Абай Құнанбаев
Ұлтымыздың ұлы перзенті — хакім
Абайдың өлеңдері мен қара сөздеріне
арналған бет.
Өз заманынан оза туған
акынның терең ойлары мен асыл
сөздері
келешек замандарда гауһардай
жаркырап, көзі ашык, көкіректерге
нұр болып кұйыла берері хақ.
Өмірбаян
(22.08.1845 қазіргі Семей обл.,
Абай ауд. – 05.071904)
Ұлы ақын, композитор, философ,
ағартушы, қазақтың реалистік жаңа
жазба әдебиетінің негізін қалаушы.
Ақынның арғы тегі Орта
жүз Тобықты Арғын ішіндегі
Олжай батырдан басталады. Олжайдан
Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ
тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін
бір-бір рулы ел болып кеткен.
Айдостың Айпара деген әйелінен:
Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай,
деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі
момын, шаруа адамы, ал шешесі
өткір тілді, өр мінезді әйел
болған. Сол Айпара балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс
Ызгызбайым,
Тоқоақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де
кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым, -
Ана айтқанындай, шынында,
бұлардың ішінде Ыргызбай ортасынан
оза шауып, ел басқарған. Ыргызбайдан
Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай
тарайды. Өскенбай шаруаға жайлы,
билікке әділ кісі болғандықтан,
“Ісің адал болса Өскенбайга
бар,арам болса Ералыға бар”
деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың
әйелі Зердеден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның
бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді,
інісі Құттымұхамбетке айттырылып,
қалыңдық кезінде жесір қалған
соң өзі алған екінші әйелі:
Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан),
Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші
әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл
туады. Қартайған шағында үйленген
ең кіші әйелі Нұрғанымнан
ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан
алтау, анадан төртеу едім дейтіні
осыдан. Болашақ ақын сабырлы
мінезімен, кең пейілімен ел
анасы атанған “кәрі әжесі”
Зеренің таусылмайтын мол қазынадай
аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға
жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга
шебер, жөн-жобага жетік өз
анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті.
Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан
молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа
толған соң 3 жыл Семейдегі
Ахмет Риза медресесінде оқиды.
Бұл медреседе араб, парсы’ тілдерінде,
негізінен, дін сабағы жүргізілетін
еді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді
бала оқуға бар ықыласымен
беріліп, үздік шәкірт атанады.
Ол енді дін оқуын ғана місе
тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге
ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс
ақындарының шығармаларымен, араб,
иран, шағатай (ескі өзбек) тілінде
жазылған ертегі, дастан, қиссалармен
танысады, Шығыстың Низами, Науаи,
Сәғди’, Хафиз, Фзули сияқты ұлы
ғұлама, классик ақындарына бауыр
басады. Медресенің үшінші жылында
Абай Семей қаласындағы “Приходская
школаға” да қосымша түсіп,
орысша сауатын аша бастайды.
Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра
алмай, небәрі 3 жылдан соң оның
мұсылманша да, орысша да оқуы
аяқталады. Абайдың басқа балалардан
алымдылығын аңғарған Құнанбай
оны елге шақырып алып, өз жанына
ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына
араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы
Абай ел ісіне араласады.
Абай әке қасында болған
жылдарда атқамінер би-болыстардың
қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына
ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың
кереғар қайшылықтары кіріптар
еткен әлеум. Теңсіздіктің зардаптарын,
аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық,
кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып
зандарының залалдарынын айқын
түсінді. Патша үкіметінің отаршылық
саясаты мен парақор орыс әкімдерінің
жергілікті би-болыстардың арамза
әрекеттерін айнытпай танып, көкірегінде
жиркеніш сезімі оянып, соларға
қарсы күресуге бел буды, “
елге пайдалы, адамгершілігі бар,
әділ басшы болсам ғана жақсы
адам боламын” деген тұжырымға
бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына
түсіп, жеңіп шығады да, 1876-78 ж.
Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі’.
Бұл жылдары Абай оз қолындағы
билікті пайдаланып, әділдік таразасын
тең ұстауға күш салды. Әлсізге
зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды
қатты жазаға тартып, халық қамқорына
айналды. Оның ел басқарудағы
бұл бағыты халықты қалауынша
езіп-жаншып жүрген шонжарлар
тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады,
үстінен оязға жалган арыз
айтушылар көбейді. Соның бірі
Үзікбай Бөрібаевтың “Таймақкөл
деген жерімді тартып алды
” деген жалған арызы бойынша
көтерілген іс 10 жыл сүргінге
созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің
көмегімен аяқсыз қалды. П.
В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27
тамызда жалған жала деп тауып,
қысқартып тастады. Ақын үстінен
жазылған “Абай барымта алды,
ауыл шайып әйел қорлады” деген
бір топ шонжар дұшпандарының
арызы да нәтіжесіз қалды.
Ақын саяси қызметі үшін
1870 жылдары Петербургтен Семейге
айдалып келген Михаэлиспен ,
80-жылдарда орыс демократтары
Н. И. Долгополов, А. А.Леонтьевпен
танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың
Абайдың саяси-әлеум. Көзқарасына игі
ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ А.Құнанбаев
орыс мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық
көзқарастарымен осы кісілер арқылы деу
ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста М.
О. Әузовтың “Ал, кейін орыс тілін біліп,
орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани
бастаған Абай озгын ойды бұлардан үйренбейді.
Пушкиннің өзінен, Белинский, Гертсен,
Чернышевский, Салтыков-щедрин, Некрасовтардың
өз мұраларын оқып, кең, терең тарбие алды.
Абайдың классик ақын болған маңызын,
әлеументтік көзқарасын тек Михаэлис
әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс
халқының ұлы мұрасына жане ұлы даналарына
қиянат сөз айтқан болар едік ” деген
тұжырымын келтірсек те жеткілікті. Абай
осылайша Европаның 'Гете, Байрон сияқты
ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин,
Дрепер сынды ғұламаларының туындыларын
оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда
“1884 жылдары, жасы қырыққа таман іліңенде,
ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.”
Абай осы тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің
ұсынысымен, Семей обл. Статистика комитетінің
толық мүшесі болып сайланды.
1885 ж. мамыр айында Шар
өзенінің бойындағы Қарамола
деген жерде Семейдің ген.-губернаторы
Цеклинцкийдің басқаруымен Семей
губернасиясына қарайты 5 уездің
100-ден астам би-болыстары бас
қосқан төтенше съезі өткізілді.
Осы съезде төбе би болып
сайланған Абайға “Семей қазақтары
үшін қылмысты істерге қарсы
заң ережесін” әзірлеу тапсырылды.
Абай бастаған комиссия барлығы
93 баптан тұратын ережені 3 күн,
3 түнде әзір етті. Бұл қазақ
қауымында ежелден қалыптасқан
кертартпа әдет-ғұрып заңдарына
да, патша өкіметінің халықты
қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген
заңына да ұқсамайтын, өзгеше
құжат еді. Оның әсіресе ұрлық,
қылмыс пен әйел мәселелеріне
арналған баптары ерекше құнды.
Бірақ Абайдің атақ-даңқын осынша
көкке көтерген Қарамола съезінен
кейін оның дұшпандары тіпті
еліріп кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Кұнту
деген жуандардан бастаған 16 атқамінер
Жиренше қыстауының шетіндегі
Ши деген жерде Абайға қарсы
дұшпандық әрекетке сөз байласады.
1891 ж. Оразбай бастаган дау
1897 жылга дейін созылады. Бұл шиеленістің
аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы
жанжалға, Абай өміріне қастандыққа
әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың
барша жиренішті сырын , өзінің
ақ екендігін Сенатқа хатында
барынша айғақты деректермен
дәлелдеп береді. Абай өлең жазуды
10 жасында (“Кім екен деп келіп
ем түйе қуған…”) бастаса,
өз өлеңдеріне шығаруды шамамен
1880-97 ж. аралығында көбірек қолға
алған. Өлеңдерін әркімдердің
атымен таратып, Көкбай атынан
бастырған ақын жазған өлеңдерін
“жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж.
ескерткен. Ал қара сөзбен жазылған
ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында
қолға алған.
Абай 3 әйел алған. Байбішесі
Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан,
Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші
әйелі Әйгерімнен Турағұл, Мекайыл,
Ізкаіл, Кенже деген 7 ұл, 3 қыз
сүйген. Келіндей алған әйелі
Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.
Абай Құнанбаев – қазақ халқының ұлы классик ақыны,
ағартушы демократы, ұлтымыздың рухани
мақтанышы. Абай өз ауылында арабша хат
танығаннан кейін, он жасында Семей қаласындағы
Ахмет Ризаның медресесінде 3 жыл оқиды.
Оқуға зерек, ұғымтал Абай діни сабақтармен
қоса өз бетінше араб, парсы тілдерін үйреніп,
шығыс классиктері: Низами, Сағди, Хафиз,
Науан, Физули еңбектерімен танысып, тағылым
алады.
Абай ақыл-ой
санасы толысқан шағында ел
билеу ісінен аулақтанып, ақындық
өнер жолына түседі. Өз бетінше
шығыс, батыс, орыс елдері ақындарының,
ойшыл оқымыстыларының еңбектерін
оқып, білімін толықтырады. 1870 жылдарда
Петербургтен айдалып келген
революционер Михаэлиспен танысып,
дос болады. Михаэлис Петербург
университетінің студенті, Чернышевскийдің
жолын қуушы, демократ-революционер
еді. Михаэлис арқылы Абай айдаудағы
орыс демократтары: доктор Долгополовпен,
табиғат зерттеушісі, тарихшы
Леонтьевпен танысады. Солар арқылы
ол орыстың белгілі ақын-жазушылары:
Пушкин, Лермонтов, Толстой, Салтыков-Шедрин,
Некрасов; сыншыл, ойшыл-демократтары
Белинский, Герцен, Чернышевский, Добролюбов;
Батыс Еуропа ақындарымен: Гёте,
Байрон, философ ойшылдарынан: Спенсор,
Спиноза, Дарвин, т.б. еңбектерімен
танысып, тәлім-тәрбие алады.
Абай өзінің өлең-жырларында
ел ішіндегі ұрлық, зорлықты, алтыбақан
алауыздықты, күштілікті, жатып ішер жалқаулықты
өлтіре сынап, жастарды адал еңбекке, отырықшылыққа,
егіншілікке, өнер-білімге шақырады.
Шығыс пен
Батыс классиктерінің ағартушылық
ой-пікірлерінен мол нәр алған
ұлы ақын бала тәрбиесі мәселелеріне
де кеңінен тоқталып, өзінің өлеңдері
мен қара сөздерінде педагогикалық
көзқарасын білдіреді. Адам мінезіндегі
орынсыз мақтан, ойсыздық, салғырттық,
күншілдік, көрсеқызарлық сияқты
жаман әдеттердің ақыл мен
ойды тоздыратынын айта келіп,
естігенді есте сақтау, көргеннен
үлгі-өнеге алу, жаман әдет-дағдыдан
бойын аулақ ұстау, нәпсіні
ақылға жеңдіру, ұстамды болу
сияқты адамгершілік қасиеттерді
насихаттайды. «Егер есті кісінің
қатарында болғың келсе, күнінде
бір мәртебе, болмаса жұмысында
бір, ең болмаса айында бір,
өмірді қалай өткізгенің жайында
өзіңнен өзің есеп ал»,-дейді.
Яғни, адамның өзін-өзі тәрбиелеу
мәселесінің маңызы мен мәніне
ерекше тоқталады.
Абай сана-сезімді
тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның
ролін материалистік тұрғыдан
түсіндіре білді. Адамның жақсы-жаман
болуы, ақылды-ақылсыз болуы генетикалық
негізге байланысты, ақ сүйек
тұқымынан шыққандар ақылды, батыр,
алғыр болады деген буржуазиялық
нәсілдік, идеалистік көзқарасқа
қарама-қарсы. Абай адам мінезінің
қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты
екенін дәлелдеді. Өзінің отыз
жетінші қара сөзінде: «Мен, егер
заң қуаты қолымда бар кісі
болсам, адам мінезін түзеп болмайды
деген кісінің тілін кесер
едім»,-деді.
Абайдың
поэтикалық шығармалары мен қара
сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық,
психологиялық және педагогикалық
ой-пікірлерге толы. Абай түсінігінше,
табиғат біздің санамыздан тыс
және бізге тәуелсіз өмір сүреді.
Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз,
түсінігіміз айналадағы ақиқат
шындық өмірдің сәулесі ғана.
Абай түсінігінше,
табиғат біздің санамыздан тыс
және бізге тәуелсіз өмір сүреді.
Адам баласы «көзімен көріп,
құлақпен естіп, қолмен ұстап,
тілмен татып, мұрнымен иіскеп
тыстағы дүниеден хабар алады»,-дейді
Абай. Адам баласы анадан туғанда
екі түрлі мінезбен туады. Бірі
– ішсем, жесем, ұйықтасам деп
туады. Бұлар – тәннің құмарлығы.
Екіншісі – білсем екен деу-
жан құмарлығы (жетінші сөз)
деп ой түйіндей келе, «адам
бойына жан құмарлығы арқылы
жиналатын нәрсенің аты ақыл,
ғылым… ол таланттылық пен
ерінбей еңбек еткен адамның
қолына түседі» деген қорытынды
жасайды.
Абайдың
дүниенің дамуы жөніндегі көзқарасында
диалектикалық сарын басым. Ол
табиғат құбылыстарын өзара бір-бірімен
байланыста, үнемі өзгерісте, дамуда
болады, адамды қоршаған ортаның
– табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым
арқылы білуге болады деп қарастырады.
Ұлы ағартушы
өзінің көптеген шығармаларында
қазақ халқының ауыр тұрмысын
және надандығын мінеп-шенеді. Қара
басының қамын ғана ойлайтын,
яғни тән қажеттігін өтеуді
ғана ескеріп, рухани қажеттілікті
ойламайтын, біреуді алдап, біреуді
арбап күн көрушілерге, өзінен
күшті әкімдер алдында жағымпаздықпен
көзге түсіп қалуға тырысушыларға
Абай мейлінше қарсы болды.
Ондағы мақсат халыққа адал
қызмет ету деп ұқты:
Пайда ойлама,
ар ойла
Талап қыл
артық білуге.
Артық білім
кітапта
Ерінбей
оқып көруге, - деп жастарды білім-ғылымды
меңгеруге шақырды.
Сол кездегі
кейбір оқыған жастардың білімді
шен алу, шекпен кию үшін
пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың
құралы етуге тырысқанына ызаланған
Абай:
Ойында
жоқ олардың
Салтыков
пен Толстой
Я тілмаш,
я адвокат.
Болсам
деген бәрінде ой,- деп сөкті.
Жастарға халық қамын ойлаған
ақын-жазушылар мен ғалымдарды
үлгі-өнеге етіп, «білімдіден шыққан
сөз талаптыға кез болса екен»,
-дейді. Тіршіліктің тұтқасы еңбек
пен білімже деп ұққан Абай:
Түбінде
баянды еңбек егін салған,
Жасынан
оқу оқып, білім алған.
Би болған,
болыс болған мақсат емес,
Өнердің
бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу
үшін қала салып, отырықшылықта
болу керек, мектеп салып, оқу
оқып, білім алу қажет, тіршіліктің
тұтқасы еңбек пен білімде
ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз
қоғамның пайдалы азаматы болудың
мүмкін емес екендігін, терең түсінген
ол: «Барыңды салсаң да балаңа орыстың
ғылымын үйрет… өнер де, ғылымда орыста
тұр. Орыстың ғылымы, өнері – дүниенің
кілті оны білгенге дүние арзанға түседі»1,-деп
озық мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
«Ақыл –
ардың сақтаушысы» деп қарап,
адамгершілік мәселелерін жоғары
бағалап, ар тазалығы үшін күресуді
дәріптеген ұлы ағартушы –