Дипломатическое право

      Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің орталық аппаратының құрылым  мынадай болады:

• Басшылық;
• Әкімшілік және бақылау департаменті;
• Консулдық қызмет департаменті;
• Сыртқы істер министрлігінің орталық аппаратын және оның Шетелдегі мекемелерінің қызметін қамтамасыз ету жөніндегі департаменті;
• Бірінші департамент (БҰҰ және халықаралық экономикалық ынтымақтастық Басқармасы, Халықаралық қауіпсіздік Басқармасы)
• Екінші департамент (Еуропа және Америка Басқармасы, Мемлекеттік хаттама басқармасы);
• Төртінші департамент (Азия, Таяу Шығыс және Африка Басқармасы, Шарттық-құқықтық басқарма).

      Дипломатиялық өкілдік орналасқан мемлекетке келген елші Сыртқы істер министрлігінің мемлекеттік  хаттама басқармасының меңгерушісіне  бірінші кіріп, одан сенім грамотасын тапсырудың бекітілген тәртібін сұрайды. Сенім грамотасы-бұл елші немесе уәкілдік сыныбындағы дипломатиялық өкілдік асшысына оның өкілдік сипатын және шетелдік мемлекетте тікелініп кәуландыруға берілетін құжат. Сенім грамотасын тапсыру актісі елшінің өз міндеттерін орындауға кірісу актісі болып есептеледі.

      Елшілік және миссия-бұл дипломатиялық өкілдіктің екі түрі. Қазақстан Республикасының Елшілігі сыртқы қатынастағы мемлекеттік орган және дипломатиялық өкілдік орналасқан еліндегі  оның жоғарғы дипломатиялыққ өкілдігі болып табылады. Елшілік өз қызметінде дипломатиялық қатынас туралы 1961ж. Конвенкия ережелерін, Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қазақстан заңдарын, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарын, Қазақстан Республикасының қаулылары мен бұйрықтарын, сондай-ақ Сыртқы істер министрлігінің нормативтік құжаттары мен нұсқауларын басшылыққа алады.

ІІІ. Дипломатиялық өкілдіктердің  міндеттері,

артықшылықтары  және иммунитеттері.

      Дипломатиялық өкілдік пен оның персоналының мәртебелерінің дамыған шарттық негіздерінің болуы дипломатиялық іс-тәжірибенің сұранысын толық қанағаттандырады деген тұжырымдама дұрыс емес деп ойлаймыз. Дипломатиялық өкілдік институты эволюциясының себеп-салдарына мыналар жатады:

• Мемлекеттердің өзара тәуелдлігінің күшеюі;
• Мемлекеттер арасындағы байланыстардың дамуы.

      Дипломатиялықөкілдік  дипломатиялық өкілдік орналасқан елдені мемлекеттің өкілдіне қызметін жүзеге асырады. Өз еммлекетінің, оның ұйымдарының, өкілдіктерінің, заңды  және жеке тұлғаларының мүдделерін халықаралық құқық рұқсат беретін шектерде қорғайды. Дипломатиялық өкілдік қыметі мемлекеттер арасындағы экономикалық, мәдени, ғылым және басқа салалардағы қатынастарының дамуына жәрдемдесуі керек.

      Иммунитетұғымы  дипломатиялық және консулдық құқытағы негізгі ұғымдардың біреуі, immunitas деген латын сөзі тәуелсіз, тартылмайды деген мағынаны береді. Халықаралық келісімдерде белгіленген артықшылақтар мен иммунитет сөздерін айыра білу керек. Артықшылықтар деп мемлекет басшылары мен олардың өкілдіктерінің ерекше құқықтық артықшылығын айтамыз. Иммунитет деп мемлекет басшыларының, үкімет басшылары мен мүшелерінің, шетел мемлекеттерінің парламент мүшелері мен қкілдерін, сондай-ақ шетелдегі мүліктер мен мемлекеттік кемелердің дипломатиялық өкілдік орналасқан елдің сотының, қауіпсіздік қызметінің қаржылық аппараттының мәжбүрлі әрекеттерінен қорғалуын, оның ішінде талап-арыздан, қамаудан, тінтуден, жауап алудан және т.б. қорғалуын айтамыз.

      Халықаралық құқық доктринасында дипломатиялық  өкілдіктер мен олардың персоналдарының мәртебелерін халықаралық-құқықтық реттеу үрдістері бар. Халықаралық-құқықтық реттеуге 2 үрдіс тән: біріншісі, иммунитеттер мен артықшылықтарды шектеуге бағытталса, екіншісі-оларды дамытуға бағытталған. Бүгінгі таңда мынадай үрдістер бар:

• Батыс елдерінің көпшілігі дипломатиялық иммунитеттер мен артықшылықтар аясын кеңейтудіжақтайды. Дипломатиялық өкілдіктердің қалыпты қызмет етуін тұрақты  және сенімді қамтамасыз етуге ұмтылу шетел дипломатиялық өкілдіктерінің иммунитеттері мен артықшылықтарын өрескел бұзушылықтар болмаған жағдайда көрініс табады.
• Екінші жағынан алғанда, жетекші батыс мемлекеттерінде, әсіресе, Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Франция елдерінде дипломатиялық иммунитеттер мен артықшылықтарды әкімшілік құқық нормалары арқылы шектеуге бағытталған саясат бара-бара ашық жүргізіліп келеді.

      Дипломатиялық, әкімшілік-техникалық және қызмет көрсетуші  персоналдардың негізгі  иммунитеттері мен  артықшылықтары жүйесі. Мәселен, дипломатиялық персоналдың иммуниттері мен артықшылықтарын анықтауда жеке басына қол сұғылмаушылық, юрисдикциядан және дипломаттың қылмыстық жауапкершілікке тартылудан иммунитетті шектеу мүмкіндігінің иммунитеттері басты мәселлер болып табылады. Әкімшілік-техникалық және қызмет көрсетуші персоналдардың артықшылықтар мен иммунитеттері жөніндегі мәселерді қарастырғанда  персоналдар санатын белгілеу қызметтік иммунитеттер проблемалары туралы мәселлерді айқындау қажет.

      Дипломатиялық өкілдік мәртебесінің кейбір проблемалары.

      Осы заманғы қатынастардың іс-тәжірибесі мен теориясында дипломатиялық өкілдіктің ішкікүзет мәртебесі туралы мәселе талқылануда; дипломатиялық өкілдік ғимаратында баспана беру және паналатудың осы заманғы кейбір үрдістер айқындалуда.

      Халықаралық дәстүрде дипломатиялық өкілдіктер ішкі өмірлерін өз қалаулары бойынша  және өз елінің салт-дәстүрлеріне сәйкес ұйымдастыруына берілген артықшлықтарды пайдаланады. Осы артықшылыққа сілтеме жасай отырып,  дипломатиялық өкілдіктің ішкі кұзетін құруға рұқсат беруді түсіндіруге болады. Дипломатиялық өкілдіктің ішкі күзетін ұйымдастыру бүгінгі таңда кеңінен таралғанын айту керек және оған мемлекет тарапынан қарсылық та жасалып отырған жоқ.

      Дипломатиялық іс-тәжірибеде тіркеуші мемлекет пен  дипломатиялық өкілдік орналасқан мемлекет арасында дипломатиялық өкілдіктің ішкі күзетін ұйымдастыруды және  оның мәртебесін реттейтін екі жақты келісім жасасу сирек болса да кездесіп тұратын құбылыс. Ішкі күзеттің дипломатиялық өкілдік орналасқан мемлекет құзіретіне қатысты қызметінің кейбір аспектлері тіркеуші мемлекет пен дипломатиялық өкілдік орналасқан мемлекет арасындағы қатынастарда өткір дау-жанжалды жағдайларды жиі туындатады. Оларға мыналар жатады:

• Ішкі күзет құзіретінің шегі туралы мәселе, әсіресе мәжбүрлі әрекеттерді қолданған жағдайларда.
• Ішкі күзеттің қаруды әкелу, сақтау, алып жүру және  қолдану мәселелері реттелмеген.

ІV. Сауда өкілдіктерінің, арнайы миссиялардың

құқықтық  мәртебесі 

      Бұрыңғы КСРО сыртқысаяси қызметін жүзеге асыруды  бастаған кезде сауда өкілдіктері  мемлекеттің шетелдегі сырқы  экономикалық қызметтерінде монополия  құқығын жүзеге асыру үшін құрылған болатын. Сөйтіп, сауда өкілдігі мемлекеттің шетелдегі өкілдігі болып табылады және осы мемлекеттің сыртқы сауда саласындағы қызметтерін жүзеге асырады. Сауда өкілдігі тиісті мемлекеттегі дипломатиялық өкілдіктің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол өз қызметін елшінің жалпы жетекшілігімен жүзеге асырады. Сауда өкілдігін үкімет тағайындайтын сауда қкілі басқарады.

      Сауда өкілдігінің негізгі міндеттер  мынадай:

• өкілдік орналасқан мемлекетте сыртқы экономикалық қызметтің барлық мәселелері бойынша мемлекет мүддесін көрсету және олардың қорғалуын қамтамасыз ету;
• өз мемлекетінің сыртқы экономикалық саясатын тиісті елдерде тиімді жүзеге асыру;
• өзі өкілдік ететін ел мен өкілдік орналасқан елдің арасындағы экономикалық қатынастардың дамуына жәрдемдесу;
• сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің өз мемлекеттерінің мүдделерін сақтауына бақылау жасау және олардың өкілдік орналасқан елдегі әрекеттерін үйлестіру;
• өз мемлекетінің экономикалық мүдделерін қорғау және басқалары.

      Жоғарыда  аталған міндеттерге сәйкес, сауда өкілдіктері шетеле бірқатар қызметтер атқарады. Оларға мыналар жатады:

1. Сыртқы сауда айналымына қатысатын ұйым үшін сыртқы сауда бойынша операциялар жүргізу.
2. Сыртқы сауда айналымына қатысатын мекемелерге мәмілелер жасау үшін рұқсат беру.
3. Сыртқы саудаға дербес шыға алатын ұйымдардың қызметін реттеу және бақылау.
4. Тауарлар әкелуге рұқсат беру, тауарлардың өтуі туралы куәліктер, тауарды транзиттік тасымалдауға рұқсат беру.
5. Өкілдік орналасқан  елде сыртқы сауда айналымына қатысатын ұйымдардың сыртқы сауда туралы заңдарды орындауын бақылау.
6. Сыртқы сауда мүдделері үшін сауда өкілдігінің өкілдік орналасқан елдің жалпы экономикалық шарт-жағдайларын және сауда конъюнктурасын зерттеуі және басқалары.

      Елшіліктің  бір бөлігі ретінде суда өкілдіктері  дипломатиялық қатынас туралы 1961 жылы Вена Конвенциясына сәйкес, дипломатиялық өкілдіктерге берілетін барлық артықшылықтар мен иммунитеттерді толық көлемде пайдаланады.

      Сауда өкілдіктерін мүдделі мемлекеттер  халықаралық шарт негізінде құрады. Егер өкілдік орналасқан елде мемлекеттің елшілігі немесе консулдығы болмаса, онда сауда өкілдігі дербес жұмыс істейді.

      Арнайы  миссиялар-сыртқы қатынастардың шетелдегі уақытша органдардың бір түрі, ол араларында айқындалатын нақты міндеттерді орындауы үшін бір мемлекеттің екінші мемлекетке жіберетін өкілдерінен тұрады.

      Дипломатиялық қатынастардың даму тарихы осы арнайы миссиялар дипломатиясы түрінде  пайда болған еді. Арнайы миссиялар  нысандары бойынша әр түрлі болйып келеді., ал кейде өзінің әр түрлі  болуымен дипломатиялық өкілдікті толықтырады немесе ауыстырады. Мысалы, арнайы миссиялар туралы 1969 жылы Конвенцияның 7-бабына сәйкес, арнайы миссиялар дипломатиялық өкілдіктер болмаған жағдайда, сондай-ақ оны мемлекет немесе үкімет мойындамаған жағдайда қызмет етуі мүмкін. 

      V. Консулдық құқық ұғымы, қайнар көздері 

      Бүгінгі таңда, экономикалық байланыстардың дамуына  орай, сыртқы саясатты жүргізуде сыртқы қатынастың мемлекеттік органдарына, оның ішінде консулдық қызметке маңызды  рөл берілген. Мемлекеттер консулдық  қатынастарды және консулдықтың лауазымды адамдардың артықшылықтары мен иммунитеттеріне байланысты қатынастарды реттеу жөнінде көптеген келісімдер жасады.

      Консулдық қатынас мәселелері жөніндегі мемлекеттердің халықаралық келісімдері, дәстүрлі және ішік мемлекеттік заңдардың белгілі бір нормаларының жиынтығы консулдық құқықтың негізін қалайды.

      Консулдық құқық-бұл консулдық мекеменің құқықтық жағдайын, сондай-ақ консулдықтың лауазымды адамдарын тағайындауды қызметтерін, артықшылықтары мен иммунитеттерін реттейтін қағидалар мен нормалар жиынтығы.

      Консулдық құқықтың қайнар көздері мемлекеттердің халықаралық шарттары, салт-дәстүрлері мен ұлттық заңдар жатады. Халықаралық  құқық іс-тәжірибесінде консулдық  мәселелер бойынша көпжақты конвенция  жасап шығаруға талпыныс жасалды. Оларға Консулдық қызметтер туралы 1911 ж.Каракас конвенциясын, Консулдық шнеуніктер туралы 1928 ж. Гавана конвенциясын жатқызуға болады. Жоғарыда аталған құқықтық актілер әмбебеп сипат алған жоқ. Еуропа Экономикалық Қауымдастығы елдері арасында асалған Консулдық қызмет туралы 1967 ж. Еуропа конвенциясы да аймақтық сипатта болған еді.1963 ж. халықаралық қауымдастық Венадағы БҰҰ конференциясында консулдық құқықты жүйелеуге тағы бір әрекет жасап көрді, рның нәтижесінде Консулдық қатынас туралы Конвенция қабылданды.

      Келісуші  мемлекеттер үкіметтері арасындағы келісімге сәйкес консулық лауазымды  адам өзіне жүктелген міндеттерді  орындайтын консулдық мекеме орналасқан мемлекеттік белгілі бір аумағын  консулыдқ округ деп айтады.

      Консул-бұл басқа бір мемлекеттің белгілі бір аумағына келісіммен тағайындалатын мемлекеттің лауазымды адамы, ол осы ауданда өз мемлекетінің, заңды және жеке тұлғаларының мүдделерін қорғайды, саяси, экономикалық, ,ылыми, мәдени және басқа да байланыстарды дамытуға жәрдемдеседі. Консулдың қызметін өкілдігін жіберген мемлекет бақылау жасайды. Консулдардың бірнеше түрлері болады. Бас консул-бас консулдықтың басшысы, оның құқықтық жағдайы консул жағдайымен ұқсас келеді. Штаттан тыс консул-дипломатиялық қызметте тұрмайтын, бірақ өкілдігін жіберген мемлекеттің тапсырмасы бойынша және консулдық мекеме орналасқан мемлекеттің келісімі бойынша консулдық міндеттер атқаратын адам. Штаттан тыс консул өз міндеттерін орындаған кездерінде ғана берілетін жеке басына қол сұғылмаушылықты қоспағанда, штаттағы консулдар сияқты артықшылықтар мен иммунитеттерді пайдаланады. Жеке консул-дипломатиялық өкілдіктен дербес консулдық мекемені басқаратын адам. Оны арнайы құжат арқылы-консулдық мекеме басшысы қызметінде тағайындауды растайтын патент, құжат негізінде жұмысқа тағайындайды. Бөлім консулы-консулыдқ бөлімді басқару тапсырылған дипломатиялық қызметкер. Вице-консул бөлім консулы ретінде қызмет ете алады, алайда көбіне ол дәрежесі жоғары консулдық қызметкерлердің көмекшісі ретінде қызмет атқарады. Консулдық агент-атташе, әдетте қосалқы міндеттерді орындайды, ол кейбір мемлекеттердің іс-тәжірибесінде кездесетініндей, жеке постыда жұмыс істейтін болса, жақын консулдық немесе дипломатиялық өкілдікке бағынады.