Кедендің істің қалыптасуы мен дамуы

    Отандық тарихнамада патша үкіметінің өлкені отарлаудың саяси, әскери және қоныстандыру шараларын зерттеуге басым назар  бөлінсе, оның экономикалық тұстары  толыққанды зерттелген емес. Сонымен қатар, отандық және ресейлік тарихнамада өлкедегі ресейлік мемлекеттік мекемелер қызметінің тарихы да толық қарастырылмаған. Ал, аймақты экономикалық отарлау саясатының маңызды құралы - кедендік қызмет бойынша арнайы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы, мәселе төңірегі жанама зерттеулермен: Ресейдің жалпы кедендік саясаты мен кедендік сала, сауда-экономикалық байланыстар, орыс-қытай саяси-дипломатиялық қарым-қатынастар тарихына арналған еңбектермен шектеледі деп қорытуға болады. Бұл зерттеулерде Қазақстан территориясындағы 1868-1917 жылдар аралығындағы кедендік іс тарихы зерттеу объектісі болмағандықтан, мәселе күрделі және негізделген саралаудан өткен жоқ.

    Зерттеу жұмысының мақсаты - 1868-1917 жылдар аралығында Қазақстан территориясындағы кедендік істің қалыптасу мен дамуын нақты, кешендi әрi жан-жақты тарихи тұрғыда зерттеу болып табылады.

    Осы мақсатқа жету бірқатар зерттеу міндеттерін  шешу арқылы жүзеге асырылады:

    - өлкедегі кедендік саясаттың жалпыресейлік кедендік саясаттағы тенденцияларымен байланысын, спецификалық ерекшеліктерін, оның сипатын айқындаған экономикалық және геосаяси себептер жиынтығын анықтау;

    - 1876-1890 жылдар аралығындағы жаңа  территорияларда жергілікті әкімшіліктер тұсындағы кедендік функциялардың жүзеге асу деңгейін сараптау;

    - орыс-қытай келісімдеріндегі кедендік-тарифтік  мәселелердің реттелу ерекшеліктерін, оның саяси-экономикалық аспектілерін  айқындау;

    - аймақтағы кедендік құрылымдарды қаржылық, материалдық-техникалық, кадрлық қамтамасыз ету деңгейін зерделеу;

    - ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы кедендік құрылымдардың атқарған қызметін зерттеу.

    Зерттеудің  деректік негізі. Қазақстан территориясындағы кедендік ісінің тарихына байланысты деректерді отандық ғылымда қалыптасқан классификация бойынша топтастыруға болады.

    Халықаралық-құқықтық сипаттағы заңнамалық дерек көздеріне Ресей мен Цин империясы арасындағы ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы аралығындағы шекараны, сауда барысын, кедендік сала бойынша істерді реттеген және болашақтағы кедендік істі, кедендік құрылымдардың қызметін ұйымдастыруда заңнамалық-нормативтік актілерге негіз болған келісімдер - 1851 жылғы Құлжа сауда келісімі, 1860 жылғы Пекин келісімі және оның қосымша келісімдер - 1862 жылғы Ресей мен Қытай арасындағы құрлықтық саудасының ережелері, 1864 жылғы Шәуешек протоколы, 1869 жылғы «Ресей мен Қытай арасындағы құрлықтық саудасының жаңалған ережелері», 1881 жылғы Петербор келісімі жатады. Сонымен қатар, заңнамалық деректер қатарына жоғары деңгейдегі өлкенің кедендік саласына қатысты жарияларған қаулылары, жарлықтары, бұйрықтары кіреді. Кедендік істің құқықтық негіздемесіне қатысты деректерді «Ресей империясының толық заңдар жинақтарында», патша үкіметінің қаулылары мен бұйрықтарының жинақтарында, кедендік құрылымдарды ұйымдастыру бойынша заңдар мен бұйрықтардың арнайы жинақтарында, «Ресей империясының заңдар жинақтарының» кедендік және сауда мәселелеріне арналған тарауларында табуға болады.

    Ал, мемлекеттік кеңестің кедендік тарифтер, сауданы жүргізу тәртіптері бойынша  қабылданған заңды құжат мәтіндері  жоғарыда аталған жинақтармен қатар  сол кезеңдегі өлкелік мерзімді басылым беттерінде жарияланды. Мысалы, Түркістан өлкесіндегі «Туркестанские ведомости» ресми басылымында «Түркістан өлкесіндегі уақытша кедендік ережелер» және оған қосымша «Түркістан өлкесі үшін 1889 жылға арналған кедендік тариф», «Түркістан және Семей кедендік аймақтарын құру» туралы қаулы, «Түркістан өлкесіндегі Қаржы министрлігінің кедендік істер бойынша ерекше тапсырмалар шенеунігіне нұсқаулық» және тағы басқа заңнамалық деректер жарияланды. Мерзімді басылым деректеріне «Туркестанские ведомости», «Северный вестник» басылымында жарық көрген Түркістан мен Дала өлкелеріндегі кедендік істің жағдайы туралы баяндайтын мақалалар да жатады.

    Статистикалық деректерге Кедендік алымдар департаменті жыл сайын жариялап тұрған «Обзор по внешней торговле России по европейским  и азиатским границам» атты жинақтары  жатады. Статистикалық дерек мәліметтері  негізінде өлкеде саудаға қызмет көрсетудегі басты кедендерді айқындауға, көршілес аймақ кедендерімен салыстыруға  мүмкіндік береді.

    Батыс Қытаймен шекаралас Қазақстан территориясындағы  кедендік істің қалыптасуы мен дамуының тарихына байланысты қалың іс жүргізушілік деректер қабаты – негізінен мұрағаттарда шоғырланған. Мұрағаттық деректер арасында аталған дерек көздерінің барлық түрлерін кездестіруге болады, алайда, ең кең тарағандары – іс-жүргізушілік дерек түрлері.

    Батыс Сібірдің генерал-губернаторының, Томск  губерниясы және Семей облысының  губернаторларының сауданы дамыту бойынша зерттеу экспедициялары, олардың патшаға тапсырған жылдық есептемелері, мәліметтерді жинақтау шаралары, Уградағы консулдың Батыс  Сібірдің басты басқармасына жіберген мәліметтері Омбы облысының мемлекеттік  мұрағатында (ООММ) «Батыс Сібірдің басты  басқармасы» атты №3 қорда сақталған. Бұл қордың материалдарымен жұмыс  істеу көптеген қиыншылыққа тап  болды. Бұл қордың зерттеу үшін маңызды  істеріне мемлекеттік құпия таңбасы  басылып, ғылыми қауымдастық қолына берілмей отыр.

    Кедендік  мәселелер төңірегіндегі дерек  көздерінің келесі бір көлемді бөлігі Алматы қаласында орналасқан Қазақстан  Республикасының Орталық Мемлекеттік  Мұрағатында (ҚР ОММ) шоғырланған. 1881-1883 жылдардан бері Дала генерал-губернаторлығының  құрамына енген Семей және Жетісу облыстарындағы жергілікті әкімшіліктерге артылған Батыс Қытайдан келетін  шайдан баждарды жинақтау және сауда  барысын бақылау бойынша кедендік функцияларды жүзеге асыруға қатысты  «Дала генерал-губернаторының кеңсесі» атты көлемді № 64 қордың, «Әскери  министрліктің Жетісу облыстық басқармасы»  атты № 44 қордың істері ХІХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы кедендік істің ұйымдастырылуы мен даму тенденцияларын айқындауға ауқымды мағлұмат береді.

    ҚР  ОММ-ында ХІХ ғасырдың 90-шы және ХХ ғасырдың басындағы кедендік саланың жеке құрылым ретінде қалыптасу және даму кезеңіне қатысты істердің басым  бөлігі «Қаржы министрлігінің Кедендік алымдар департаментінің Семей  кедендік аймағы бастығының кеңсесі» атты № 800 қорда, «Қаржы министрлігінің Жаркент учаскелік кедендік басқармасы»  атты №126 қорда, «Семей кедендік аймағының  Жаркент кедені» атты № 720 қорда, «Қаржы министрлігінің Хоргосс кедендік заставасы (1905-1912 жж. Қаржы министрлігінің Хоргосс кедендік өтпелі пунктісі)» атты №135 қорда, «Семей уческесінің кедендік инспекторы» атты № 824 қорда жинақталған.

    Әсіресе, көлемді деректік ақпарат беретін № 800 қор болып келеді. Қорда ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы кедендік істің ұйымдастырылуы мен дамуына қатысты жан-жақты мәліметтер шоғырланған, мәселенің көптеген тұстарын кешенді зерттеуге жол ашады. Осы көлемді қордың мәліметтері диссертациялық жұмыстың басты деректік негіздемесіне айналды.

    Бірқатар  мұрағат қорларының сауда мәселелеріне қатысты мәліметтерінің ғылыми айналымға  қосылу үдерісі - соңғы онжылдық кезеңінің  құбылысы. Осы орайда, мәселе бойынша  біршама қызығушылықты 2004 жылы жарияланған  Семей өңірінің сауда мәселелеріне қатысты құжаттар жинағы да тудырады.

    Іс-жүргізушілік деректерге жоғарыда көрсетілген Батыс  Сібір әкімшілігінің ұйымдастырған  Балкашкин және Павлов-Сильванский  зерттеу экспедицияларының материалдарымен қатар Императорлық орыс географиялық қоғамының (ИОГҚ) Батыс бөлімшесінің Батыс Моңғолиядағы сауда жағдайын, жол қатынастарын зерттеу үшін ұйымдастырған М.В. Певцов, А. Адрианов, М.А. Брещинский, М.И. Боголепов пен М.Н. Соболев, В.Л. Поповтың экспедицияларының материалдары, сонымен бірге Орыс өнеркәсібі мен саудасына қолдау жасау қоғамындағы Н.Шавровтың Ресейдің Азиямен саудасына қатысты баяндамасы жатады [13].

    Ресей империясының жеке аймақтарының көршілес елдермен саудадағы орыны мен  рөлін, осы орайда кедендік тарифтердің  бірқатар мәселелерін қозғаған А.Ф. Губаревич-Радобыльскийдің еңбегі де дерек көзі ретінде құнды.

    Жеке  дерек көзі ретінде біршама қызығушылықты  Ресейдің Батыс Қытаймен шекара мәселелерін  реттеу шараларына қатысқан И.Ф. Бабковтың  автобиографиялық еңбегі тудырды [14].

    Қорыта  келе, Қазақстан территориясындағы  кедендік істің тарихы ғылыми қызығушылық  тудыратын жеке деректік базаға негізделетіні, оның ғылыми қауымдастық тарапынан  сарапталып, белгілі бір жүйеге келтіру  қажеттілігінің туындағаны туралы тұжырым  жасауға болады.

    Зерттеудің  теориялық-методологиялық негізін - тарихи зерттеулердің арнайы - тарихи-генетикалық, салыстырмалы-тарихи, тарихи-проблемалық және жалпы ғылыми әдістері құрайды. Арнайы және жалпы ғылыми (диалектикалық, логикалық, проблемалық және т.б.) әдістерді қолданудың ғылыми нәтижелері тарихи деректермен жұмыстың нақты әдіснамасымен айқындалады. Тарихи мағлұматты айырып алудың тәсілдерін таңдауда дерек көзіне дербес құндылығы бар тарихи ақиқат фактісі ретінде қатынасқа жүктелу жөн. Бұл зерттеу процедураларының жиынтығы деп қарастырылған тарихи герменевтика тәсілдерін қолдануға мүмкіндік берді. Осындай әдістеме кедендік істің аймақтық нұсқасын жасау үрдісінің мазмұнына, объект ретінде өлке спецификасына сәйкес ұйымдастырылған кедендік құрылымның қызметіне басым көңіл бөлуге, өзінің салдары бойынша кейде ресми жария етілген мақсаттарға қарама-қайшы кедендік реттеудің аймақтағы жеке шараларын қолдану бірізділігі мен ерекшеліктеріне назар аударуға жол ашты.

    Зерттеудің хронологиялық шеңберi 1868-1917 жылдар аралығын қамтиды. Алайда, кедендік мәселелердің мән-мағынасын, құбылыстардың алғышарттары мен себептерін ашу мақсатында белгіленген хронологиялық шеңберден тыс кезеңдер мен жылдар қамтылды.

    Зерттеудің территориялық шеңберi - Қазақстанның бүкіл территориясын қамтиды. Ресей империясының оңтүстіктегі мемлекеттік мен кедендік шекарасы Орта Азияға ілгерілеуіне байланысты оңтүстік және оңтүстік-шығыс бағыттағы кедендік істі ұйымдастыру Қазақстан территориясынан тыс территорияларда, Ресейдің ортаазиялық шекараларында жүрді. Сонымен қатар, аталған хронологиялық шеңбер аясында Қазақстан территориясында кедендік істің қалыптасуы Батыс Қытаймен ресейлік мемлекеттік шекара бойымен жүзеге асқаны анықталды. Сондықтан, зерттеудің территориялық шеңберін қазіргі Қазақстанның Батыс Қытай шекарасымен шектеуге тура келді. Сонымен қатар, диссертацияда Семей кедендік аймағының құрамында болған Қос-ағаш учаскесі диссертацияда қамтылады. Учаске құрылымдары Ресей империясының Томск губерниясының мемлекеттік шекарасында орналасты, белгілі бір территориялық ауытқудың болуына қарамастан, аталған учаскені зерттеуде қамту өлкедегі кедендік саладағы ортақ тенденцияларды айқындау үшін тиімді деп ұйғарылды.

    Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертацияда қазақстандық тарихнамада алғаш рет 1868-1917 жылдары Қазақстан территориясында кедендік саланың тарихы мәселелеріне кешенді, жан-жақты және объективті зерттеу ұмтылысы жасалды. Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесідей нәтижелермен сипатталады:

    - кедендік саясаттың жалпы, азиялық  және аймақтық деңгейлерінің  өзара байланысы, ортақ тенденциялары  және спецификасы көрсетілді;

    - алғаш рет кедендік мәселелердің  орыс-қытай келісімдерінде реттелу  үдерісі сарапталды;

    - алғаш рет жергілікті әкімшіліктер  тұсындағы кедендік қызметтің  тиімділік деңгейіне баға берілді;

    - Семей, Жетісу өлкелеріндегі кедендік  құрылымдардың құрылу және қызмет  ету мәселелеріне жан-жақты, объективті  және кешенді зерттеу жүргізілді;

    - ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы кедендік құрылымдардың қызметінің бағыттары анықталып, кедендік қызметті іске асыру барысындағы кездескен қиыншылықтар, жағдайлары мен шарттары, тиімділік деңгейі анықталды.

    Зерттеудің  ғылыми-практикалық маңыздылығы диссертация материалдарын тарих мамандарын даярлау бойынша арнайы курстарда қосымша мәліметтер ретінде пайдалануға, «Кедендік іс тарихы» арнайы курстарын, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы бойынша курстарды әзірлеу кезінде де қолдануға болады. Сонымен қатар, жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытулар революцияға дейінгі ресейлік мемлекеттік мекемелердің тарихын, 1868-1917 жылдар аралығындағы Қазақстанның саяси және әлеуметтік-экономикалық тарихын зерттеу кезінде пайдалануға болады.

    Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Отан тарихы кафедрасының отырысында, сондай-ақ Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің тарих факультетінің ғылыми семинарының отырысында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдары ҚР БжҒМ БҒСБК-нің мақұлдаған 4 журналдарында, 4 халықаралық конференцияларда, 1 республикалық конференцияда, 1 аймақтық журналда мақалалар ретінде жарық көрді.

    Қорғауға  ұсынылатын негізгі  тұжырымдар:

1. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресейдің Батыс Қытаймен шекарасындағы кедендік саясатының басты бағыты ретінде аймақтық сауда байланыстарына жан-жақты жағдай жасауға мүдделі болды;
2. бірқатар маңызды мемлекеттік функцияларды атқару міндеткершілігі бар жергілікті әкімшіліктер тарапынан кедендік функцияларды атқару деңгейі төмен болды;
3. өлкедегі кедендік-тарифтік саясат қағидалары орыс-қытай келісімдерінде және сауда қатынастарын реттеудің ерекше түрі – сауда ережелерінде белгіленді;
4. Қазақстан территориясында кедендік саланың орталықтанған жүйеге айналу кезеңінде (1890-1817 жж.) кедендік құрылымдарды нашар материалдық-техникалық қамсыздандыру мен әлсіз қаржыландыру орын алды, нәтижесінде бұл кедендік құрылымдардың қызметіне кері әсер етті;
5. аймақтағы ауыр географиялық-климаттық, тұрмыстық жағдай және төмен жалақы көлемі кедендік қызметке жергілікті тұрғындар қызығушылығын тудырмады, нәтижесінде аймақ құрылымдарындағы кадрлық таңдау төмен деңгейде болды;
6. ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясындағы кедендік істі қайта ұйымдастыру кедендік басқару мәселесін қамтып, берік бақылау жүйесін орнатуда күрделі өзгерістерге арқау бола алмады.