше оңай және өмірдің барлық жағдайлары үшін ең төмен салық нормаларын ұстануы қажет. Жаңа Салық кодексі де  осы талапқа сай барынша үлгіде жасалды. Егер, бұрын заң шағын ғана болып және оған көптеген нұсқаулықтар қосылатын болса, енді заң көлемді және қандай жағдайда болса да салық заңының нормаларын бұрмаламай дұрыс түсіндіретін шағын көлемдегі нормативті база болады.

Егер, Қазақстан Республикасының  Салық Кодексін басқа елдердің заңдарымен салыстырсақ, неғұрлым жетілдірілген  құжаттың дүниеге келгенін  аңғару қиын емес. Мұнда экономиканың жекелеген  секторларына, оның ішіне салық жеңілдігі түріндей емес, арнайы салық режимдерін құру жолымен белгілі қолдауды қажет ететін шағын бизнеске, аграрлық секторға, әлеуметтік салаға ерекше көңіл бөлінді. Салық кодексінде салық салудың халықаралық принциптеріне жақындау бар, бұл әлемдік экономикалық кеңістікке кірігу үшін жақсы негіз болмақ. Дегенмен, жалпы алғанда Салық кодексінде 1995 жылғы заңның басты негізі сақталды, өйткені қалай болғанда да сол заң арқылы біздің салықтық тәжірибеміз толығысып, белгілі бір салықтық мәдениетіміз қалыптасты.

Сонымен, ел арасында кеңінен  талқыланған Салық кодексі қабылданып, оған 2001 жылдың 12 маусымында Ел басы қол  қойды. Министрліктің жұмыстарының барлық көлемін бағамдай келсек, Салық  Кодексі – біздің істеп жатқан жұмыстарымыздың көрінетін бір бөлшегі ғана, басқаша айтсақ он бестен бір бөлігі ғана. Министрліктің көпшілік көзіне көріне бермейтін жұмыстары да өзінің жемісін беріп отыр. Мысалы, салық және кеден органдарын автоматтандыру жүргізіліп жатыр. Мұның өзі іске асыру жағынан қарағанда өте ауыр жұмыс. Осы уақыт ішінде салықтық және кедендік әкімшіліктендіру, ҚР МКМ жүйесі органдарының қызметінің регламенттеу бойынша құруар жұмыстар атқарылды, кадр жұмысы, салық және кеден органдары қызметкерлерінің қоғамдық оң бет-бейнесін қалыптастыру бойынша үлкен жұмыстар жүргізілді. Барлығы да мемлекетіміздің мүддесі үшін жасалып жатқан шаруалар және нәтижелері де айқын.

Салық органдары үшін туындап отырған мәселе де жоқ  емес, ол – салық органдарының еңбекақысы. Құқық қорғау органдарында еңбекақының  деңгейі көтерілгеннен кейін, енді қаржы полициясы мен кеден органдарының қызметкерлерімен салыстырғанда салық инспекторы екі есе аз жалақы алады. Қазір бюджеттік комиссияға тиісті ұсыныс енгізілді және салық органдары қызметкерлерінің еңбекақысының ең төменгі деңгейін ұлғайтуға күш салынып жатыр. Салық органдарын арзан ұстап тұру мемлкетке өте қымбатқа түсетіні мәлім. Мұндайда кейбір қызметкерлер қосымша табыс табу мақсатында түрлі заң бұзушылықтарға баруы мүмкін. Мұның өзі салық мәдениетін, оның теріс ықпалын қалыптастырады, тұтастай алғанда салық жүйесін тұрақтандырады. Салық қызметкерін арзан пайдалану мемлекетке осылайша қымбатқа түспек.

Жалпы үздік салық төлеушілер мен  үздік салық қызметкерлерін марапаттауды бірге тойлау жақсы дәстүрге айналып  келеді, осындай жолмен біз мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынастарын күшейтеміз. Мұндай дәстүр елде қалыпты салық ахуалын қалыптастырудың маңызды тетігі болып табылса керек.

Соңғы жылдары салық органдарының жұмыс әдісі мен нысаны едәуір өзгерді, бірақ олар әлі де болса ойдағыдай емес. Салық мәдениеті – толық қалыптасқан құбылыс емес. Бірақ қазіргі үрдісімізді сақтап, мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы мүдделер теңдестігін тұрақты ұстар болсақ, 2005 жылы қоғамда да және мемлекетте де салық заңдарының дұрыстығына деген түсіністікке қол жеткізуге болады. Себебі, олар салық төлеушілермен мемлекеттің ашық диалогы – табыстың кілті» депті.

Г.Шоланова, Алматы қаласы бойынша Салық комитетiнiң есеп, талдау және болжамдау басқармасының  бастығы «Корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді қайта есептеу мен төлеу» мақаласында:     «Корпоративтiк табыс салығы бойынша аванстық төлемдердi төлеу бойынша екi жыл бойы келеңсiз үрдiс байқалады, бұл кезде салық төлеушiлер аванс төлемдерiн корпоративтiк табыс салығы бойынша декларацияны және осының алдындағы жыл үшiн есептелген сомманы өткiзгенге дейiн жыл басында төлеп, аванстық төлемдердiң есеп қисабын салық заңының талаптарына сәйкес берiлген қаңтар-наурыз айлары үшiн есеп қисапқа қарағанда кемiте отырып, корпоративтiк табыс салығы бойынша декларацияны өткiзгеннен кейiн ұсынылады дейдi.

Сөйтiп, қолдан жасалған артық төлеу салық төлеушiге жыл iшiнде нақты алынған табыстың аванстық төлемдерiн желтоқсан айына  дейiн төлемеуге мүмкiндiк бередi. Желтоқсан айында аванстық төлемдердiң қайта есептеулерi ойдағыдай өткiзiледi, олар сәуiр-желтоқсан аралығындағы кезеңде төленуге тиiстi болатын.

        Егер корпоративтiк табыс салығының  үлесi республикалық бюджетке кiрiстер  түсiмдерi жалпы көлемiнiң шамамен  30%-ын құрайтын болса, онда мұның есептi кезеңнiң қаңтар, сәуiр және желтоқсан айларында түсiм қаражаттарындағы қандай ауытқуларға әкеп соқтыратының түсiну қиын болмайды деп ойлайды. Осының нәтижесiнде, мұндай түсiм қаражатының бiрдей шамада болмауы республикалық бюджет бағдарламаларын дер кезiнде қаржыландырмауға және мемлекет алдында тұрған аса маңызды мiндеттердiң орындалмай қалуына әкеп соқтырады. Егер мемлекет өзiнiң кiрiстерi мен шығындарын жоспарламайтын болса, ол ауқатты мемлекет бола алмайтынымен де келiсесiздер ғой», депті.

 

2 Бөлім. Меншікке салықтардың  құрамы

2.1. Мүлікке  салық

Мүлік салығы – Қазақстан  Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және жеке тұлғалар төлейтін салық түрі.

Мүлік салығы жергілікті салық болып табылады.

Мүлік жылжитын және жылжымайтын  болып бөлінеді. (1 сурет).

 

 

 

1 – сурет. Мүліктің  жіктелуі

1)  Мүлікке салықты  төлеушілер болып мыналар табылады:

1. ҚР-ң территориясында меншік құқында немесе шарушылық басқаруында салық салудың объектісі бар заңды тұлғалар.
2. ҚР территориясында меншік құқында немесе шаруашылық басқаруында салық салудың объектісі бар жеке кәсіпкерлер.
3. ҚР территориясында меншік құқында немесе шаруашылық басқаруында салық салудың объектісі бар жеке тұлғалар.

Салық салудың объектісін меншік иесі басқа тұлғаға сенімділік басқаруға немесе арендаға берген кезде  мүлікке салықтың төлеушісі болып  меншік иесінің келісімімен сенімді  басқарушы немесе арендатор болуы  мүмкін.

Жеке тұлғалар үшін мүлікке салық бойынша салық базасы болып салық салу объектісі әрбір жылдың 1 қаңтарына анықталған құны табылады. Бұл құнды ҚР-ң үкіметімен анықталған арнайы өкілетті орган анықтап салық органына тапсырады. (БТИ – бюро технической инвентаризации).

Мүлікке салықты төлеушілер болып мыналар табылмайды:

1.  ҚР Үк-мен бекітілген  тұтыну нормативінің шегінде  бірыңғай жер салығының төлеушілері. (өңдеу, сақтау).

2.  Діни бірлестіктер.

3.  Мерзімді әскери  қызмет атқаратындар әскери қызметтің  мерзіміне босатылады.

4. Кеңес одағының батырлары,  социалистік еңбек ерлері, ҰОС-на  қатысушылар, халық қаһарманы  атағының иелері, 3 дәрежелі Даңқ  орденінің және отан орденінің  иелері, Алтын алқа атағын алған  көп балалы аналар, I және II топ  мүгедектері зейнеткерлер босатылады. (АЕК-нен аспаса)

 

 Заңды тұлғалар  мен жеке кәсіпкерлер мүлікке  салықтың сомасын анықтау үшін  салық базасына 1%-к ставканы қолданады.  Төмендегі заңды тұлғалар салық  базасына 0,1% ставканы қолдану арқылы  салықты есептейді:

1.   Коммерциялық  емес ұйымдар (Діни бірлестіктен басқа).

2.   Жалпы жұмысшылар  санының 51%-н астамын құрайтын  заңды тұлғалар.

3. Негізгі қызметі  кітапханалық қызмет көрсету  облысында жұмыс атқаратын ұйымдар.

4. Ғылыми кадрларды  мемлекеттік аттестациялау облысында  қызмет жүргізетін мемлекеттік мекемелер.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер мүлікке салықтың сомасын  объектісіне салық базасына және салық ставкасына байланысты өз бетінше  анықтап, есепті жылдың 20 қаңтарына  дейін салықтың есептелуін тапсырады. Салықты төлеуді анықталған салықтың сомасын 4-ке бөліп тең бөлікте есепті жылдың 20 ақпанына, 20 мамырына, 20 тамызына және 20 қарашасына дейін төлейді. Ал декларацияны есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызына дейін тапсырады.

Жеке тұлғалар үшін мүлікке  салықты есептеуді мүліктің түріне салық базасына және салық ставкасына байланысты салық органына анықтап, есепті жылдың 31 тамызына дейін салық төлеушіге хабарлама жіберіледі. Салық төлеуші осы хабарламаның негізінде есеті жылдың 31 қазанына дейін бюджетке салықты төлеуі керек.

 

 

2.2. Жер салығы

Жер салығының салық  салу объектісі болып жер учаскесі табылады. Салық салу мақсатында барлық жерлер мынадай категорияларға бөлінеді:

1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер.
2. Елді мекен жерлері.
3. Өндірістік, көлік, б/с, қорғаныс жерлері.(аш/лық мақсатында емес жерлер)
4. Ерекше қорғалатын табиғи территория жерлері.
5. Орман қоры жерлері.
6. Су қоры жерлері.
7. Запастағы жерлер.

Жер салығын төлеушілер болып салық салудың объектісі меншік құқында жерді үнемі немесе уақытша пайдалану құқында барлық заңды және жеке тұлғалар табылады.

Жер салығының көлемі жердің орналасқан жеріне, құнарлылығына, ауданына байланысты болады және сол  жерді пайдаланушының немесе жер  иесінің шаруашылық әрекетіне байланыссыз  болады.

Жер салығын есептеуді  жүргізу үшін жерге меншіктілік  құқын көрсететін құжаттар және мемлекеттік органмен берілген мәліметтер негізінде алынады. Жер салығы жер ауданының бірлігіне бекітіледі. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерге жер салығының базалық ставкасы 1 га-ға бекітіледі және топырақтың құнарлылығына байланысты дифференциацияланады.

Шабындық

Жайылымдық   Ауылшаруашылық мақсатында

Егістік

Елді мекен жерлеріне  жер салығының базалық ставкасы 1 шаршы метрге бекітіледі. Елді мекен  жеріне салық салудың ауданына салық  төлеушінің ғимараттары тұрған және сол ғимаратты ұстауға қажетті жер учаскесі жатады.