Абай жолы романындағы мезгіл үстеулер

Құрылысы  мен құрамы жағынан үстеулер екі  топқа бөлінеді:

А) жалаң  туынды үстеу

ә) күрделі  туынды үстеулер

1. Жалаң  туынды үстеулер түрлі қосымшалар  арқылы жасалған үстеулерді жалаң  туынды үстеулер бейміз. Олар, қандай  қосымшалар қосылса да, сыртқы  формасы  жағынан бір сөз  болып келеді. Бірақ жалаң туынды  үстеулерге жалғанатын қосымшалар  екі түрлі болады: біреулері жұрнақтар  арқылы жасалады, біреулері әртүрлі   жалғаулардың көнеленуі, олар  төмендегідей:

Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бұлар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Бұндай үстеу тудыратын  жұрнақтар мыналар:

1. –ша,-ше  жұрнағы үстеу тудыратын, әрі  негізгі, әрі аса өнімді жұрнақ  болып қызмет атқарады. Осы жұрнақ  арқылы жасалған үстеу мағына  жағынан негізінде амалдың қалай,  қалайша істелетіндігінің бейнесін  білдіреді. Бұл жұрнақ жалқы  зат есімдерге де, жалпы есімдерге  де (мысалы, Бәйтеневше, Амангелдіше,  құсша, адамша) олардың женкеше  түрінде де, көпше түрінде де (мысалы, батырша, батырларша, комсомолша, комсомолдарша  т.б. ) және тәуелді түрінде де (көзімше, көзіңше, көзімізше,  көзінше т.б.) жалғанып үстеу туырады. 

Осы жұрнақ арқылы кейбір негізгі сын есімнен  де (есімше, жаңаша, басқаша, қысқаша  т.б.) туынды сын есімнен де (биылғыша, бұрынғыша) үстеу жасалады. Жіктеу есімдерінен  де (әлдекімше, кейбіреулерше) үстеу  сөздер туады.

2. –лай, -лей (дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары  да аса өнімді жұрнақтардың  бірі. Мысалы, осылай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей т.б. 

3. –дайын, -дейін (тайын, -тейін) жұрнақтары  да аса өнімді жұрнақтар. Бұл  жұрнақтар - дай және ын деген  қосымшалардан құрамды жұрнақтар.  Мысалы. Түлкі дейін түн қатып,  бөрі дейін жал тартып (Махамбет): Еділден асып айқара, заулатты  мені от арба, жоғары дайын  шай қала.

4. – шалы, шама жұрнақтары сілтеу есімдіктерден  үстеу жасайды. Мысалы, осылайшалық,  осыншама, соншама, соншалық, мұнша,  мұншалық т.б. 

5. Көсемшенің  құрамында - лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары қосылған сөздің  бәрі бірдей, әрине үстеу бола  бермейді. Өте мөте веербальдық  (етістікке тән жіктік форма  қосылатын) жақтық мағына білдіретін  т.б. формалар үстеу болмайды. Олардың ішінен вербальдық мағына  бермейтіндері ғана демек азвербальданған   формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы, Қырықтан, отыздан, темірлеп  т.б.

6. –шылап, -шілеп жұрнағы бастапқы  ша  және лап деген қосымшалардан  құралған. Мысалы, сиыршылап, жылқышылап, бейсеншілеп т.б. 

7. -қары, -кері жұрнағы санауы біраз  сөздерге жалғанып үстеу жасайды.  Мысалы, ішкері, сыртқары, тысқары, ішқары, ұшқары т.б. 

8. –ын, -ін, -сын, -сін қосымшалары тек біраз  сөздерге ғана қосылып, үстеу  тудырады. Мысалы, қысын, жазын, жасырын,  астарын, үстерін, ертеңгісін, кешкісін  т.б. 

Көнеленген  формалар арқыылы туған жалаң  туынды үстеулер. Оларға бір алуан  сөздің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып бір  –бірімен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленген «қосымшалар» төркіндері септік жалғауларынан  болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан  сол септіктердің жалғауларына ұқсас  келеді.

Септелу қашанда болсын есімдерге тән  қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады.

а) Барыс  септігінің көнеленгенінен туған үстеулер: зорға, босқа, текке, жатқа, бекерге, әреңге, алға, артқа т.б.

ә) Жатыс  септігінің көнеленуінен туған үстеулер: алда, артта, аста, үсте, кейде, әліде  т.б.

б) Шығыс  септігінің көнеленуінен туған үстеулер: шалқасынан, жүресінен, етбетінен, төтеден  т.б.

в) Көмектес септігінің көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен  т.б.

ІІ Күрделі  туынды үстеулер. Күрделі туынды үстеулер деп екі сөзден, я бірігіп, яқысқрланып  жасауға немесе кемі екі я одан да көп сөздерден тіркесіп, тұрақтанған  үстеуді айтамыз. Осыған орай күрделі  туынды үстеулер үш түрлі жолмен жасалады.

а)  басқа  сөз таптарына тән сөздер бірігудің  нәтижесінде үстеулерге айналады. 

Ондай үстеулер мыналар: бүгін, биыл, таңертең, әрқашан, әрдайым, биыл, екіншіәрі, ендігіәрі, әлдеқайда, бірқатар, неғұрлым, әжептеуір, бірқырау, т.б.

ә) Сөздердің  қосарлануы арқылы туған үстеулер мыналар: Әрең-әрең, енді-енді, зорға-зорға, қолма-қол, сөзбе-сөз, көзбе-көз, лек-легімен, үсті-үстіне, алды-артына,қолды-қолына, бостан-босқа, т.б.

б) Жазуда бөлек таңбаланып, мағына жағынан  бір сөз ретінде қолданылатын грамматикаланған және идиомаланылған тұрақты тіркестер- оларды екі салаға бөлуге болады.

      Грамматикаланылған және лексикаланған  тіркестер: күні кеше, күні бүгін,  күні ілгері, ала жаздай, күндерде  бір күн ертеден қара кешке  дейін, ала сала, оқи келе, т.б. 

Идиомаланған  тұрақты тіркестер: қас пен көздің арасында, аяқ астына, елден ала  бөтен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Үстеулердің   мағыналаық топтары

Үстеулердің     мағыналары   да   түрлі –  түрлі   болады.  Кейбір     үстеу,   сөздер,    сөйлемде   қолданылу   ерекшелігіне   қарай,    әлденеше    мағынаны     білдіреді.   Мысалы,   Ол    сонда    ғана   әлін тоқтатып,  көпке қарады. (М. Әуезов) Сен  сонда    барып    қал  да,    ертең  осында   қайтып  кел.  (С. М) деген    сөйлемдердің  екеуінде    де   кездесетін. Сонда   деген   үстеу – бір  ғбана  сөз.    Бірақ осы үстеу  алғашқы    сөйлемде   мезгілдік   мағынаны   білдірсье   екінші    сөйлемде   мекендік  мезгілдік   мағынаны  білдіріп  тұр.   Ол   сөз    алғашқы    сөйлемде  қанша?    Екінші   сөйлемде    қалай?   Деген   сұрауға   жауап   ьереді.

 Сол  сияқты,  ол  өлең   болмай   шығарылады ()с:М.  Сен   ана   ағашты   былай   лақтырып   таста  (Ғ.  Мұстафин)  деген   сөйлемдегі    былай деген     сөздің  де    мағынасы    бірдей   емес.  Төртінші  сөйлемдегі   былай   қимылдың    сынын   білдірсе екінші   сөйлемде   қимылдық  бағытын   білдіріп  тұр.  Бірақ   бұл    сөздердің  де    төркіні  бір.   Үстеу    сөз    мағынасывна    қарай    топтасмтырылғанда   мынадай    сегіз    топқа бөлінеді:

1.  Мезгіл   үстеулер

2.   Мекен үстеулер

3. Мөлшер  үстеулер

4.  Сын  (я бейне) үстеулер

5.  Күшейту    үстеудер

6. Мақсат   үстеулер

7.  Себеп  –салдар үстеулер

8.   Топта у  (я  бөлу) үстеулер

1.  Мезгіл  үстеулері   қимылдың жалпы    мезгілін   я     дәлді  мезгілін  білдіреді де,    қашан?  Қашаннан ?   сияқты     сұрауларға жауап   береді.

Мекен   үстеулері   қимылдың  барлық бағытын   білдіреді де,  Мезгіл   үстебулері    ас а   көп.   Оларға  мысалы,   мынада й    сөздер   жатады: бүдгін,  былтыр,     ертең  таңертең,    кешке, қазір,  енді, әлі,   ендігәрі,   бұрын,  әуел-баста,  ерте, кеш,   күндіз,  бірсүгүні,   әсте,  күйімен, ертеден,  күні бүгін,  күні  кеше, бүгін  та ңда,    күн ара, күні  бойы,  қысты  гүні,   енді – енді,   оқтын – оқтын,  оқта-текте,  кейде,  кей-кейде т.б.

2. Мекен  үстеулері қимылдың   орнын,  бағытын   білдіреді де,  қайда?  Қайдан?    Сияқты    сұрауларға  жауап  ьереді.

Мекен   үстеулеріне   мынадай   сөздер  жатады:    ілгері,  ілгеріде,    әрі,   әріде,    әрмен,   кері,  жоғары,   төмен,   жолшыбай,  алға    арптта,   әлдеқайда,  сонда  т.б.

3. Мөлшер  үстеулері   түрлі   қатынасты   я   жалпылап   я   мөлшерлеп   немесе   қимылды ң   және   сынның  я  теңдік, я   бкемдік   дәреженсін  білдіреді  де,    қанша?  Қаншалық?  Нешелеп?   Қаншалап?      Сияқты    ғана   сұрабуларға жауап береді.

Мөлшер    үстеулері  мынадай    сөздер     жатады:  онша,  сонша,    осынша,   оншалық,   соншалық,  осыншамалық,  оншама,    мұнша мьа,   анағұрлым,  сондайлық,   осындайлық,    бірен – саран.

4.   сын (бейне)  үстеулері    қимылдың   алуан түрлі   сапасын,  тәбсілін  (істеу   жолын)  бейнесін   білдіреді  де,   қалай?   Қайтіп?   Қалайша?  Кімше? Неше?   (не  сияқты?)  сияқты   сұрайларға  жауап береді.   БҰл    ба  й  топқа    мынадай    үстеулер  жатады:   осылай,    осылайша,  сөйтіп,  бүйтіп,     олай-бұлай,   бірден, бірге,  бірте-бірте,   біртіндеп,   ойша,   бұрынғыша,  өзінше, әлінше,   көзімше,   пәрменінше,  тікелей,   қолма-қол,   кезе-кезк,   әре\ң-   әрең,  көрнеу  ілі,  өздігінен, өзді-өзді,   ойлап- ойлап, зорға,   лезде,  шалқасынан,   қаперсьіз,  үнемі,  бекьер  т.б.

5.   Күшейті  (я  ұлғайту)   үстеулері   заттың   сынын, қимылын   өзін  немесе    түрлі   мөлшерін    көлемін я аса       күшейтіп,  ас а     солғындатып,  көрсетеді  де, қалай?  Қандай? Деген   сұрақтарға жауап береді.

Бұл    топқа  мынадаьй    үстеулер  жатады,  ең,    әбден,  кілең,   сән,  керемет,  қабағат,  тым,  нақ,    нағыз,   мүлдем,  дәл,   төтенше,    жөнсіз,   ора сан,   өрен т.б.

6.  Мақсат   үстеулер  қимылдың    мақсатын  білдіреді. Мақсат   үстеулері  - өзге   топтарғьа     сан   жағынан  өте   аз   топтың  бірі. Мыс алы,   бұларға   миынадай    сөздер    жатады:    әдейі,    әдейлеп,   жорта,  қасақана.  Бұлардан  басқа   мақсат  үстеулері     көбінесе    аналити к алық   тәсіл   арқылы   жас алады. Мысалы,  кітапқа  бола  оқуға  бола  т.б.

7.   Себеп  - салдар үстеулер    амалдың себебін    я    салдарын  білдіреді.  Оларға  мынадай    үстеулер  жатады.   Жоққа,  босқа,   құр  босқа,   бекерге,    амалсыздан,  лажы  с ыздан,    шарас ыздан.  Бұларды ң    басқа     көсемшелерінің   қайталануы   арқылы  жасалатын    сөйлей  – сөйлей,  көре-көре,  оқи-оқи  т.б.  үстеулер    көбінесе  осы   топқа   жатады.

8.  Топта  у  (я саралау)   үстеулері   амалдың   және басқа   қарым  – қатынастытң    бірігу    арқылы   істелінетін  немесе,   керісінше,  жекеленіп     істелінетіндігін білдіреді

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4  Үстеудің   сөз жасам   жүйесі.

Әр  сөз   табының   өзіне  тән    ерекшелігі  бар     сөзжасамдық   жүйес і  болады. Үстеудің   де  ертеден қалыптасқан  сөзіне  тән сөзжасамдық   жүйесі бар. Тілдегі  туынды үстеулер  сөзжасамдық  жүйенің   белгілі  заңдылықтары  арқылы   жасалады. 

Туынды  үстеулер    тілде  әр  түрлі,    өйткені   туынды   үстеьу   жабс айтын  жүйенің    тәсіблдері   де    әр   түрлі.   Тілде   бар  сөзжасамдық    тәсілдердің    бәрі  үстеудің    сөзжасбамдық   жүйесінде      қызмет  атқарады.  

Әр  сөзжасамдық    тәсіл     белгілі сөзжасамдық     бірліктер арқылы  туынды  сөз  жасабйды.  Үстеудің   сөзжасамдық    жүйесінің   негізгі    сөзжасамдық  үш  түрлі  тәсілі мен  сөзжасамдық  бірліктерден     және   олар   арқылы   туынды      сөздерден,    тұрады.

Сөзжаюсамның  үш     негізі  барлық   сөз     табының сөзжасамдық   жүйесіне    тән. Бірақ   олар   әр   сөз   табында    әр  түрлі.  Үстеудің  сөзжасамына    қатысқан   үш   түрлі  сөзжасамдық    тәсілдердің    үстеу    жасайтын   тілдік   бірліктері     басқа   тілдік  бірліктері     басқа  сөз табына   сөзжасамдық  жүйесінде  жоқ.

Үстеудің    сөзжасамдық   жүйестінің    өзіне  тән     сөзжасамдық   бірліктері   бар, олар   сөзжасамдық   жұрнақтар,   туынды   сөз   жасауға тнегіз  болатын    уәжделермен,  олардан   туынды     сөз   жасайтын  сөзжасамдық   тәсілдер, олапр  арқылы   жасалған    туынды     үстеулер,  олардың    мағынасы      мен  түрлері    тілдегі    үстеудің      сөзжасамдық   жүйесінің   құрамына    кіреді.

Сөз    жасамдағы  уәждеге    мәселесіне    қатысты   жазылған   зерттеулерден  Б. Қалиев, Б. Қасым, А. Салқынбай еңбектерін   атап  айтауға  болады.

Зерттеуде   туынды   үстеудің  уәжделерінен  ерекше  мән   беріліп    арнайы    қпарастырылады.  Үстеу   уәжделілік    қызмет   атқаратын  сөз   таптарының   кез –  келген  сөздері   туынды   үстеуге   уәжделесе    бола  алмайды.

Олардың   ішінде үстеуге мағыналық жақындығы  бар үстеу жасауға бейім топтары  ғана уәждеме бола алады. Мысалы, босқа  шаршадың, бекер келдің жолшыбай кездесті жете түсінбеді, туындыүстеудің мағыналығына арқау болатын уәждеме сөз  үстеу сөзжасам жүйесінің сөзжасамдық  бірлігі деп танылады.

 Үстеу  сөз жасам жүйесінің екінші  тілдік бірлігіне сөзжасамдық  жұрнақтар жатады. Шалуда үстеудің  сөзжасамдық жұрнақтарының құрамы  толық анықталмағаны, жұнақтардың  мағынасы ашылмаған сөз жасамдық  қабілеттері зерттелмегені анықталады. Еңбек үстеудің сөзжасамдық жұрнақтарының  құрамы анықталып, тілдік деректер  негізінде үстеудің 46 сөз жасамдық  жұрнағы бары дәлелденеді. Олардың  мағыналарын, қолданыстағы ерекшеліктерін  ашуға мән беріледі. Жұрнақтар  арқылы жасалған туынды үстеулер  синтетикалқ тәсілге жататындықтан  үстеудің сөзжасам жүйесінде  синтетикалық тәсілдің қызмет  атқаратыны дәлелденіп үстеу  синтетикалық тәсілмен жасалмайды  деген ғылымдағы пікірдің жансақ  екені анықталады.