Вводные слова и вставные конструкции в журналистком тексте

Истиэххин тиэтэйдэххинэ, ол киһиҥ университеты биир да түөрдэ суох, өйөөһүн-убааһын бөҕөнөн нэһиилэ үһүнэн эрэ бүтэрбитэ. [Убрятова, 1995, С.195].

4. Вводные предложения содержат разнообразные эмоциональные оценки и реплики.

1) Безразличное отношение с оттенком согласия и игнорирования. Например:

Мин санаабар, ол туох буолуой, булт буоллаҕа дии. [Убрятова, 1995, С.195].

Мин санаабар, туох төрүөккэ олоҕуран эмчит ыарыһаҕы көрөртөн, эмтииртэн аккаастанарын туһунан булгуччу быһааран суруллуохтаах этэ. (К., 09.02.12. С.11).

2) Несогласие, недовольство (осуждение, протест, возмущение, досада, брань). Например:

Кэнникитигэр  баҕас сонньуйан ыллым – аата, кыра оҕо курдук, кэмпиэтинэн күндүлэһэ сылдьыахпыт дуо? [Убрятова, 1995, С.195].

3) Удивление. Например:

Тыый, нохоо! Туох диэн эттэххиний, оттон ууга түһэн өллөҕө диэн аһыы бөҕөнү  аһыйа сырыттым ээ. [Убрятова, 1995, С.195].

Киһи  сөҕүөн иһин, бары Наастаны хайҕаан, бу дьыаланы бэркиһээн таҕыстылар. (К., 09.02.12. С.11).

4) Опасение. Например:

Аянитов, тулуйбакка, саҥа таһааран ынчыктаан иһэн туттунна (аны дьонноро истиэхтэрэ!).  [Убрятова, 1995, С.195].

5) Ирония. Например:

Холтуунун ылан… ытыһыгар тэбээн, муннугар өрө  анньан – онон абыранаары! – хаҥсырыйан сыллаан кэбистэ. [Убрятова, 1995, С.196].

6) Эмоционально-риторическое утверждение. Например:

Оччону  истэн баран, Мария Михайловна олоруо дуо, хотоҥҥо тахсар. [Убрятова, 1995, С.196].

Онон  кини бэйэтигэр – тоҕо сымыйанан албыннаан сатыаҕай? – мүччүрүйбэт бириигэбэрин таһаарыммыта ыраатта.(К., 12.01.12. С.40).

1. В газете  часто встречаются вводные слова такие, как «кырдьык», «биллэн турар», «хомойуох иһин», «мин санаабар», «этэргэ дылы», «бастакынан», «иккиһинэн», «баҕар» и.т.д. Эти слова указывают на последовательность изложения мыслей.

2. В газете  используют вводные слова выражаемые  эмоциональную оценку сообщаемого: к счастью, к несчастью, к удивлению, к радости, на беду, к изумлению, чего доброго, не ровен час и др.

Например: Хомойуох иһин, ол хаартыскаҕа да түһэриллибэтэх, уруһуйдамматах; (К., 12.01.12. С.40).

Хата, уһун кыһыммыт тымныыта барахсан ууну муус оҥорон, ол эбэтэр бэйэтэ ыраастаан абырыыр. (К., 16.02.12. С.9).

3. Вводные слова  могут указывать на экспрессивный  характер высказывания: кроме шуток, по душе, по-настоящему, между нами, прямо скажем и др.

Например: Кырдьык, археология билиҥҥи да хаһыыларыгар скиф баай дьахталларын көмүүтүгэр кылдьыыны элбэхтик булаллар. (К., 12.01.12. С.40).

2. ВСТАВНЫЕ КОНСТРУКЦИИ НА СТРАНИЦАХ ГАЗЕТЫ

 

Вставные конструкции  содержат дополнительные сообщения, попутные сведения. Они разъясняют, толкуют, комментируют в разных отношениях основное предложение.

И вводные и  вставные конструкции выделяются интонационно в предложении, отграничиваются  от него. Для них характерна особая интонация вводности, которая конкретизируется как интонация включения или  интонация выключения. Интонация вводности характеризуется понижением голоса и убыстренным темпом произношения по сравнению с произносительной интонацией остального предложения.⁷

По сравнению  с вводными словами и предложениями, функционирующими в качестве модально-оценочного компонента предложения и усложняющими его смысловую структуру, вставные конструкции увеличивают содержательно-информационный объем предложения. Они характеризуются самостоятельным значением, которое свою очередь может быть осложнено дополнительными субъективными оценками: Милый Жан, громадное Вам спасибо за Ваше письмо, за то, что еще раз показали мне Ваш трагический почерк (который, кстати сказать, стал более разборчив).

Благодаря присущей им содержательной емкости (возможность  сообщать добавочные сведения, делать дополнительные пояснения, попутные замечания, оговорки, вносить уточнения, поправки) вставные конструкции используются в различных речевых стилях и выполняют многообразные стилистические функции.⁸

Вставные конструкции  комментируют содержание предложения или отдельных его членов, разъясняют его, уточняют, обосновывают, дают дополнительные сведения. В любом случае они имеют характер попутных замечаний по поводу содержания основного предложения и интонационно выделяются, разрывая и нарушая его интонационное единство.

В материале  «Киһи тыла – ох!» (К., 12.01.12. С. 42) автор использует вставные конструкции. Например:

Орто  оскуолаламмыта икки сыл буолбут  бөһүөлэккэ (бу иннинэ уһун сылларга оскуола сэттэ, кэлин аҕыс кылаастааҕынан эрэ биллэрэ) учуутал идэтин саҥа үөрэнэн бутэрбит үс эдэркээн кыыс тэҥинэн кэлбиттэрэ;

Үс  хомсомуол кыыс абааһыны, таҥараны төһө даҕаны итэҕэйбэтэллэр, бөһүөлэккэ инээмсийэр идэлээх Илииһэ эмээхсини дьиэлэригэр ыҥыран (кыра манньаҕа), бүлүүһэ сүүрдэргэ, сэрэбиэйдэтэргэ быһаарыммыттара;

Уопсай  дьиэ таһыгар баар быраҕыллыбыт ампаартан күнүс эрдэ киллэриллибит үс атахтаах, төгүрүк сирэйдээх остуол ортотугар («сандалы» диэн тыл умнулла сылдьыбыт кэмэ этэ) соҕотох чүмэчи умайбыта;

Ол  оҕоттон күнүҥ-ыйын, тахсан (бэрт иринньэх киһи), үлэҥ-хамнаһын, аанньата суох буолсу…

Вставные конструкции  могут оформляться по-разному: 1)как  члены предложения, с сохранением  синтаксической связи, такие «члены предложения» выключены из его состава, например: Слово это означает женщину, чрезмерно щекотливую в своих понятиях о чести (женской) - недотрогу; 2) как придаточные части предложения: В то время, как такие разговоры происходили в приемной и в княжниной комнатах, карета с Пьером

за которым  было послано) и с Анной Михайловной (которая нашла нужным ехать с ним) въезжала во двор графа Безухова.⁹

В других случаях  вставные конструкции лишены структурной  связи с предложением, они самостоятельно оформлены и не отражают грамматической связи с членами основного  предложения. Как правило, эти слова и сочетания ставятся в форме именительного падежа, например: В тот же день я был уже на квартире Никитина (фамилия зятя).¹⁰

Таким образом, многие вставные конструкции функционально  и синтаксически сближаются с  членами предложения, придаточными частями сложного предложения, присоединительными конструкциями. И их специфика состоит лишь во вставочном характере, в нарушении синтаксической однолинейности предложения.

В материале  «Дьааҥы Эҥэтигэр хаастааһын» (К., 23.02.12. С. 47) автор использует вставные конструкции. Например:

Дириэктэрбит  Илларион Николаевич Старостин, намыын куоластаах, киэҥ-холку майгылаах, 40-чатыгар барбыт (кэлин РСФСР үтүөлээх учуутала буолбута) киһи кэрэмэһэ этэ;

40-ча  мончуукпутун хаас курдук кырааскалаан, боробулуоханан дьардьамалаан, иһигэр от симэн, устуу кыһыл талаҕы ачаахтыы баайан, атах оҥорон, дурдабытыттан отучча хаамыы сиргэ хаарга, кумахха батары анньан, соҕуруу диэки хайыһыннаран (хаастар кэлэр сирдэрин диэки) олордуталаан кэбистибит.

Вставные конструкции  могут выполнять не только функцию добавочного сообщения, но и функции модально-оценочные, в этом случае сближаясь с вводными конструкциями. Однако и эти вставки, осложненные оценочным значением, сохраняют свое главное функциональное качество - являются добавочными, включенными в предложение единицами, разрушающими его синтаксическую одноплановость. Это вводные слова, сочетания и предложения, оформленные, как вставные конструкции, например: Тот, казавшийся неразрешимым, узел, который связывал свободу Ростову, был разрешен этим неожиданным (как казалось Николаю), ничем не вызванным письмом Сони.¹¹

Наконец, вставные конструкции могут выполнять  чисто служебную функцию, например, при оформлении ссылок на источник цитирования.

В статье «Мин сэргэх айаным» (К., 05.04.12. С. 14) автор использует вставные конструкции. Например:

Уопсайа, эрэдээксийэҕэ уонна турист хампаанньатыгар 200-тэн тахса үлэ (Саха сирин бары кэриэтэ улуустарыттан, Дьокуускайтан уонна кини тулатынааҕы бөһүөлэктэртэн, бэл, Москубаҕа үөрэнэ сылдьар устудьуоннартан эмиэ) киирдэ;

Күрэс усулуобуйатын быһыытынан, кыттааччы (сааһыттан тутулуга суох) сир ханнык баҕарар муннугар (атын дойдуга, ыаллыы бөһүөлэккэ да буоллун) сылдьыбытын туһунан сэргэх ис хоһоонноох кэпсээни суруйуохтааҕа.

В материале  «Омук Уолун айар киэһэтэ» (К., 05.04.12. С. 35) автор использует вставные конструкции. Например:

Хас да күнү быһа оннук үлэлээн, хоһооммутун  оннун булларбыппыт (ол кэнниттэн, хас да ый буолан баран, дьэ, сирэй көрсөн билсиспиппит);

Онон  араадьыйа ыытааччылара ырыаны ким  айбытын (тыллыын-матыыптыын) уонна доҕуһуолун ким оҥорбутун сотору-сотору этэллэрэ наада;

Ону ааһан кини – эмчит (ол – туспа кэпсэтии, хаһан эмэ таарыйыахпыт);

Амгаленалыын  санаабыт биир эбит – Омук Уола мантан салгыы кинигэтин бэчээттиэхтээх, туох баар ырыатын барытын хомуйан, МР-3 керүҥүнэн (көннөрү диискэҕэ хайдах да баппат курдук элбээбит, ырыата) диискэ таһааран баран, аны Дьокуускай саамай бастын, сыанатыгар айар киэһэтин тэрийиэхтээх.

В статье «Тыыннаах  дорҕоон түһүлгэтэ» (К., 15.03.12. С. 46) автор использует вставные конструкции. Например:

Бөлөх оҕолоругар холоотоххо, мөлтөх соҕустук оонньуур курдуктар (баҕар, мин истиибэр буолуо);

Ол  Петр Ворогушин уонна Артем (ыытаачыларбыт, кэм да, уол араспаанньатын, аат эрэ харата, туох эрэ диэн үлүгүнэйэн кэбиспиттэрэ иһиллибэккэ хаалла. Дьүүллүүр сүбэттэн ыйыппытым, кинилэр эмиэ өйдөөбөтөхтөр) диэн уолаттар;

Атын  уолаттар оонньуулара, кини хаама сылдьан  тохтоон, чохчойо-чохчойо сарылаан ыыра барар («ыыра барар» диэн туттуммакка этэбин), эмиэ дьиьигийбэхтиир, балай да уһун баттахта5ын ыһан төбөтүн кэҕилдьиппэхтиир.

В материале  «Симэҕи-киэргэли ким оҥороруй?» (К., 02.02.12. С. 17) автор использует вставные конструкции. Например:

Билиҥҥи олоххо сүктэр кыыс симэҕин сүктэригэр эрэ буолбакка, онтон салгыы, элбэх дьон тоҕуоруһар сиригэр иилинэр (ыһыахха, араас көргө, бырааһынньыкка, күрэхтэһиигэ);

Эр  киһи кура харах (төгүрүгү этэллэр) эбэтэр сүнньүөх ойуулаах буолуохтаах.

В материале  «Таатта улууһугар» (К., 19.04.12. С. 11) автор использует вставные конструкции. Например:

Маны  устуоруйа да, география да уруогар (кыраайы үөрэтии туһунан этэ да барыллыбат) ким баҕарар туттуон сөп;

Игидэйгэ  «Аартык» диэн киини (манна араас куруһуок, устуудьуйа, норуот маастардарын кыһалара ньиргиччи үлэлиирэ) «оптимизациялаан», а.э. үбү кэмчилээн сабан кэбиспиттэр;

Ол  эрээри улуус баһылыга Михаил Александрович  Протодьяконов (урут СГУ саха салаатын бүтэрбит!) «Аартыгы» үлэлэтэр туһунан дириэктэр Х.П. Павловаҕа сүбэ-ама биэрбититтэн сылыктаатахха, дьыала үчүгэй өттүгэр иэҕиллииһи;

Таатта  оҕолоро ийэ өйүнэн толкуйдуур дьоҕурдара кэһиллибэтэх буолан, үрдүк үөрэх араас кыһатыгар (ол иһигэр тэхниичэскэй хайысхалаах үөрэххэ) холкутук киирэллэр эбит.

В материале  «Билиини тургутар олимпиада» (К., 29.03.12. С. 12) автор использует вставные конструкции. Например:

Олимпиадаҕа үчүгэй көрдөрүүлээх үөрэнээччи быһаччы, эксээмэнэ суох үрдүк үөрэххэ киирэр бырааптанар (эксээмэн туттарбыт үөрэҕэр);

Оттон өскөтүн сүгүн-саҕын үөрэммэтэҕинэ, билэ-билэ анаммыт үлэтигэр тиийбэтэҕинэ, биэс сыллаах (эбэтэр ханнык кууруска үөрэҕин бырахпытыттан) үөрэҕин, кэлибит-барбыт айанын, олорбут ороскуотун ылбыт истипиэндьийэтин барытын төлүүр.

В материале  «Туһалаах сүбэлэр: доҕоттору көрсөргө бэлэмнэнэбит» (К., 29.03.12. С. 14) автор использует вставные конструкции. Например:

Оттон көрсүһүү биир сүрүн идиэйэлээх буоллаҕына (холобур, урукку пионердар көрсүһүүлэрэ), өссө үчүгэй!;

Тарыып  бэйэтинэн барыстаах (атын куораттарга аймахтардаах, доҕоттордоох буоллаххына) уонна хампаанньа дойдуга бөдөн, оператор буоларын быһыытынан, кылааһынньыктар көрсүһүүлэригэр «король» эбэтэр «королева» буолан күлүмнүүрүгэр кэбэҕэс буолуо!

В материале  «А.Д. Макарова: Идэни таба тайаныы  – дьол» (К., 12.04.12. С. 35) автор использует вставные конструкции. Например:

Арассыыйа устуоруйатыгар бастакынан ВСГАКИны (Илин Сибиирдээҕи Култуура уонна ускуустуба академията, Улан Үдэ – М.С.) кытары дуогабар туһэрсибиппит;

Ити Захар Никитин (Мэҥэ Хаҥалас култууратын салайааччыта, Култуура колледжын бүтэрбитэ – М.С.) сөпкө этэр.

Выводы:

Вставные конструкции имеют ряд значений. Они могут выражать:

1. Дополнительные сведения о чем-либо, вызванные желанием говорящего комментировать предложение в целом или его части. Например:

Кини хас да псевдонимын айымньытын аатын кытта сэргэстэһиннэрэн (олору мин аннынан тардыалаатым), күлэн-оонньоон суруйбута. [Убрятова, 1995, С.199].

Күрэс усулуобуйатын быһыытынан, кыттааччы (сааһыттан тутулуга суох) сир ханнык баҕарар муннугар (атын дойдуга, ыаллыы бөһүөлэккэ да буоллун) сылдьыбытын туһунан сэргэх ис хоһоонноох кэпсээни суруйуохтааҕа. (К., 05.04.12. С.14).

2. Дополнительные замечания, контрастирующие по смыслу с основным предложением. Например: