Шохан Уәлиханов

              Петербургтен Шоқан идеялық жағынан көп өсіп, әлеуметтік көзқарасы жағынан толысып кайтады. Ресейдің әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, орыстың революцияшыл-демократтарының пікірлері оның демократтық көзқарасын терендете түседі. Шоқан еңбектеріндегі демократтық идеялардын, негізгі бір көзі осымен байланысты болса, екінші жағы — қазақ халқының, әсіресе оның төменгі табының ауыр халі мен қиын жағдайларын көре білуде жатыр.

"Петербургтен денсаулығы нашарлап оралған Шоқан 1861—1863 жылдар арасында елінде болады. Бұл кезде ол сахара өмірінің қайшылықтарын, әлеуметтік теңсіздік пен төменгі таптың жүдеушілігін, үстем тап өкілдерінің мейірімсіздігін көзімен көреді. Әділ басшы болу мақсатымен Атбасар уезіне аға сұлтан болуды да ойлайды. «Мұндағы мақсатым — өз хал-қымды әкімдер мен зорлықшыл бай қазақтардан қорғау еді», —деп жазды Шоқан 1862 жылы Потанинге жолдаған хатында.

       Сол жылы А. Г. Майковқа жазған хатында Шоқан бұл пікірін аша түседі. «Жергілікті сұлтандармен және қара сүйек қазақтардан шыққан байлармен қазір аразбын, — дейді ол. Себебі олар өздерінің бұрынғы құлдарын қазір азат болғанмен, өте жаман халде ұстайды, құлдар олардан калай кетудің жолын білмей, корлыққа көне береді. Мен олардың қожаларынан жалшыларынды жақсы ұстаңдар, еңбек ақысын дұрыс төлеңдер дегенді талай рет талап еттім... Мен даланың пролетариатымен жақсы доспын, өйткені бір-бірімізді жақсы ұғамыз».

     1863—1864 жылдың қысында Шоқан Омбыға барып, Сібір қазақтары үшін жасалып жатқан сот реформасын дайындау ісіне қатысады. Осы жолы ол «Сот реформасы туралы жазбалар» атты өзінің атақты еңбегін жазады. Шоқаннын демократтык көзкарасын тануда бұл еңбектің маңызы өте зор. Бұл еңбегінде Шоқан: «Біздін заманымызда халыктың нағыз мұң-мұқтажына тікелей катысы бар, халыққа ең маңызды, ен керекті реформа — экономикалык және әлеуметтік реформа. Ал саяси реформа сол экономикалық реформаларды жүзеге асырудың құралы есебінде жүргізілмек. Өйткені әрбір адам және бүкіл адам баласы өзінің өрлеу жолында түпкілікті бір мақсатқа ұмтылады... Ол мақсат — өзінің тұрмысын жақсарту. Прогресс дегеніміздің негізінің өзі — осы. Біз осы тұрғыдан алып қарасак, адамның тұрмысын жақсартуға жағдай туғызатын реформалар ғана керекті де, ал осы мақсатқа қандай болса да кедергі келтіретін реформалар болса, ондайлар халыққа зиянды, керексіз реформа болып табылады», — деп жазды.

Сөйтіп, Шоқан жүргізілгелі тұрған реформаға ерекше мән берді, қазақ халқының азаматтық жағынан есіп, өркендеуіне зор үміт туғызып отырған миллиондардың тағдырымен байланысты мәселенің барынша дұрыс шешілуін көкседі. Сол елдің болашағы үшін келешекте Ресей империясының қамқорлығы керек екендігін, қазақтардың орыс халқын бауыр тұтып, арқа сүйейтіндігін айтты.

«Біз орыстарға тарихи жағынан да және тіпті қан жағынан да араласып, туыс боп кеткен елміз. Азаматтык өркендеуде күдіксіз үміт күткен миллиондаған адамдардың (демек, қазақтардын, — ред.) орысқа туыс болған, Ресейге өз еркімен бағынған адамдардың осы күнгі халі, Шекспир тілімен айтқанда, «не өлім, не өмір». Осындай күйдегі олар орыс үкіметінен зор көніл бөлуді, қамқорлық көрсетуді тілейді», — дейді ол.

«Бізге, қазақтарға, облыстық бастықтар үстірт қарауды әдетке айналдырған, — деп жазады онан әрі Шоқан, — сол үстірт қараушылықтың салдарынан облыстық басқарманың жанындағы комитет сұлтандардың, билердің және басқа да қазақ шонжарларының пікірлерін ешбір талғамастан алып, өз жұмыстарына негіз етеді және сол әбден сүйекке сіңген үстірт қараушылықтың салдарынан ғана өзінің жобасында ол қазақ аристократтары «кара халық» деп атайтын көпшілік үшін керексіз және зиянды құрылыстар мен өзгерістерді бекітіп отыр. Халықтан жиналған пікірлерді дүрыс талдап, бағалау үшін комитеттің, ең болмағанда, казақтардың сословиелік қа-рым-қатынастарына және олардың өз арапарындағы орыс басшыларына қалай қарайтындықтарына назар аудару керек».

Реформа мәселесіне осындай үстірт караушылықты айта келіп, Шоқан бұл мәселеге халықтың, яғни «дәулетсіз карапайым қазақтардың» кеңінен катыстырылуын, солардың пікірлерімен санасу керек екендігін, реформаны ақсүйектер емес, қалың бұқараның тілек-мүддесіне сай жүргізуді талап етті.

1864 жылы наурыз айында Шоқан генерал Черняевтің ша-кыруымен Әулиеатаға (қазіргі Тараз қаласы) келеді. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге қосуды жақтаған ол Черняев отрядында біраз уақыт қызмет істеп, бірақ патша генералының жергілікті халыққа жасаған зорлық-зомбылығын көріп, тез бөлініп кетеді. Содан Верный (казіргі Алматы) қаласына келіп, одан әрі Тезек төренің аулына барып (бұрынғы Талдықорған облысы, Шокан атындағы шаруашылық) тоқтайды. Сонда үйленіп, тұрып қалады.

Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы кайта козып, Шокан 1865 жылдың сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы Көшентоған деген жерге койылады.

Шоқан өлімі казақ халқына және оның орыс достарына тым ауыр тиді. Шоқан басына ескерткіш орнатуды ұйымдастыруда және оньщ шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор. Орыстың жағрафиялық қоғамы басып шығарған (1904) Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Н. И. Веселовский: «Шоқан Уәлиханов Шығыстану әлеміне кұйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңальщтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» — деп жазды.

«Нағыз, шын әділдігін айтқанда, Уәлихановты үздік адам деп айтуға болады. Уәлиханов өз еліне шын берілгендігін, оны терең сүйетіндігін, казақтың тұрмысын жақсы көрушілігін сақтай алумен қатар, Батыстың мөдениетін де жоғары бағалады және өз халқының қызықты келешегі тек қана Ресейдің қамқорлығымен болатындығын күні бұрын болжай білді», — деп жазды Орыстың жағрафиялық қоғамы Шоқан өлімі туралы хабарында.

Шоқанның өмірі мен еңбектері туралы Г. Н. Потанин, Н. М. Ядринцев, П. П. Семенов-Тянь-Шанский, И. Н. Бере-зин, И. И. Ибрагимов, т. б. естеліктер мен мақалалар жария-лады.

ТАПСЫРМА

1.  Шоқан Уәлихановтың өз заманының алдыңғы қатарлы адамы және азаматы ретіндегі еңбегін әңгімелеп беріңдер.

2.  Шоқанның әдебиет туралы пікірлері қандай?

3.  «Шоқан Уәлиханов және оның достары» деген тақырыпқа шығарма жазыңдар.

4.  Шоқан Уәлиханов туралы жазылған қандай романды білесіңдер? Оқып шығыңдар.

ӘДЕБИЕТ

Муканов С. Жарқын жулдыздар. Алматы,  1964. («Шокан Уәлиханов» бөлімі).

Ыбырай АЛТЫНСАРИН

(1841—1889)

«Үміт еткен

көзімнің

нұры — балам»

Үміт еткен көзімнің нұры — балам,

Жаныңа жөрдем берсін хак тағалам.

Атан мұнда анаңмен есен-аман,

Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.

Атанды сағындым деп асығарсың,

Окуға көніл бөлсен, басыларсың.

Ата-анаңды өнер білсең, асырарсын,

Надан боп білмей калсаң, аһ урарсың.

Шырағым, мунда жүрсен, не етер едің,

Колыңа кұрык алып кетер едің.

Тентіреп екі ауылдын ортасында

Жүргенмен, не мүратқа жетер едін?!

Бүл өленді Орынбор қаласында оқып жүрген жас Ыбы-райға атасы Балқожа би жолдаған екен. Өз заманының беделді адамдарының бірі болған, заман ағымын аңғарғыш, оқу-өнердің маңызын жақсы тұсінген Балқожа би 5 жасар Ыбы-райды (Ол 1841 жылғы 20 казанда казіргі Қостанай облысы-ның Затобол ауданында туған. Әкесі Алтынсары ерте өліп, атасы Балқожанын тәрбиесінде болған) Орынборда ашылмак болашақ орыс-қазак мектебіне жаздырып койыпты. 1850 жы-лы сол мектеп ашылғанда түскен 30 қазақ баласының бірі — Ыбырай болған.

Қазақ балаларын орысша оқыту арқылы олардан қазақ да-ласын билейтін патша чиновниктеріне көмекші әкімдер даяр-лау мақсатымен ашылған мектепке Балқожа би де немересін осы үмітпен берген. Бірак Ыбырай мектепті жан-жақты білім алуға пайдаланған. Сондықтан ол сабақты ерекше ынтамен оқиды. Сөйтіп, мектепті 1857 жылы «өте жаксы» деген баға-мен бітіреді.

Содан кейін екі жылдай Ыбырай ез елінде тілмаштык қыз-мет атқарады. Қазақ коғамының қайшылықты тұрмысын те-реңірек түсініп, оның болашағы жайлы ойлануда бұл аз уақыттың өзі Ыбырай өмірінде едәуір із калдырады.

1859 жылы Ыбырай Алтынсарин Орынбордағы Шекара-лық комиссияға тілмаш болып ауысады. Бұл кезде ол Шекара-лық комиссияның төрағасы, Шығысты зерттеуші белгілі ғалым, профессор В. В. Григорьевпен жақын танысады. Атасы Балқожаны жаксы білетін жөне сыйлайтын Григорьев Ыбы-райға аса ілтипатпен қарап, езінің бай кітапханасын пайдала-нуына оған мүмкіндік берген. Осы кітапханада Ыбырай Григорьевтің көмегімен орыс жазушыларының шығармала-рын, орыс және дүние жүзі ағартушыларының еңбектерін, үлы адамдардын өмірі жайлы кітаптарды кеп оқыған. Өз зама-нының озат ой-пікірімен танысқан. Әдебиет, саясат, ағарту саласындағы журналдарды да қараған.

Осылайша өз бетімен окудың нәтижесінде білім қорын едәуір молайтқан Ыбырай өзінің болашағын тілмаш болудан емес, халыкка пайдалы қызмет істеуден іздейді. Оның бойын-да ағартушылыққа деген ынта туады. Сөйтіп, сол заманньщ прогресшіл ағартушылық ой-пікірі негізінде оның көзқарасы калыптаса бастайды. 1860 жылы Орал сыртындағы казақтар үшін төрт бастауыш мектеп (Троицк, Торғай, Ырғыз және Қа-залы қалаларында) ашуға ұйғарылған кезде, Ыбырай өзі сұра-нып Торғай мектебіне мұғалім болуға рұқсат алады.

«Көптен күткен іс», яғни ұстаздық

Сөйтіп, мектеп ашу мақсатымен 1860 жылы Ыбырай Торғай-ға ауысады. Бірак жергілікті орывдардың жәрдемі жеткіліксіз болып, мектеп ашу ісі біраз созылып кетеді. Соған қарамастан, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын түсіндіріп, жүрттың оку-ға ынтасын арттыру үшін біраз баланы өз үйінде оқытады.

Ыбырайдын арман еткен мектебі Торғайда 1864 жылы ға-на ашылады. «Осы жылы кднтардың 8 күні көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оған 14 казак баласы кабыл-данды. Бәрі де жаксы, есті балалар. Мен балаларды оқытуға койға шапқан аш каскырдай өте қызу кірістім», — деп жазды ол белгілі Шығыс зерттеуші, профессор Н. И. Ильминскийте жолдаған хатында.

Ыбырай мектептегі сабақ пен бүкіл тәрбие жұмысын сол кездегі орыс мектептері үлгісінде құрады. Сабакты қазак тілінде жүргізе отырып, ол балаларға орыс тілін үйретуге, пән негіздерінен хабар беруге тырысады. Тәрбие жұмысын Ыбы-рай оқу арқылы әкім даярлау максатына емес, адамгершілігі мол, жана ұрпак тәрбиелеп шығаруға бейімдейді.

Халықпен етене араласу арқылы Ыбырай мәдениет пен білім жолына ұмтылудағы туған халқының көңіл-күйін жақсы ұғады. Бұл оны ағартушылык іске рухтандыра түседі. «Қазактар мені кұшағын жая карсы алды. Мектепке балала-рын беруге ынталы адамдар толып жатыр», — деп жазды ол Торғайға барған соң-ақ Н. И. Ильминскийге. Ыбырай Иль-минскиймен халықтын жағымды мінез-кұлқы, болашағы жайлы ойларын да бөліседі. «Қазақ даласын үш жылдай ара-лаған Сіздің казақ халкы үғымтал, ақылды, дарынды, бірақ оқымаған халык дейтініңізге мен сенемін, — деп жазды Ыбы-рай оған. — Қазак халқы қарапайым, өнері жок халык, бірак біз қарапайымдылықтың өзінен де көп жақсылық табамыз». Туған халқы туралы мұндай озык ойда болу Ыбырайдың де-мократтык, көзқарастарының негізі болды және оның сенім-мен жұмыс істеуіне көмектесті. Сонымен бірге Ыбырай ел ішіндегі теңсіздік, әділетсіздік, қанаушылыкты да кере білді. Әкімдердің зорлықшыл сорақы кылықтарын сынға алды. Езі-луші бұкараның мүддесін қорғады.

«Кьізмет бабывда мен казақтармен жиі-жиі ұстасып қала-мын, — деп жазды ол 1864 жылы Ильминскийге. — Олардың ішінде менің өз туысқандарым да бар. Олардың сырын жаксы білемін, көбін тіпті жек көремін. Қазак арасындағы Ідызмет адам-дарын да кеңілім тіпті сүймейді. Олар кедей казактарды — қарсы-лық көрсете алмай, қаскырдың аузында жем болатын қорғансыз момындарды — адамшылыктың шегінен шыға арсыздықпен то-найды, талайды. Соларды көргеңде... өте қатты күйінемін. ...Осы елдің күшіі жемқорларының бірі олардың істеп жүрген істерін менін жаратпайтынымды біліп қалды... Совдыктан ол мені бұл арадан куып жіберудің амалын істеп жүр».

Осы негізде Ыбырайдың, ағартушылык, демократтык, көз-карастары қалыптасып, дамыды. Қоғамдық әділетсіздік пен адам бойындағы ұнамсыз мінездерге карсы күресу үшін ол ел ішінде білім, өнер тарату ісін кеңейте беру керек деп ұғады. Сол ниетпен бар күш-жігерін мектеп ісіне, бала окыту жүйесін жақсартуға жұмсайды.

1876 жылы Ыбырай Петербург, Қазан калаларына барады. Орыстың ағартушылық жүйесін, орыс ағартушыларыньщ еңбектерін зерттейді. Соларға еліктеп, казак тілінде оқу кұралдарын жасауды ойлайды.

25№

ХРЕСТОМАТІЯ

СООТАВИЛЪ

X. ААТЫНСАРИИЪ

ІМИМ 0№вЛЯ

187?

«Қазақ хрестоматиясы»

Оқулық жасау жұмысына Ыбырай мектепте қазак балала-рына білім мен тәрбие берудің ең негізгі шараларының бірі деп қа-райды. Ол балаларға ана тілін таза және ұқыптылықпен ұйретеді, шағын көркем шығармалар арқы-лы оларды жаксы мінез-кұлыққа баулуды көздейді. Діни мектеп-терде оқытылып жүрген «татар, араб, парсы кітаптарынын бәрі адам баласын дұрыс ойлаудан ша-тастырып, кері кетіретінін» айта отырып, Ыбырай балаларды «он-дай ыкпалдан кұтқару үшін... маз-мұны олардың білімін көтеретін, такырыбы оларды кызықтыратын кітаптарды... қазақтың өз тілін-

де... басып шығару керектігін» түсінеді. Сөйтіп, 1876 жылдан бастап «Қазақ хрестоматиясын» жазуға кіріседі.

«Қазақ хрестоматиясы» 1879 жылы Орынборда басыла-ды. «Бұл кітапты кұрастырғанда мен, — деп жазды Ыбырай хрестоматиясынын алғы сөзінде, — біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш шыққалы отырған жалғыз кітаптын орыс-кдзак мектептерінде тәрбиеленіп жүрген казак балала-рына оку кітабы бола алу жағын, сонымен қабат жалпы ха-лықтың оқуына жарайтын кітап бола алу жағын көздедім». Сол мақсатпен Ыбырай «Қазақ хрестоматиясын» балаларға арналған өлеңдер мен шағын әңгіме-новеллалардан құрас-тырды. Олардың біркатарын өзі жазды, біразын сол кездегі орыс оқулықтарынан алып, еркін аударды. Сонымен бірге кітапқа казақтың халық әдебиетінің үлгілерін іріктеп кіргізді.