Шохан Уәлиханов

Шоқан УӨЛИХАНОВ

(1835—1865)

«Еуропаға ашқан терезе»

    Шоқан (Мұхаммедқанафия) Шыңғысұлы Уәлиханов XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш және талантты өкілдерінің бірі. Ол – өз дәуіріндегі орыстың прогресшіл ғылымы мен әдебиеті, мәдениеті дәстүрінде тәрбие алған, әр алуан ғылым саласын меңгерген және оны алғаш зерттеген адам. Оньщ философия, этнография, тарих, экономика, құқық, жағрафия, ауыз әдебиеті, әдебиет теориясы жайындағы кұнды-құнды еңбектері мен пікірлері бар.

       Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде туған. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Кейін туған елі – Көкшетауға көшіп келіп, Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен.

     Жасында ауыл мектебінде мұсылманша хат таныған Шоқан кейін орыс мектебі тәрбиесінде өскен. 1847—1853 жылдары ол Омбыдағы Кадет корпусында оқиды. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ұштауда бұл оқу орнының мәні ерекше. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс, орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері жүрген. Корпустың оқытушылар кұрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.

Кадет корпусына алғаш окуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмейді екен. Бірақ ол өзінін зеректігімен тілді тез үйренген. Өзі катарлас окушылардан анағұрлым озық оқыған. Шоқанның корпуста бірге оқыған досы және кейін үлкен этнограф-ғалым болған Г. Н. Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді... Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оку орнына түспей түрып-ақ сурет сала білетін», — дейді.

Екінші курстан бастап-ак Шоқан өзінің таңдаулы үстаздарымен қарым-катынаста болған. Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті тарихының окытушысы Костылецкий мен тарих пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал еткен. Өз дәуірінің алдыңғы катарлы ойшылдарымен пікірлес Костылецкий сабағын Белинский идеяларынын негізінде жүргізген. Ал Гонсевский әр елдің азаттық жолындағы күресі тарихын көбірек әңгімелеген. Осы оқытушыларынын әсерімен Шоқан сол кезден бастап орыс және дүние жүзі әдебиетінің озық үлгілерін, орыс революцияшыл демократтарының еңбектерін оқыған. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский т. б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей окып, әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара жатқандығын анғара алатын, өз кезінін саналы азаматының бірі болған.

Шоканның зерттеушілік кабілеті де корпуста оқып жүргенде оянған. Жазғы демалыс кездерінде ол ел ішіндегі аңыз-әңгімелерді, халық жырлары мен дастандарын жазып алумен шұғылданған. Мысалы, Шоқанның алғашқы жазып алған шығармаларының ішінде «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жыры болған.

        1852 жылы Костылецкийдің кемегімен Шоқан кернекті шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И. Н. Березинмен танысады. Березин Шоқан жинаған қазактың ауыз әдебиеті нұсқаларын, «Қозы Керпеш — Баян сүлу» жырын алған, ал өз тарапынан Шоқанды ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.

Шоқанның сол кездің алдыңғы қатарлы ой-пікірімен таныстығын оның жолдастарының көбі үлгі тұтқан және Шоқан олардың Еуропа мәдениетіне бет бұруына себепші болған. «Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сыкылды еді де, біздер оған қарағанда бала тәрізді едік, — деп жазады Г. Н. Потанин. — Өзінің бізден артық білетіндігін, не біздерден білімі жағынан жоғарылығын білдіруге тырыспаса да, жолдастардың арасында болатын жай әңгімелердің өзінде-ақ оның білімінің бізден артықтығы танылып калатын. Жалпы жолдастарына, сонын ішінде маған, ол еріксіз «Еуропаға ашқан терезе» сықылды болды».

Шоқанның сабақтан тыс уақытта көп оқып, зерттеген еңбектерінің бір саласы сол кездегі саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған кітаптар болды. Мұның өзі оған үлкен әсер етеді. Ол саяхатшы болуды, ең алдымен, Орта Азияны аралап, зерттеуді армандайды.

«Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы»

      Кадет корпусын 1853 жылы 18 жасында бітірген Шоқан Омбыда әскери қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарын басқаратын генерал-губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады.

    1855 жылы Шоқан Орталык Қазақстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды. Қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында материал жинап қайтады. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (кұдай)», «Қазақтардағы шамандықтың калдығы» деген еңбектер жазады.

1856 жылы Шоқан қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысады. Қырғыздар мен Үлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады. 1857 жылы тағы да қырғыз елінде болады. Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстық көл сапарының күнделіктері», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы» атты енбектерін жазуға пайдаланады.

          Бұл еңбектерді орыс ғалымдары аса зор бағалаған. Оларда жергілікті халықтардың тарихы, мәдениеті, әдебиеті, әдет-ғұрпы жан-жақты зерттеледі. Табиғатты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттеген. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған.

       Шоқанның демократтық, ағартушылық көзқарасын аныктауда бұл еңбектердің үлкен маңызы бар. Оларда Шокан қоғам өмірінің дамуы мен келешегіне орыс революцияшыл-демократтарының тұрғысынан кдрайды. Ой-тұжырымдарын өз халқының тіршілігі мен мәдени дамуының жағдайларына лайық дамытады. Әдебиет мәселелері жөнінде Шоқан сол кездің өзінде-ақ көп тың пікірлер айтқан.

Шоқан әр халықтың әдебиетіне оның қоғамдық, әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста карайды. Әсіресе, оның қазақ поэзиясының халықтық сипаттары жайлы ойлары қызғылықты. Поэзияның халықтың рухани серігі болып келгендігін айта оты-рып, ол: «Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте

қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жок деуге болады. Олардың бірін суырыпсалма ақындар не жыр-шылар жыр етсе, екінші біреулерінің атын кейінгі ұрпақ естерінде  ұмытылмастай  етіп  белгілі  бір  сыбызғышы не  қобызшы музыканттар тастап кеткен», — деп жазды.

           «Оңтүстік Сібір руларының тарихы туралы ескертпелер» атты енбегінде ол халық аңыздары мен ертегілерінің негізін де өмірмен, шындықпен байланыстырады. «Егер Гомердің поэзиялык аңыздарынан, Геродоттың ел аузынан жинаған ертегілерінен аздап болса да тарихтық қасиет тапсак, егер өмірді қаншама бұрмалап баяндағанмен, әрбір ертегінін негізінде шындык жатады десек, қазақтардың бір-біріне жалғасып жататын аңыздарында, өмір бейнесінде, қазіргі әдет-ғұрпында бұрынғы ата-бабаларының тарихи мәні бар оқиғалары жататынына күмәнданбауымыз керек», — деп жазады ол. Шоқан еңбектерінде әр дәуірдегі халық әдебиетінің бағалы нұсқаларын жасаған және ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілерін жырлап жеткізген Орынбай, Шөже, Жанақ, Арыстанбай, Нүрымбай сиякты акындардың есімдері келтіріледі. Шоқан олардың бірқатарынан халық әдебиетінің үлгілерін жазып алған. Солардың ақындық, жыршылык енбектері негізінде ол қазақ өлеңдерінің халыктығы жайлы құнды пікірлер де айтады.

        Осы тектес материалдарға сүйене отырып, Шоқан көшпелі ел-дердің мәдениеті жок деп санайтын және оны менсінбейтін кейбір Еуропа ғалымдарының пікіріне дау айтады. «Көшпелі елдерді аң тәрізді жауыз тобыр санап, беталды жүрген тағылардың есебінде түсінетін жалған ұғым казірдін өзінде де Еуропада үстем болып ке-леді,—деп жазды Шоқан. — Олар көшпелі монғол немесе казақтар дегенді түрпайы, мал тәрізді тағылар деп ұғады. Ал, шындығына келгенде, сол тағылардың көбінің жазба түрінде немесе ауыз әде-биеті, аңыз – әңгімелері бар. Өлеңге, әсіресе, суырып салма өлеңге бейімділік барлық көшпелі елдердің өздеріне төн ерекшелігі деуге болады».

        Қазақ халкының ауыз әдебиеті мұраларын жинай, зерттей жүріп, Шоқан олардың славян халыктарының, әсіресе, орыстардың ауыз әдебиетімен байланысын анықтайды. Және оның себебін екі халықтың тарихи тағдырластығынан іздейді. «Көп уақыттан бері қазактың ертегілерін, мифтерін, эпикалық жырлары мен аңыздарын жинаумен шұғылдана жүріп,  олардың Еуропа халықтарының, әсіресе, славяндардың осы тектес шығармаларымен бір сарындастығына кайран қалдым», — дейді ол «Жоңғария очерктерінде». Бұл пікірді Шоқан орыс-қазак ертегілерін, мақал-мәтелдерін салыстыра отырып дәлелдейді.

       Өмір шындығының үқсастығы әдебиетте де тақырып, сюжет ұксастығын туғызатынын Шоқан казақ пен араб поэзиясын салыстыра отырып айтады. «Дала емірін жырлаған поэзия болғандықтан, бұл екі елдің поэзиясы да бір-біріне өте ұқсас. Екеуінің сюжеті де, дала өмірі тәрізді, үнемі біркелкі боп келеді. Екеуінде де көшпелі тұрмыс, сұлу табиғат, рулардың қарым-қатынасы, талас-тартысы суреттеледі» — деп жазады.

        Шокан көшпелі халықтарда өлеңді суырып салып айту өнерінің күштілігіне назар аударады. «Көшпелі елдердің кай-қайсысының болсын бір өзгешелігі — олар өлең-жырға бай, шебер келеді, — деп жазады ол. — Бәдәуилердің1 акын келетіндігі Еуропа халықтарына әбден мәлім. Арабия даласын аралағандардың бәрі де жас балалардың өздеріне қойылған сұрауларға қисынды, ұйқасты өлеңмен жауап қайтаратынын айтып, ауыздарының суы құриды. Монғол, түрік тектес рулар да дәл осындай... Мүндай касиеттердің болуына көшпелілердің алаңсыз көшпелі өмірі әсер етті ме, әлде ұшы-қиыры жоқ жасыл дала мен моншақтай тізілген жүлдыздары көп ашык аспанды сұлу табиғаты әсер етті ме, кім білсін!»

      Шоқан тарихи манызы бар шығармаларға көңіл бөлді және олардың жалпы фольклорды, оның өсу кезеңдерін тану, білу үшін ғажап кұнды мұра екенін атап көрсетті. Мысалы, ол қырғыз халқының «Манас», «Семетей» туралы дастандарын эпостың кемеліне келіп жетіскен кезін көрсететін және көлемі жағынан дүние жүзінде теңдесі жоқ, оқиға қүру, адам бейнелерін жасау жағынан да аса құнды туындылар ретінде бағалаған. Жазуы жок, елдердің өткен тарихы мен салтын тануымыз үшін мұндай ұзақ желіге күрылған, күрделі эпостардың үлкен мәні барлығын Шокан дұрыс түсініп, соны «Манас» үлгісінде көрсетпек болған. «Манас», — дейді Шо-қан, — қырғыздардың ескі мифтерінен, аңыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адам — Манастың төңірегіне топталған энциклопедия. Бұл жағынан, ол даланың «Илиадасы»2 тәрізді. Бұл аса зор эпопеяда кырғыз халкының өмірі, әдет-ғұрпы, жағрафиясы, діни дәрігерлік ұғымдары, шетелдермен қарым-қатынасы түгел қамтылған. ...Екінші эпос — «Семетей» — «Манастың» жалғасы. Бұл — қырғыздың «Одиссеясы»3.

«Манас» жырын бірінші рет баспаға ұсынып, орыс ғалымдарына таныстырған да Шоқан.

Шоқан әдебиет теориясының да кейбір мәселелерімен шұғылданған. Қазақ поэзиясының жанр, түр, өлең құрылысысын зерттеген, қазақтың өлең құрылысымен орыс ғалымдарын таныстыруды ойлаған.

          Қазақ өлендерін Шоқан жыр, жоқтау, қара өлең, кайым өлең, өлең деп беске бөлед. Олардың қайсысы ескі түр, қайсысы жаңа түр екендігін, қайсысын кімдер айтатынын әңгімелейді. Шоқанның қазақ өлеңдерін бұлай жіктеуі сыртқы түрі жағынан алғанда шамаға келеді. Ол қазақ өлендері құрылысын жыршылардың өлең айтқанда қобыз не домбыраға косып айтуына карап жүйелеген.

Шоқанның демократтық, гуманистік ой-пікірлерінің толысуына оның оқыған кітаптарымен қатар Омбыға жер ауып келген орыс ойшылдары мен жазушылары көп әсер еткен. Бүл жылдары ол петрашевшіл акын С. Ф. Дуровпен, саяхатшы П. П. Семенов-Тянь-Шанскиймен, атақты орыс жазушысы Ф. М. Достоевскиймен танысып, достасады.

        «Сіз мені жақсы көремін деп жазыпсыз, — дейді Ф. М. Дос-тоевский Шоқанға кайтарған жауап хатында (1856). — Ендеше мен туралап-ак айтайын мен сізге ғашықпын. Мен сізді жақсы көргендей ешуақытта да, ешкімді де, керек десе, туған бауырымды да жақсы көрген емеспін... Сіз менен өзіңіздің қызметіңіз жөнінде және жалпы жағдай жайында ақыл сұрайсыз. Менің ойымша істеп жүрген жұмыстарыңызды тастай көрмеңіз. Сіздің материалдарыңыз көп. Қазақ даласы жайында мақала жазыңыз... Қазақ даласының не екенін, оның маңызы және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысы барын Ресей халқына түсіндіріп беретін ең бірінші қазақ болу дегеннің өзі ұлы мақсат, ардақты іс емес пе? Оның бер жағында, орыстар арасында өз Отаныңыздың ағарту жолындағы іздеушісі болуыңыздың өзі қандай игілікті. Еуропаша толық білім алған ең бірінші қазақ екеніңіз есіңізде болсын. Оның үстіне, тағдыр сізге адамгершілік қасиеттер дарытып, тамаша адам етіп жаратқан».

      П.П.Семенов-Тянь-Шанский өзінің Жетісу бойындағы зерттеулерін жүргізгенде Шоқанмен акылдасып отырған. Ыстықкөл сапарында біраз жерлерді екеуі бірге аралаған. Шоқан енбектерін ол аса зор бағалаған. Семенов-Тянь-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылғы 27 ақпанда Шоқан Орыс жағрафиялық коғамының толық мүшелігіне сайланады.

1858—1859 жылдары Шоқан өзінің әйгілі Қашқарияға саяхатын жасайды. Қашқария бұл кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Шоқан сол өлкенің жаратылысы, тарихы, этнографиясы жайында көп мәліметтер жинайды, Шығыс тарихына байланысты тың деректер табады. Қашқария мәліметтері Шоқанның дүниежүзілік жағрафия ғылымына қоскан зор жаңалығы болып есептеледі.

«Құйрықты жұлдыздай жарқ етіп»

         1859 жылдың аяғында Шокан Петербургке барып, онда 1861 жылдың көктеміне шейін болады. Бұл жылдар Шоқан өмірі мен ғылыми-шығармашылық қызметінің аса елеулі кезеңі.

           Шоқанның Петербургке барған кезі — 1861 жылғы басыбайлылык тәртіпті жою жөніндегі реформаның карсаңы еді. Революциялық ой-пікір мен патша саясатының қатты шиелініске келген тұсы болатын. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов сияқты алдыңғы катарлы акын-жазушылар «Современник» журна-лының бетінде басыбайлы қоғамды сынап, шаруаларды патшаға карсы күреске үндеді. Бүл пікірлер Шоқанға қатты әсер етті. Астанада ол ескі достары П. П. Семенов-Тянь-Шанский мен Ф. М. Достоевскийді кездестірді, көрнекті орыс ғалымы А. Н. Бекетовпен, шығыс зерттеушілері Ф. Р. Остен-Сакенмен, И. И. Захаровпен, Е. П. Ковалевскиймен, ақындар А. Майковпен, Н. Курочкинмен, Я. Полонскиймен танысып, араласады. Білімін толықтыру мақсатында Петербург университетінде дәрістер тындайды. Сонымен қатар Шокан ғылыми жүмыс-пен шұғылданып, өзінің саяхаттары жайлы еңбектер жариялайды.