Журналистиканың функциялары

1. Журналистикаға  берілетін, функциялардың түрлері  әртүрлі болғанда, жоғарыда аталған  жіктеудің ортақ кемшілігі журналистиканың  көптеген теоретиктерінің «функция»  және «қызмет ету» түсініктерін  айырмау болып табылады. Оның  айқын мысалы ретінде Н. Федотованың  функцияны түсінуі болып табылады: “Функция сөзінің астарынан оның  орыс тіліндегі сөзінің мәнін  түсінеміз: “Орган, ағза жасайтын  жұмыс, қызмет шеңбері, міндет, рөл. 

Осындай түсінікті бір Е.П. Прохоровадан да кездестіреміз: “Журналистиканың функциялары (лат. functio “міндет, мақсат, қызмет сипаты, міндеттердің орындалуы”) оның міндеттерінің  және ол орындайтын міндеттердің жиынтығын, қоғамдағы өмірлік қызметінің тәсілін  сипаттайды ”.

Шынында, осы идея да С.Г. Корконосенконың  пайымдау жүйесінің негізінде жатыр. Ол журналистика функцияларының жүктемесін жасауға тырысып, “функция” түсінігіне өзінің анықтамасын бермейді, журналистика теориясы үшін маңызды санаттың басқа  түсінігін бермейді, терминнің өзінің латын тілінен аудармасымен ғана шектеледі:“ functio - орындау, жетілдіру”.

Жоғарыда  көрсетілген авторлар, осы мәселеде қос әдістемелік дәлсіздікті  жіберіп отыр:

- біріншіден, ғылыми түсінік ретінде «орыс  тіліндегі, сөздін мәнін (кез-келген  басқа табиғи тіл сияқты барабар), оның өз ғылыми мәнін анықтамай,  әдістемелік жағынан қате пайдалану.  Табиғ тілдегі қандай да бір  сөздің сәні және қандай да  бір сөзбен белгіленген ғылыми  термин – ұқсас нәрсе емес.

- екіншідер,  табиғи тілдегі сөздің мәнін  теория түсінігі ретінде пайдалану  мүмкін болады деп жорамалдаса  да, осы жерде аталмыш жағдайда  мәндердің шатыстырылып алуы  айқын. Авторлар сілтеме жасайтын  С.И. Ожеговтың «Орыс тілі сөздігінде»  “функция” сөзінің бернеше сәйкес  келмейтін мәндері бар, және  аталмыш айқын факт аталмыш  сәйкес келмейтін сөздерді бір теориялық түсініктің мазмұнына біріктіретін, зерттеушілердің назарынан қаып қойған. Мысалы, сөздіктің көрсетілген бетінде, “функция” сөзінің төрт мағынасы бар. Оның екеуінің соңғысы “функция” түсінігі мазмұныдағы авторлармен қиын қосылған: “...3. Орган, ағза жасайтын жұмыс, қандай да бір нәрсенің міндеті, рөлі. 4. Міндет, мақсат, қызмет сипаты, міндеттердің орындалуы...” «Орыс тілінің сөздігінде» төрт томда “функция” сөзінің бес  мағынасы бар, оның үшеуінің қарастырылатын затқа қатысы бар: “...3. Органның, ағзаның өмір тіршілігінің көрінісі ретіндегі оның жасайтын жұмысы... 4. ауыспалы Міндет, қызмет шеңбері... 5. Мән, міндет, рөл”.

Қатал айтқанда, “функция” ғылыми түсінігіне сөздің бесінші мағынасы сәйкес келеді, яғни жүйелік тәсіл тілімен айтқан кезде, бір нәрсенінің функциясы  оған, не басқаға қатысы бойынша  аталмыш бірнәрсенің рөлі, бұл  кейбір жүйедегі қандай да бір элементтің (кіші жүйенің) рөлі, «міндеті».  Атап айтқанда жеке алғанда функцися ретінде  түсініледі. Талданатын сөздің үшінші мағынасына өмір сүру тәсілін, қызмет тәсілін, андай да бір объектінің болмысының тәсілін білдіретін «қызмет  ету»  түсінігі сәйкес келеді.

Теорияда  бірін басқасымен шатастыруға, бірін  басқасымен алмастыруға болмайды: «жүйедегі»  элемент рөлі (функциясы) және  аталмыш рөлді жүзеге асрыу тәсілі (қызмет ету).

Көрнекшілік үшін осы айырмашылықты мысалға  көрсетуге тырысамыз. А.С. Грибоедовтің “Горе от ума” комедиясында Чацкийдің  рөлі бар деп айтайық. Бұл пьеса  әртүрлі театрлара жүз рет  қойылған. Бірақ бір-біріне ұқсағанымен (рөл бір) ондаған  Чацкийді онаған актер ойнаған, бірақ оалр бір-бірінен  ерекшеленеді. Айырмашылық актердің тәжірибесімен, рөлді орындаушының, қоюшы режиссердің, сондай-ақ олар тиесілі  және қағидаларын шығармашылықта көрсететін, театр мектебінің әлеуметтік және шығармашылық мақсаттарымен, нақты әлеуметтік ағзадағы қоғамдық-саяси жағдаятпен анықталады. Аталған факторлар бар пьесада  және аталмыш рөлде кез-келген мағыналық  акценттерді орнына қояды. Аталмыш  факторлар көп боулы мүмкін.

Әлеуметтану, қызмет теориясы тілінде аталмыш  факторлар қызмет шарттары, аталмыш  жағдайда, рөл ойналатын шарттар  деп аталады. Және аталмыш шарттар  әрқашан қайбаланбайды, тұтас пен  жекенің қарама-қайшы бірлігі  ретінде кез-келген бөлектік шарты  ретінде нақты болады. Аталмыш  жағдайда тұтас болып пьеса мәтіні табылады. Жеке болып – оны жүзеге асырудың (қоюдың) жеке шарттары табылады.

Басқаша сөзбен айтқанда, егер пьеса мәтіні ондағы Чацкийді функциясын берсе, онда қою (көрсетілген мағынада) шарттары нақты сахнада “Горе от ума” комедисының нақты қойылымында нақты актердің нақты «қызмет етуін» анықтайды.

теориясында «функция» және «қызмет  ету» түсініктерінің ажыратылмауы журналисткианың  өз рөлін, сондай-ақ оны жүзеге асыру  тәсілдерін қате бөлуге әкеп соқтырады. Бұл теорияның өзінің эвристикалық мүмкіндіктерді жоғарылатпауына әкелмейді.

Журналистиканың қазіргі заманғы аталмыш әдіснамалық  ақаулығына Н.Н. Липовченко назар аударды: “міне қарапайым мысал, жүректің қызмет ету мақсаты  - қанды айдау, ал әрекет ету тәсілі мехникалық сорғының жұмысына ұқсас. Жүректін жұмысын түсіндіру  үшін,  біз оның не үшін жұмыс істейтінін, қалай жұмыс істейтінін білуіміз укерек. Бірақ «қалай жұмыс істейтінін»  білу жүректің функцияларының ғылыми жақтан түсінтіру үшін жеткілікті емес. Журналистиканың теориясында жиі  «қалай жұмыс істейді деген» мәселе зерттеледі, ал сосын ғана «не үшін болса және не үшін жұмыс істейді  деген» түсінік беріледі. 

Міне сондықтан  сұрақ қойылады: неліктен функциялардың  қатарын басқалармен (социологиядық, ағартушылық және т.б.) толықтыруға  ұмтылыс ылғи жеткілікті түрде сендірерлік  емес болып қалады. Себебі, бір қатарға  қызмет нысандарын («қалай жұмыс істеу») және қызмет мақсаттарын («не үшін жұмыс  істеу») жатқызуға болмайды.

Ғалымның  аталмыш қорытындысымен келіспеуге мүмкін емес. Әйтпесе, функция мен  қызмет етумен арасындағы айырмашылықты  қарастырмай, мысалы, коммуникация журналистиканың, атап айтқанда бастапқы функциясы деп  нандыруға болады. Себебі, шындығында коммуникация, қарым-қатынас журналистика функциясы (тіпті функцияның өзі  емес) іске асатын тәсіл, журналистиканың  қызмет ету тәсілі, яғни «қалай жұмыс  істейді деген» сұраққа жауап  болып табылады.

Сөзсіз, қызмет ретінде журналистика коммуникативтік қызмет болып табылады. Бірақ Но коммуникация журналистика функциясы емас, оның қызмет ету, жалпы алғанда өмір сүру тәсілі.

Біздің көрқарасымыз бойынша, журналистиканың қатарына жарнаманы, ойын-сауықты, кернеуді  шешуді, танымды, моральдық-психологиялық қанағаттандыруды, ақпаратты жинау-сақтау-қайта өңдеу-таратуды және т.б. енгізу үшін негіздер көп емес (сол себептерге байланысты).

2. Сондай-ақ қазіргі күні бар көптеген журналистика функцияларының жүктемесінің теориялық пайымға сүйене отырыап авторлардың құрастыратынын, журналистика, пресса, бұқаралық ақпарат құралдары түсініктерінің көлемімен сәйкес келетінін, яғни теория логикасы үшін залал келтірмей оларды пайдалану процесінде бір-бірін алмастыруы мүмкін екеніне назар аударған жөн.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Омашев Н.  Қазақ журналистикасы.  3-ші том. –  Алматы, 2008.[ 112-116 бб]
2. Омашев Н. Радиожурналистика негіздері. –  Алматы, 1983 [37 бет]
3. Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. –  Алматы, 1979. [22-24 бб]
4. Қабылғазина К.  Дәуір үні. –  Алматы, 2002.  [47-49 бб]
5. Основы радиовещания. –  М., 1993. [128-140 бб]
6. Барманкулов М. Журналистика для всех. –  Алматы, 1979. [45-50 бб]
7. Исакович М. Общая акустика. –  М., 1973. [37-41 бб]
8. Бернштейн С. Язык радио. –  М., 1977. [230 б]
9. Любосветов Д. По законам эфира. –  М., 1979. [46-51 б]
10. Радиоискусство. Теория и практика. – М., 1983. [12З-141 б]
11. Смыслов Г. Восприятие речевого общения. –  М., 1991 [З1-35 бб]
12. Введение в журналистику: Хрестоматия сост. П. Прохоров - Москва: Высшая школа, 2006г.
13. Корконосенко С. Г. Основы журналистики: Учебник для вузов. — М.: Аспект Пресс, 2001.- 287 с.
14. Федотова Л.Н. Анализ содержания - социологический метод изучения средств массовой коммуникации. - М.: Научный мир, 2001. - 214с.
15. Фомичева И.Д. Социология интернет-СМИ: Учебное пособие / – М.:Факультет журналистики МГУ им. М.В. Ломоносова, 2005.
16. Першке Г. Журналистика как отрасль духовного производства, в сб.: Основные понятия теории журналистики. М., 1993
17. Ожегов Сергей Иванович. Словарь русского языка / Гл. ред. С. П. Обнорский. 50000 слов.
18. Липовченко Н. Н. Очерк теории журналистики/Н. Н. Липовченко. - 1985.