Вводные слова и вставные конструкции в журналистком тексте

В материале  «Саха талба талааннааҕа тыаҕа «саһа» сытар» автор использует вводные слова (К., 05.04.12. С. 35). Например:

Мин санаабар – үчүгэй хамсааһын;

Биллэн  турар, барыта биирдэ баар буолбатаҕа;

Арааһа, бэйэбитин син көрдөрдүбүт быһыылаах – нэһилиэкпит дьаһалтата саҥа үстүрүмүөн ыларбытыгар көмөлөстө;

Дьиҥэр, анал үөрэхтээх киһилээхпит буоллар, быдан судургу буолуох этэ.

Многие вводные  предложения сближаются с вводными словами и сочетаниями слов: выражая  одни и те же значения, и те и другие различаются лишь объемом, степенью распространенности. Ср., например: известно – мне известно, всему городу известно; помню – сколько помню; казалось – мне казалось; представьте – можете себе представить и т.д.⁶

Вводные предложения, в отличие от вводных сочетаний  слов, не представляют собой застывших  готовых выражений, они разнообразны по лексическому наполнению и не ограничены объемом.

В материале  «Силиэдэбэтэл ийэ» автор использует вводные слова (К., 12.04.12. С.37). Например:

Үлэбит, кырдьык, олус түбүктээх;

Аны туран, оскуолаҕа, үрдүк үөрэх кыһатыгар бииргэ үөрэммит оҕолорум, аймахтарым, доҕотторум эмиэ бааллар;

Кырдьык, үлэбитигэр сылын аайы нуорма туттарабыт;

Мин санаабар, бачча кэрэ сэбэрэлээх кыыска «гламур, муода, кырасыабай олох» барсар курдук;

Хомойуох  иһин, ити этэр гламургун, муода5ын букатын өйдөөбөппүн;

 Арааһа, ол майгыбын илдьэ улааппыппын быһыылаах;

Ол  иһин, мин санаабар, дьахтар эр киһиттэн хаалсыбат;

Хомойуох  иһин, олохпут сайдан эбитэ дуу, төрөппүт хонтуруола мөлтөөн эбитэ дуу, оҕолорбут күнү-күннүктээн көмпүүтэргэ олороллор, түүнү быһа тэлэбиисэр, Интэриниэт буолар-буолбат киинэтин көрөллөр;

Онно, биллэн турар, туох да үчүгэйи көрбөттөр;

Дьиҥэ, уларыта тутуу кэннэ сахалыы култуура, духуобунас, сиэри-туому тутуһуу киирэрин киирдэ эрээри, тутах дии саныыбын;

Ону таһынан, сэдэх эрэсиэби булан астааччыбын.

В материале  «Бэйэ кыаҕар эрэниэххэ» автор использует вводные слова (К., 09.02.12. С.9). Например:

Кырдьык, билиҥҥи үйэҕэ чөл доруобуйалаах, быраабын уонна эбээһинэһин билэр, сокуоҥҥа быһаарсар, бэйэтин ороскуотун уонна дохуотун сөпкө аттаран туһанар, дьону кытта табан кэпсэтэр уонна олох үөскэтэр ыарахан түгэннэригэр туруулаһар өй-санаа өттүнэн тирэхтээх эрэ киһи олоххо миэстэтин булар;

Биллэн  турар, хамсааһыҥҥа сүрүн оруолу тыа сирин олохтоохторо бэйэлэрэ ылбыттар;

Мин саныахпар, бу финнэр холобурдарыгар олоҕуран, бары нэһилиэккэ олохтоох дьаһалталарын өйөөһүнүнэн нэһилиэнньэни иһиттиннэриинэн хааччыйар, сайыннарар киин;

Этэргэ  дылы, инньэ Дьокуускайтан, Москубаттан дуу эн биһиккини босхо сайыннара-сырдата анаан-минээн кэлээччи билиҥҥи ырыынак үйэтигэр ахсааннаах буолуо;

Этэргэ  дылы, үөһэттэн тугу «дук» гыммыттарын эрэ ыйыста олоруу тохтуохтаах.

В статье «Сокуону дьүүллэһэбит» автор использует вводные слова (К., 09.02.12. С. 11). Например:

Хомойуох  иһин, РФ гражданнарын доруобуйатын харыстабылыгар туһаайыллыбыт сокуон («Закон об охране здоровья граждан России»), төһө эмэ элбэх утарсыы, бырачыас баарын үрдүнэн, ылыллан, үлэлээн эрэр;

Биллэн  турар, салайааччыта кинини солбуйар эмчити хайаан да булуохтаах диэн эттилэр эрээри, ол «мээчик» кэриэтэ бырахсыыга сылдьан, ыарыһах төһө хаачыстыбалаах эмтэниини барыай?;

Мин санаабар, туох төрүөккэ олоҕуран эмчит ыарыһаҕы көрөртөн, эмтииртэн аккаастанарын туһунан булгуччу быһааран суруллуохтаах этэ;

Иккиһинэн, биһиги төһөнөн түргэнник мэйии өлүүтүн туруоран, бу киһи өллө диибит, соччонон үчүгэй;

Үсуһунэн, манна сиэр-майгы экэнэмииичэскэй өттүттэн тутулуктанан тахсар;

Итини, биллэн турар, өйүөххэ, өйдөтүөххэ уонна сэрэнэн сыһыаннаьыахха наада.

В материале  «Учууталым итэҕэлин толорбуппуттан үөрэбин» автор использует вводные слова (К., 16.02.12. С. 41). Например:

Кырдьык, «Саха чекиһэ Афанасий Кириллин» кинигэ сүрэхтэниитэ хас да сиргэ олус тэрээһиннээхтик барбыта;

Хомойуох  иһин, ыарахан ыарыы хам ылан, ол санаатын толорор кыаҕа суох буолбута;

Бастатан, НКВД-КГБ-ФСБ үлэһиттэрин туһунан баар араас өйдөбүлгэ, сыанабылга кырдьыктаах хоруйу биэрэргэ дьулустум;

Баҕар, хаһан эмэ сиһилии суруллуоҕа, ону, бука, биһиги оҕолорбут, сиэннэрбит ааҕаллара буолуо.

В материале  «А.Д. Макарова: Идэни таба тайаныы  – дьол» автор использует вводные слова (К., 12.04.12. С. 35). Например:

Баҕар, ол да иһин очурга оҕустарбакка, тэхтиргэ тэптэрбэккэ, ол уустук кэми атаарбытым буолуо;

Бастакыта – киһи идэтин таба тайаныытыгар сытар;

Иккиһинэн – олус үчүгэй учууталларга, маастардарга үөрэммиттэрэ;

Ол  түмүгэр, хайдахтаах ыбыах буолбутай!;

Бастакытынан, материальнай базалара мөлтөх;

Иккиһинэн – тыа сирин нэһилиэнньэтэ кыра;

Дьэ онон, күндү үөлээннээхтэрим, бииргэ үөрэммиттэрим, биир идэлээхтэрим!;

 Кырдьык, бары баппаппыт биллэр.

В материале  «Саас, кус, кинигэ уонна духуобунас туһунан» автор использует вводные слова (К., 19.04.12. С. 46). Например:

Биллэн  турар, айылҕаны алдьатар-кээһэтэр, бөҕү-сыыһы ыһар-тоҕор, бэйэ кэнниттэн хомуйбат бу – хайа да сиргэ баппат;

Духуобунас  диэн, мин санаабар, киһи култуурата;

Арааһа, сиэрдээх киһини духуобунай баайдаах киһи диэххэ сөп эбитэ буолуо;

Кырдьык, билиэххэ баар эбит;

Дьиҥэр, куска сылдьар үчүгэйэ сүрдээх буолааччы;

Дьиҥэр, хайаан да уустаан-ураннаан диэн буолбакка, ким хайдах сатыырынан, ол эрэн ис сурэҕиттэн көрдөһүөхтээх дии саныыбын;

Ол, арааһа, дойдубуттан тэйиэхпин, ыраатыахпын баҕарбаппыттан буоллаҕа буолуо;

Онон  бу сайын, үгэс курдук, астына-дуоһуйа оттуом да оттуом;

Биһиги  духуобунаспыт, арааһа, итэҕэлбитигэр, сиэрбитигэр-майгыбытыгар, төрүт үгэспитигэр сытара буолуо.

В материале  «Уруһуй тугу сэһэргиирий?» автор использует вводные слова (К., 05.04.12. С. 13). Например:

Тиийбитим, кырдьык, миигиттэн аҕа саастаах дьахталллар алгыс үҥкүүтүн толороллор эбит;

Биллэн  турар, кэпсэтэ олорор киһим кута-сүрэ олус айаммыт буоллаҕына, өйүн-санаатын сааһылыыбын, ыар санааҕа баттаппыттарга сүбэлиибин-амалыыбын.

В материале  «Туналыйар «Туналгыга» автор использует вводные слова (К., 02.02.12. С. 17). Например:

Биллэн  турар, хас биирдии үлэ түһүмэҕинэн аайы алмааһын, ыйааһына чэпчээн иһэр;

Дьэ, күнү быһа кыҥастаһабын;

Чахчы даҕаны, кэлиҥҥи кэмҥэ сыбаайбаларга, үбүлүөйдэргэ, бэл, кыра оҕо төрөөбүт күнүгэр сэртипикээттээх бриллианы, көмүһү латырыайаҕа оонньотоллор.

В материале  «Тугу гыныахха, тугу тобулуохха?»  автор использует вводные слова (К., 16.02.12. С. 9). Например:

Кырдьык, аһы-үөлү, таҥаһы-сабы хайа баҕарар дойдуттан көтүтэн аҕалыахха сөп;

Дьэ, ылан сыымайдаан көрүөҕүҥ;

Хата, уһун кыһыммыт тымныыта барахсан ууну муус оҥорон, ол эбэтэр бэйэтэ ыраастаан абырыыр;

Биллэн турар, гаас ситимин тардыыга, ол тиийэр кыахтаах сирдэригэр дьиэни

Биллэн турар, гаас ситимин тардыыга, ол тиийэр кыахтаах сирдэригэр дьиэни сылытыы чааһыгар бырабыыалыстыба сүнҥкэн үлэтин бэлиэтээбэт буолуохха сатаммат;

Бастакытынан, хас биирдии бөһүөлэккэ гааһы, электроэнергияны, ханна туох сатанарынан хааччаҕа суох туһанар курдук тириэрдиэххэ;

Иккиһинэн, гааһынан уонна электроэнергиянан умактынар араас кыамталаах биирдии дьиэҕэ аналлаах Саха сирин тымныытыгар учуоттаммыт дьоҕус, ороскуота кыра хочуоллары булуохха;

Үсүһүнэн, дьиэҕэ сыһыары тутуллар хаһаайыстыбыннай блогу үс араас көрүн (барыйаан) гынан бырайыак оҥорторуохха, сыанатын ыйыахха уонна тыа ыалларынан тарҕатыахха;

Төрдүһүнэн, тутуллубут уу мунньуллар иһитин, баанньык эбэтэр сауна оһохторун уо.д.а. оборудованияны, турбаларын биирдии блогунан наардаан (кэмпилиэгинэн), уопсай сакаастыахха;

Бэсиһинэн, блок тутуутун ороскуотун 50 %-нын судаарыстыба уйунара наада;

Алтыһынан, нэһилиэнньэ туттар гааһын уонна уотун иһин биэрэр төлөбүрэ кэмэ суох үрдүү турарын хааччахтыахха;

Дьэ, оччотугар этэллэрин курдук, «алмааһы-көмүһү тэпсэ сылдьар» дьон бу баайдарыттан кырдьык да туһаналлара, тыа сиригэр да көстүө.

В статье «Тыыннаах  дорҕоон түһүлгэтэ» (К., 15.03.12. С. 46) автор использует вводные слова. Например:

Арааһа, урут сыанаҕа ыллыы үөрэммиттээхтэрэ да таайар быһыылаах;

Баҕар, аппаратура мөлтөҕө буолуо;

Аны туран, сыана үрдүттэн толоос баҕайытык ойон түһэн, били, киинэҕэ көстөр фанаттары үтүктэн илиилэрин өрө ууна-ууна «уруй-айхал» бөҕө;

Чэ, уопсайынан, биир бэйэм, баҕар, олохтон хаалбытым, билбэтим-көрбөтүм буолуо эрээри, итини ылымматым да, өйдөөбөтүм да;

Бука, элбэҕи мөккүстэхтэрэ.

Выводы:

Вводные предложения  по разнообразию значений и модальных  функций значительно уступают вводным  членам.

1. Они выражают разные оценки достоверности сообщения.

1) Характеризуют его как истинное, правдивое. Например:

Кырдьыгы  эттэххэ, элбэх ииитимньилээх киһиэхэ хара да ас наада этэ. [Убрятова, 1995, С.191].

Онон, кырдьык, кылдьыы кыах, былаас, үтүө төрүт-уус бэлиэтэ эмиэ буолуон сөп. (К., 12.01.12. С.40).

Или представляют как общеизвестный, привычный, понятный факт. Например:  

Кини  итиннэ, бэйэтэ да билэринэн, сыһыана суох эбит. [Убрятова, 1995, С.191].

Мин өйдүүрбүнэн, филиал историятыгар аан бастаан. (К., 05.04.12. С.35).

Или подтверждают достоверность утверждения путем уступительного допущения. Например:

Завхоз үлэтэ, тус бэйэ амсайбатаҕым иһин, үгүс түбүктээх буолуо. [Убрятова, 1995, С.192].

Саамай улахан институкка баара-суоҕа биир доктор, ол биһиги бары ытыктыыр Василий Всеволодовичпыт да буоллун, уонна сүүрбэ түөрт эрэ кандидат үлэлиирэ структураны тупсарбат. (К., 29.03.12. С.42).

2) Выражают недоумение, предположение, догадку в связи с неполной достоверностью факта. Например:

Баҕар, буолуо даҕаны, үлэлээбитэ да ыраатта ээ. [Убрятова, 1995, С.192].

Баҕар, ол да иһин очурга оҕустарбакка, тэхтиргэ тэптэрбэккэ, ол уустук кэми атаарбытым буолуо. (К., 12.04.12. С.35).

3) Дают заведомо мнимое обоснование основного утверждения, которое призвано лишь рельефнее обрисовать событие. Например:

Ферма дьоно бары кинини, ханна эрэ куотан хаалыа диэбиттии, төгүрүйэн кэбистилэр. [Убрятова , 1995, С.192].

Тыа иһэ хараҥа, онно ааһар көҥүллэммэт диэбиттии, лабааларынан сиэттиспит тииттэр күөннэригэр сааллар тыал уордайан улуйбахтыыр, онолуйан ылбахтыыр. (К., 05.04.12. С.14).

4) Дополняют высказывание внезапным припоминанием. Например:

Радионан  тыл этии диэбиккэ дылы, били кэпсэппиппитин хайыыбыт?. [Убрятова, 1995. С,193].

2. Вводные предложения нередко содержат замечания по поводу способа выражения мысли и подхода к фактам.

1) Ссылки на пословицу или поговорку. Например:

Көҕөн көттөҕүнэ, көппөх оргуйар диэбиккэ дылы, атыттар да директордарыттан хаалсыахтарын баҕарбатахтара. [Убрятова, 1995, С.193].

2) Замечания о возможных подходах к факту, о возможных точках зрения на событие. Например:

Арыт  санаатахха, онно туох эрэ бөрөкүөтэ суох баарга дылы. [Убрятова, 1995, С.193].

Тастан  омос көрдөххө, кутун-сүрүн сабардаппыт дьүһүннээх-бодолоох. (К., 16.02.12. С. 9).

3) Экспрессивные замечания о стиле речи. Например:

Кистиин-кистээн  эһиэхэ эрэ эттэххэ, Аан быыһынан көрдүм – Арыт куустуһаллар. [Убрятова, 1995, С.194].

4) Замечания относительно употребления слов и выражений. Например:

Этэллэригэр дылы, бэйэ бодотун билинэр киһи дьарыга. [Убрятова, 1995, С.194].

Даҕатан эттэххэ, кэлиҥҥи сылларга Саха сиригэр олимпиадаҕа намыһах баалы ылбыт оҕо диэн суох. (К., 29.03.12. С.41).

3. Вводные предложения бывают направлены на возбуждение внимание собеседника, на стимулирование его реакции на сообщение.

1) Ссылка на осведомленность собеседника. Например:

Бэйэҥ  билэҕиҥ,  мин туохтан иҥнэн-толлон турдум этэй?. [Убрятова, 1995, С.194].

Кини  олус эйэҕэс, эн кинини билэҕин буолбаат, бүгүн онно хонуоҥ… (К., 09.02.12. С.9).

2) Вопрос к собеседнику, иногда к самому себе. Например:

Макаар, мин сааһым тухары эйигин сэмэлиирим, өйдүүгүн дуо, киһи хайдах олоҕун оҥостуохтааҕын үөрэтэр адьынаттааҕым. [Убрятова, 1995, С.194].

3) Призыв к собеседнику войти в положение говорящего. Например:

Вера, санаан көр ээ, мин хайдах ылынахпын сөбүй?. [Убрятова, 1995, С.195].

4) Привлечение внимание собеседника к сведениям, противоречащим его ожиданию. Например: