Адам организмінің өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары

1. Семит тобы: араб, иврит тілі — көне еврей тілі, бервер-ливия тілі, кушит, чад, финик, моавит тілдері.

    2. Египет тобы: көне египет тілі - копт тілі.

III. Кавказ (Иберия-Кавказ) тілдері семьясы. Бұларға жататын тілдер: грузин, абхаз, адыгей, кабардин, черкес, шешен, ингуш, дағыстан, авар, лезгин.

ІҮ. Фин-угор (угро-фин) тілдері семьясы. Бұлар екі топка бөлінеді:

1. Угор тобы: венгер тілі, манси (вогуль) тілі, ханты (остя) тілі; сонғы екеуі Ресей Федерациясында.
2. Фин тобы: фин, веп, вод, ижор, карель, эстон, коми-зырян, коми-перм, удмурт (вотя), марий, саам, мордва (эрзя, мокша) тілдері.

V. Түркі тілдері семьясы. Бұлар ең алдымен а) батыс хун бүтағы және ә) шығыс хун бұтағы деп, екіге топтастырылады:

А. Батыс хун бұтағы төртке бөлінеді:

1. Оғыз (Оңтүстік Батыс) тобы: түрікмен, азербайжан, түрік, гагауз.
2. Қыпшақ (Солтүстік Батыс) тобы: қазақ, қарақалпақ, татар, башқұрт,   ноғай,   карайым,   құмық,   қарашай,   балқар,    қырым татарлары.
3. Қырғыз-қыпшақ тобы: қырғыз, алтай.
4. Бұлғар тобы: чуваш.

Ә. Шығыс хун  бұтағы екіге бөлінеді:

1. Қарлұқ (Оңтүстік Шығыс) тобы: өзбек, жаңа ұйғыр.
2. Ұйғыр-оғыз (Солтүстік Шығыс) тобы: якут, тува, хакас, шор, көне ұйғыр.

ҮІ. Монгол тілдері семьясы. Оған мына тілдер енеді: монғол, бурят, қалмақ, моголь (Ауғанстан), монгор (Қытай), дагур (Солтүстік Шығыс Қытай).

ҮІІ.   Тұңғыс-манжұр  (тунгус-маньчжур)  тілдері  семьясы.   Бұл тілдер екі топқа бөлінеді.

1. Тұңғыс тобы: эвенк, эвен, орок, ороч.
2. Манжур (маньчжур) тобы: манжүр, негидаль, нанай, удэгей, ульч т.б.

ҮІІІ. Қытай-тибет тілдері семьясы. Бұлар да екі топқа бөлінеді:

1. Тай-қытай тобы: қытай, дүнген, тай, лаос, въетнам.
2. Тибет-бирма тобы: тибет, бирма, лоло, акха, тангут, качин

    IX.  Палеоазиат тілдері семьясы. Бұл үш топқа бөлінеді:

1. Чукот-камчат тобы: алютор, ительмен, коряк, чукот тілдері.
2. Эскимос-алеут тобы: алеут, эскимос.
3. Нивх-юкагир тобы: кет, нивх, юкагир.

  X.  Самоди тілдері семьясы. Бұған ненец, энец, тавгий, нганасан, селькуп тілдері жатады.

Бұл семьялардың  ешқайсысына жатпайтын тілдер де бар. Олар: жапон, корей, т.б. тілдері. Себебі бұлар әлі тұгел зерттелініп біткен жоқ. Зерттеушілердің айтуынша жапон, корей тілдерін алтай тілдері тобына жатқызуға болатын сияқты.

"Алтай тілдері" демекші, кейбір ғалымдар жоғарыда аталған біраз тілдер семьяларын біріктіріп, Алтай тілдері және Орал тілдері деп екіге бөледі де, Алтай тілдеріне: түркі, монгол, түңғыс-манжүр, корей, жапон тілдерін, ал Орал тілдеріне: фин-угор, самодей, дарвид (Үндістанда) тілдерін жатқызады.

 

9.2 Тілдердің   құрылымдық (типологиялық) ерекшеліктері   жағынан топтастырылуы

Құрылымдық яғни морфологиялық ұқсастық бір негізден тараған туыстас тілдердің арасында ғана емес, сонымен бірге, әр басқа негізден тараған тілдердің арасында да бола беруі мүмкін.

Басқаша айтқанда, шығу тегі жағынан әр басқа тілдердің  арасында да құрылымдық яғни морфологиялық ұқсастық болады.

Мұны түсіну үшін, ең алдымен  әр түрлі тілдердегі грамматикалық мағыналарды білдіру тәсілдеріне, сөз, сөйлем кұрамындағы мағыналық бөлшектердің өзара байланысу сипатгарына, яғни синтаксистік қатынастардың берілу әдістеріне көңіл қою керек. Мысалға "М.Әуезовтың кітабын мен туыстарымнан алдым" деген сөйлемді оның "Книги М.Ауэзова я взял у родственников" деген орысшасымен салыстырып көрелік. Мұндағы ту+ыс+тар+ым+нан деген мен у род+ствен+ник+ов дегендерге көңіл қойсақ, олардың кұрылымдық ерекшеліктері мен байланысу тәсілдері, грамматикалық мағыналарды білдіру әдістері әр түрлі екенін байқауға болады. Анығырақ айтсақ, орыс тілінде грамматикалық мағыналар ішкі флексия арқылы да, сыртқы флексия арқылы да (Мыс: И. что? окно-окна, Р. чего? окна-окон; Д. чему? окну-окнам; В. что? окно-окна; Т. чем? окном-окнами; П. о чем? Об окне — об окнах) беріледі.

Ал қытай тілінде "Жаңа үй+де терезе+лер жоқ" деген ұғым "Терезе жаңа үй жоқ" деген формада айтылады. Өйткені бұл тілде сөздер түрленбейді. Олардың арасындағы синтаксистік байланыс екпін немесе интонация арқылы, орын тәртібі, көмекші сөздер арқылы белгілі болады.

Осы айтылған құрылымдық ерекшеліктеріне қарай дүние жүзі тілдері мынандай төрт типке бөлінеді:

1. Жалғамалы (агглютинативті) тип. Бұлардың қатарына түркі тілдері, монгол тілдері, угоро-фин, венгр тілдері жатады. Бұл тілдерге тән негізгі қасиеттер: 1) грамматикалық мағыналар түбірге қосымшалардың (аффикстердің) жалғануы арқылы беріледі; 2) қосымшалардың әрқайсысы көбінесе бір ғана грамматикалық мағынаны білдіреді; 3) ол қосымшалар бірінің үстіне бірі жалғана береді; 4) қанша қосымша қосылғанмен сөз түбірінің дыбыстық құрамы өзгермейді (сол күйінде қалады). Мыс: үй+ім+нің терезе+лер+і, біз+дің бала+лар+ы+мыз.
2. Даралаушы (аморфты) тип. Яғни сөздерге қосымша (жалғау, жұрнақ) жалғанбай, түбір күйінде қолданылатын тілдер.  Бұларды кейде түбір тілдер деп те атай береді. Даралаушы типке қытай, въетнам, бирма, тай, тибет, малайя-полинезей тілдері жатады.

Бұл тілдерге тән қасиеттер:

1) жоғарыда аталғандай қосымшалар қосылмайды (яғни сөздер түрлене бермейді);

2) сондықтан ол тілдерде омоним сөздер көп (мол) болады;

3) олар бір- бірінен музыкалық екпін арқылы ажыратылады;

4) синтаксистік жағынан негізгі тәсіл - қабысу (қой қора, көк терек, мың қой, ана кісі) және жанасу (тез келді);

5) синтаксистік қатынастар сөздердің орын тәртібі, интонация және көмекші сөздер арқылы беріледі;

6) сөз тудырудың ең басты тәсілі — түбірлерді біріктіру.

3. Қопарылмалы (флективті) тип. Бұған орыс, неміс, араб, грек т.б, тілдер енеді. Бұл тілдерге тән қасиеттер:

1) грамматикалық мағыналар негізінен ішкі флексия арқылы беріледі. Мыс: Он шел - она шла; Я ем — ты ешь; Он (она) ест. Я бегу, ты бежишь, он бежит.

2) сонымен бірге, грамматикалық мағыналар сыртқы флексия арқылы да беріледі. Мысалы:

 

 

И. что? книг+а, книг+и;	два (две);	он
Р. чего? книг+и, книг;	дв+ух;	его
Д. чему? книг+е, книг+ам;	дв+ум;	ему
В. что? книг+у, книг+и;	два (двух);	его
Т. чем? книг+ой, книг+ами;	дву+мя;	им
П. о чем? о книг+е, книг+ах;	о дв+ух;	о нем

 

3) жалғамалы тілдерде қосымшалар көбінесе дара мағыналы больш, бір ғана қызмет атқарса, қопарылмалы тілдерде бір қосымша бірнеше грамматикалық мағына білдіріп, әр түрлі қызмет атқарады.

Мысалы: книг+и дегендегі и жалғауы әрі атау септік пен көптікті, әрі ілік септік пен жекешелікті, әрі табыс септік пен көпшелікті білдіреді;    4) флективті тілдерде аффикстер сөздің түбіріне сіңісіп кетеді де, түбірлер аффикссіз дербес қолданыла алмайды. Мыс: пис+ать, пись+мо, пис+ание, дет+и, дет+ство, дет+ский;

5) флективті тілдерде аффикстер префикс, суффикс, инфикс больш бөлінуіне карай олар сөз құрамында әр түрлі орынға (басында, ортасында, аяғында) ие болады. Мыс:

по -кетті

при -келді

во -кірді

Он (она, они)   вы > шел (шла, шли) -шықты

до -жетті

на -тапты

за -келіп кірді

пере -жүріп өтті

4. Полисинтетикалық немесе инкорпоративті тип. Бұған палеоазиат (чукот, коряк, ительмен, эскимос, алеут, кет, нивх, юкагир) тілдері мен американдық үндістердің тілдері жатады.

Бұл типтің ерекшелігі: жоғарыда аталған үш түрлі типтегі тілдерде сөйлем арқылы белгілі болатын синтаксистік қатынастар бұл тілдерде бір сөзбен беріле алады. Мысалы "мен семіз бүғыларды ғана өлтіремін"        деген сөйлемді чукот тілінде ты+ата+каа+нмы+ркын деген жалғыз сөзбен береді. Мұндағы ты — бірінші жақтың көрсеткіші, ркын — етістіктің жұрнағы, ал басқалары есім (семіз, бүғы) және етістік (өлтір) түбірлер.

Бұл құрылымдық тип бойынша, бір сөз (негіз) екінші бір сөздің негізі мен қосымшасының (немесе префикс пен негіздің) арасына сыналанып, қыстырылып кіреді де, синтаксистік топ құрайды. Мақсаты - әлгі бірліктердің арасындағы синтаксистік қатынастарды білдіру. Мұндайда аффикстік морфема өзінің негізінен бөлініп калса да, бұрынғы қызметін атқара береді.

Қысқартып айтсақ, тілдердің типтерін анықтау - оның құрылысын айқындау болып шығады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазақ тіліне синтетикалық тәсіл (аффиксация, сыртқы флексия), қытай тіліне аналитикалық тәсіл (екпін, сөздердің орын тәртібі, көмекші сөздер, интонация) тән екен. Ал орыс тілінде екеуі де (ішкі флексия мен сыртқы флексия, екпін, көмекші сөздер, т.б.) бар. Яғни онда синтетикалық кұбылыс та (аффиксация), аналитикалық құбылыс та (көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі) кездесе береді.

Олай болса, грамматикалық  құрылысына қарай тілдер негізінен 1) синтетикалық тілдер, 2) аналитикалық тілдер болып екіге бөлінеді екен. Синтетикалық тілдерде грамматикалық мағыналар сөздердің түрленуі арқылы беріледі, яғни сөздер ішкі, сыртқы флексияға ұштасып барып, бір-бірімен байланысады. Мұндай қасиет әсіресе литва, неміс, түркі, славян тілдеріне тән. Ал аналитикалық тілдерде грамматикалық мағыналар (синтаксистік қатынастар) сөздердің формалары арқылы емес, олардың орын тәртібі, интонация жене көмекші сөздер арқылы беріледі. Бұл қасиет әсіресе ағылшын, француз, болгар, дат, грек тілдеріне тән.

Әрине, бұлай  бөліну шартты нәрсе. Өйткені бұл  тілдердің көпшілігінде грамматикалық мағынаны білдірудің тәсілі әрі синтетикалық, әрі аналитикалық болып та келе береді. Рас, бір тілдерде синтетикалық тәсіл басым, екіншілерінде аналитикалық тәсіл басым. Қай тәсіл басым болса, әлгі тілді сол типке жатқызамыз.

 

10.Оныншы  дәріс Жазудың шығуы мен дамуы                   Жазудың өмірде атқаратын рөлі зор. Оның да шығу, даму тарихы бар.   Жазу адамдардың кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Ал ауызекі сөйлеу тілі туралы мұны айта алмайсың. Өйткені сөйлесу жүзбе-жүз кездескенде ғана болатын нәрсе. Жазу арқылы алыста жатып та, жақын тұрып та "сөйлесе" беруге болады. Жазусыз мәдениет атаулыны, өркениет атаулыны көзге елестету қиын. Олай болса, жазудың шығуын көне замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың бірі деп есептеу керек.

Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да, қазіргі жазуды да білудің әрі теориялық, әрі практикалық мәні зор.

Біз қазір жазуды сөздердің әріптер тіркесімен белгіленуі деп түсінеміз. Бірақ ол алғашында бұлай болмаған. Сөзді әріппен (дыбыспен) таңбалау кейінірек пайда болды. Оған дейін жазу (таңба) не бүтіндей сөйлемді (хабарды), не жеке сөзді, не жеке буынды белгілеген. Осыған орай жазудың мынандай түрлері бар екендігін айтқымыз келеді: 1) пиктографиялық жазу, 2) идеографиялық жазу, 3) буын жазуы, 4) әріптік немесе дыбыстық жазу.

10.1.Пиктографиялық (суретті)  жазу                                                 Бұл - жазудың ең       алғашқы түрі.   Ол   суретке     негізделген. Сондықтан   мұны     кейде    суретті    жазу    деп  те  атай     береді. Пиктографиялық     жазудың     таңбалары - суреттер.  Әрбір     сурет (пиктограмма) өздігінен бүтіндей   сөйлемді  білдіре   алады.   Мәселен, қолына садақ ұстаған адамның суреті — "мен аңшымын", "аң аулауға бара жатырмын", "аң аулап тіршілік етемін"   дегендерді  білдіреді.    Мұндай жазуды     әр түрлі тілдерде сөйлейтін адамдар да түсінетін болған. Оның шыққан   мерзімі  тым көне   дәуірге   (неолит дәуіріне) барып тіреледі.

Пиктографиялық  жазудың   қалдығын   (жұрнағын)   қазір   де кездестіреміз.  Мысалы, даралаушы  (аморфты) тілдерде сөйлейтін  халықтардың  жазуы басқалармен салыстырғанда осы пиктографиялық жазуға жақындау келеді. Қазіргі кезде жиі қолданылатын, көшеде жүру тәртібін білдіретін әр түрлі белгілердіц, дүкендер мен шеберханалардың маңдайшаларындағы бас киімнің, аяқ киімнің, сағаттың суреттерінде пиктографиялық сипат бар.

Пиктографиялық  жазудың кемшілігі: пиктограммалар өте күрделі болады. Сондықтан да, адам ойының бәрін суретпен (пиктографиялық жазумен) жеткізе алмайсың. Әсіресе онымен абстракты мағыналы сөздерді (сын есімдер мен етістіктерді) таңбалау өте қиын.

Мұндайда ол образды-символдық  сипаты бар бейнелерді пайдалануға мәжбүр болады. Мысалы: ~~~~ "су", аяқтың атталу бейнесі - "жүру", нан + ауыз суреті - "жеу", құс + жұмыртқа - "туу" т.б.

10.2 Идеографиялық немесе логографиялық жазу                            Бұл — пиктографиялық жазудың біртіндеп дамуы, жетілуі нәтижесіңде пайда болған жазу. Егер пиктографиялық жазу бүкіл сөйлемді (хабарды) білдірсе, идеографиялық жазу бүтіндей бір сөзді бір-ақ таңбамен белгілейді. Алғашында суретпен (пиктограммамен) белгіленіп жүрген нәрселер жазудың даму барысында біртіндеп одан алшақтап, ақырында олар белгіленетін заттың сыртқы формасына дәлме-дәл негізделуден қалып, соған ұқсас шартты таңбалар ретінде қолданыла бастаған. Ондай таңбалар идеограммалар деп аталынады. Идеограмманың пиктограммадан ең басты айырмашылығы - таңбалардың формасында емес, олардың мағынасында. Жоғарыда айттық, егер пиктографиялық таңба бүтіндей бір сөйлемді белгілесе, идеографиялық таңба бір сөзді немесе сөздің түбірін не негізін белгілейді.