Кедендің істің қалыптасуы мен дамуы

    Қаржы министрінің шешімі негізінде Семей  кедендік аймағы бес кедендік учаскелерге  бөлінді: 1) Томск губерниясының Бийск  округінде, Қос-ағаш маңында; 2) Семей  облысында – Қатон-Қарағайда  және Алқабек өзені бойындағы  өтпелі пунктісі бар Зайсанда; 3) Жетісу облысында – Бақты қамалында  және Хоргос қаласындағы өтпелі пунктісі бар Жаркент қаласында. Мемлекеттік  кеңестің жобасы негізінде Қазақстанның және Томск губерниясы территорияларының  Батыс Қытаймен шекарасын 50-60 салт атты күзетші бақылауы қажет болды. Семей  кедендік аймағы құрылымдарының жыл  бойына тұрақты қызмет етуіне 56600 рубль  көлеміндегі қаражат шығындау көзделді. Есеп бойынша 5 кедендік учаскенің әрбір  меңгерушісі ай сайын шамамен 167 рубль көлемінде, оның көмекшісі - 100 рубль көлемінде, учаскелердегі  кеңсе шенеунігі мен күзет  бақылаушысы - 40 рубль көлемінде, салт атты бақылаушылар - 25 рубль көлемінде, күзетшілер - 15 рубль көлемінде жалақы алатын болды. Кедендік қызметкерлердің, әсіресе күзет қызметкерлерінің жалақы көлемі күзетті атқарудың  жергілікті жағдайларына сәйкес келмеді.

    Белгіленген жыл сайынғы жалақы және қосалқы  шығындармен қатар кедендік құрылымдарды мекемемен, қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуге де назар аударылды. Осы орайда 1890 жылы Түркістан өлкесі мен Жетісу облысындағы мекемелерді  сатып алу, құру және жөндеуге 18204 рубль  несие бөлінді. Кедендердің орналасуына  қажет баспана жалдау, сатып алу  немесе құру көзделді. Алайда, бұл бірқатар қиыншылықтарға тап болды: шекаралық  өлкедегі кеден мекемесі үшін қажет  бос баспаналардың аздығы, мекемені құру үшін қажет құрылыс материалдарының  болмауы орын алды.

    Шекара  бойымен құрылған кедендік мекелемерді (кедендер, өтпелі пункттер) қаржылық, материалдық-техникалық қамтамасыз ету  деңгейі шекарадағы сауда барысын бақылау талаптарына жауап бермеді. Қазақстан территориясындағы кедендік қадағалау жүйесі эксперименттік жоба ретінде орнатылып, Семей кедендік аймағының тағдыры, жалпы ресейлік кедендік жүйедегі орны мен рөлі, кедендік аймақтың құрылымдарын материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселесі аймақтағы сауда байланыстарының даму үрдісіне тікелей тәуелді болды деп мәлімдеуге толық негіз бар.

    ХІХ ғасырдың аяғындағы  Семей кедендік аймағының  кадрлық мәселелері атты екінші бөлімшеде аймақтағы кадрлық қамсыздандыру, кадрлардың дәрежесі, өлкенің кадрлық потенциалы мен қызмет шарттары мәселелері қарастырылды.

    Аймақты қаржыландыру қазынаның мойнына  ауыр түспеуі үшін аймақтың кедендік құрылымдарын ұйымдастыру барысында  кедендік учаскелер, кедендер, кедендік бекеттер санын шектеулі қажеттілік деңгейіне қысқартып ұйымдастыру, кедендік посттарды шекара бойымен  емес, тек қолданысқа ие сауда жолдарында ғана орналастыру шешілді.

    Кедендік  аймақтарды ашу туралы ережелерде кедендік мекемелер шенеуніктерінің құқықтық дәрежесі де белгіленді. Томск губерниясында, Семей және Жетісу облыстарындағы кедендерді және кеден учаске меңгерушілер - Еуропалық  Ресейдің 1-ші дәрежелі кедендер және кеден  учаскелерінің меңгерушілеріне, олардың  көмекшілерін - 1-ші дәрежелі кеден мүшелеріне, күзетті - өтпелі пункттер бақылаушыларына, кеңсе шенеуніктерін - Еуропалық  Ресейдің аталған шенеуніктеріне теңестірді. Аймақта шекара бойымен сауда  барысына бақылауды орнату ісі өте  төмен жағдайда болды, күзетшілер саны аз болып, ұзақ шекара бойымен үзіліссіз  бақылауды қамтамасыз ете алмады. Өлкедегі мамандандырылған қызметкерлердің  жетіспеушілігі аймақ құрылымдарының басқарушы қызметтеріне кадрларды  таңдау барысында да сезілді. Семей  кедендік аймағы бастығының кеңсе құжаттарынан кедендік мекемелердегі кадрлық  саясаттың бейнесін көруге болады. Аймақ басқармасының, кедендік учаскелердің кеңсе шенеуніктері әртүрлі әлеуметтік топтардан жинақталып, кейде бұрынғы  қызмет салалары тіпті кеңселік жұмыспен байланысты болмағаны көзге түседі. Біршама кадрлық қиындықтардың туындауы, ең алдымен, шекарада тұрғындар көлемінің, олардың арасындағы әскери шендердің аздығымен шартталса, екіншіден, күзет жалақысының төмендігінен, оның жерлігікті жағдайларға қажет шығындар мен ауыртпашылықтарды өтеуге мардымсыздығынан болатын. Шекара бойындағы өмір сүруге ауыр жағдайлар, жалақының уақытында төленбеуі кедендік күзетшілердің қызметтерін орындау сапасына кері әсер етті.

    Семей кедендік аймағын  қайта құру атты үшінші бөлімшеде аймақтағы сауда бойынша артқан үміттерінің ақталмауына байланысты аймақ жүйесін басқаруды қайта ұйымдастыру себептері, барысы мен салдары зерттеледі.

    Семей кедендік аймағындағы әлсіз бақылау, күзетшілердің шағын көлемі аймақтағы контрабандалық сауданың кең өріс жаюына әкелді, кедендік басқарма мен учаске шенеуніктер санын азайтып, аймаққа бекітілген шығындар есебін өзгертуге, кедендік күзетті күшейтуге мүмкіндіктің болмауы кедендік әкімшілікті тығырыққа тіреді. Осыған қоса, өлкедегі жобаланған шай саудасының ұлғайуына шай саудасында жергілікті қытайлық әкімшіліктердің монополиясы, Кяхта шай саудасының монополиялық жағдайы, жалпы Ресейдің өлкедегі саяси-экономикалық позицияларының күшейуінен қауіптенген қытай биліктерінің орыс-қытай  саудасына қарсыласуы кедергі болды.

    Семей кедендік жүйесін қайта ұйымдастыру  жобасын жетілдіру Департамент  тарапынан бірнеше жылға созылды. Мәселе тек Семей кедендік аймағымен  шектелмеді, кедендік бақылау шекарасының ұзақтығына, басқару мен бақылау функцияларының орталықтануына, нәтижесінде кедендік әкімшіліктің басқару-бақылау қызметін толықтай орындай алмауына байланысты Түркістан аймағын да қайта ұйымдастыру жобасы әзірленді. Нәтижесінде, 1899 жылдың 4 маусымда Мемлекеттік кеңес Түркістан өлкесіндегі, Закаспий және Семей облыстарындағы, Қытаймен Томск губерниясының шекарасы бойынша кедендік бақылауды қайта ұйымдастыру туралы Қаржы министрлігінің ұсынысын бекітті. Заң бойынша Закаспий және Семей кедендік аймақтары таратылып, Түркістан және бұрынғы Семей кедендік аймақтарында жеті учаскелік инспекторлар лауазымдары енгізілді. 1899 жылы 10 тамызда Қаржды министрі бұрынғы Семей кедендік аймағында Бийск, Зайсан және Қапал инспекторлық учаскелерін құрады. Бийск инспекторлық учаскесінің аймағына Қос-ағаш кедендік учаскесі, Зайсан инспекторлық учаскесінің аймағына Зайсан кедендік учаскесі, Қапал инспекторына Бақты және Жаркент кедендік учаскелері қарасты болды.

    1899 жылғы кедендік саладағы қайта  құрулар аймақтағы кедендік құрылымдардың  орналасуы мен қызметіне өтімді  әсер етпегенін мойындау қажет,  себебі, заң жүзіндегі өзгерістер  басым түрде кедендік саланы  басқару мәселесін қамтыды. Өзгерістердің  негізінде ұзақ қашықтықтарда  орналасқан кедендік құрылымдарды ортақ әкімшілік тарапынан басқару жүйесінен инспекторлар тарапынан бақылау және жартылай басқару жүйесіне көшу жатты. Саланы қайта құрудағы түбегейлі өзгерістердің болмауының себебі - өлкедегі сауданы дамыту ойлары ақталмаған Қаржы министрлігі мен үкіметтің аймақтағы кедендік жүйенің құрылымдарын күшейтуге қосалқы қаражаттады шығындауды мақсат етпеуінде болатын.

    Қазақстан территориясындағы  кедендік құрылымдардың  қызметі (1890-1917жж.) атты төртінші бөлімшеде аймақтағы кедендік құрылымдардың қызмет бағыттарына, іске асу деңгейлеріне сипаттама беріледі, статистикалық мәліметтер негізінде кешенді зерттеу жүзеге асты.

    Кедендік  құрылымдар қызметінің негізгі бағыттары  жалпыресейлік кедендік құрылымдарға сай ортақ сипатқа ие болды. Оның негізгілері: сауда айналымын бақылау  және тауарларды тіркеу, баждарды жинау, контрабандаға қарсы күрес болды. Аталған қызметтер арасынан кедендік құрылымдардың басты қызметін бөліп көрсету қиын, себебі әрбір қызмет түрінің спецификасы бар. Бірақ, өлкедегі кедендік құрылымдарды ұйымдастыру барысында Департамент тарапынан олардың алдында фискалдық мүдделердің орын алғаны - шай саудасынан баждарды жинаудың кедендік құрылымдар алдында алдыңғы қатарға қойылуынан байқалды. Шай саудасынан баждарды жинау 1891 жылдың көктеміндегі кедендік құрылымдардың ашылуынан басталды.

    Өлкеде  кедендік құрылымдар қызмет құзырын  белгілеу кезінде аймақ құрылымдары  алдындағы талаптар қатарында контрабандалық саудаға қарсы күрес жатты. Аймаққа қарасты шекарада контрабандалық жолмен тасымалдың бас тауары – шай болды. Контрабандалық тасымалдың дамуына ірі көлемдегі баждар мен аймақтағы бақылау жүйесінің әлсіздігі итермеледі. Шай саудасымен қатар, кедендік тіркеуден өтпеген басқа да тауарлар контрабандалық тауарлар қатарына жатты. Сонымен қатар, өлкеде сырттан әкелуге және шығаруға тыйым салынған контрабандалық арақ, опиум саудасы да дамыды. Өлкедегі контрабанданың дамуына жағдай жасаған факторлардың бірі – Петербор келісімі мен оған қосымша сауда ережелеріндегі шекара бойымен 50-шақырымдық еркін сауда жүйесі болды. Іс жүзінде аталған шартқа байланысты кедендік бақылауды жүзеге асыру біршама қиындықтар тудырды. Кедендік күзетке жәрдемдесуге тиісті шекарада орналасқан казак отрядтары шекарадан 50 шақырымдық қашықтықта контрабандаға қарсы ешбір әрекет жасай алмады. Орыс-қытай келісімдерінде белгіленген шекара арқылы өтпелі пункттерді ешбір қиындықсыз өткерген саудагерлердің 50 шақырымдық аралықта 10-20 күзетшіден тұрған кеден күзетінен айналып өту мүмкіндігі болды. Сондықтан, 50 шақырымдық кедендік шеп жүйесі кедендік бақылауға шекара күзет өкілдерін тартып, берік бақылау жүйесін орнату мүмкіндігін жоққа шығарды.

    Қазақстанның  Батыс Қытаймен шекарасындағы кедендік құрылымдар сауда көлемін тіркеу, баждар жинау, шекараны бақылау мен  контрабандаға қарсы әрекет ету  секілді қызметтерді атқарды, алайда әлсіз қаржыландыру мен күзет  өкілдерінің жетіспеушілігі қызмет сапасына кері әсер етті. Қазақстан терроториясындағы кедендік құрылымдардың тауарларды тіркеу функцияларын жүзеге асыруы бірқатар объективті себептерге байланысты (шекараның бақылаусыздығы, кейбір кедендердің шекарадан алшақтығы) төмен деңгейде болды. 50 шақырымдық еркін және бажсыз шекаралық шеп тәртібін енгізу кедендік функцияларды жүзеге асыруда қиындықтар тудырып, контрабандалық сауданың дамуына негізге айналды.

     ҚОРЫТЫНДЫ

    Қазақстан территориясындағы кедендік істің  қалыптасу мен даму тарихын зерттеу  негізінде келесідей кезеңдерін бөліп көрсету қажет:

    1 кезең – 1868-1876 жылдар аралығы;  осы кезеңде Сібір және Орынбор  кедендік шептері таратылып, тәжірибе  жүзінде орта азиялық саудаға  еркіндік берілуіне және Шыңжаңдағы  көтерілістен сауданың тұйықталуына  байланысты кедендік қызмет болмады;

    2 кезең – 1876-1890 жылдар аралығында  кедендік функциялар (баждарды жинау,  тауарларды тіркеу және шекараны  кедендік тұрғыдан күзету) Семей  мен Жетісу облыстарының шекаралық  әкімшіліктеріне жүктеледі;

    3 кезең – 1890-1900 жылдар аралығында  Қазақстан территориясында кедендік  сала жеке мемлекеттік құрылым  ретінде бөлініп шығады. Өлкеде 5, ал кейін 4 учаскеден тұратын  Семей кедендік аймағы ұйымдастырылады;

    4 кезең – 1900-1917 жылдар аралығында  Семей кедендік аймағы таратылуынан  кейін кедендік істі басқару  инспекторлық учаскелер негізінде  ұйымдастырылады. Бұрынғы Семей  кедендік аймағының территориясы 3 инспекторлық учаске құрамына  кірді.

    Зерттеудің  нәтижелері негізінде келесідей  қорытуларға келуге болады:

    Біріншіден, кедендік саясаттың өлкелік нұсқасындағы фискалдық, фритредерлік және протекционисттік ұстанымдардың ара-қатынасын «үндестік» түсінігімен сипаттауға болады. Себебі, осы бағыттар арасындағы тартыс өлкеде керісінше бірізділік пен ортақ мақсаттарға ие болды. Қазақстан мен Батыс Қытайдың шекаралас өлкелеріндегі еркін және бажсыз сауда тәртібі бір жағынан фритредерлік бағытпен, орыс мануфактурасын өткізу мүмкіндіктері және ағылшын тауарларына жоғары тарифтерді ұстануы протекционисттік бағытпен, ал шай саудасынан баждарды жинау тәртібі қазынаны толықтыру және орыс-қытай сауда балансын түзету мақсатындағы фискалдық мүдделерімен үндес болды.

    Екіншіден, Ресейдің өлкедегі кедендік-тарифтік мәселелерін реттеуде орыс-қытай келісімдері шешуші орын алды. Жалпы алғанда, орыс-қытай құрлықтық саудасын, саудаға қатысты кедендік-тарифтік мәселелерді реттеудің трактаттық бейнесі анық байқалады. Ресей өзінің Шыңжаңдағы кедендік мүдделерін жүзеге асыру барысында үлкен жетістіктерге жетті. Алдыңғы қатарлы еуропалық елдер қарудың көмегімен қол жеткізген сауда-кедендік жеңілдіктерге патша үкіметі дипломатиялық байланыстар арқылы иемденді. 1851 жылғы Құлжа келісімінен 1881 жылғы Петербор келісіміне қол қоюға дейінгі аралықта орыс дипломатиясы орыс саудасы үшін Шыңжаңда еркін және бажсыз сауда, 50 шақырымдық кедендік шеп секілді жеңілдіктерге қол жеткізді.

    Үшіншіден, өлкедегі кедендік істің бастамасы ретінде 1868 жылғы Сібір және Орынбор кедендік шептерін жою туралы шешімді қарастыруға болады. Әрине, аталған шара нәтижесінде жаңа шекарада кедендік істің туындамауына қарамастан, аталған мәселе кедендік іс эволюциясын құрастыруда, себеп-салдық байланыстар жүйесін орнату үшін маңызды болып табылады.

    Төртіншіден, 1876-1890 жылдар аралығында жергілікті әскери-полицейлік әкімшіліктерге кедендік қызмет биліктік-қоғамдық функциялардың басқа түрлерімен қатар артылды. Сондықтан, жергілікті әкімшіліктер тарапынан шай саудасын бақылау мен баж жинау қызметтерін жүзеге асыру төмен деңгейде болды. Кедендік істің жергілікті әкімшіліктерге жүктелуі заңды үдеріс еді.

    Бесіншіден, 1890-1900 жылдары қызмет еткен Семей кедендік аймағы Қазақстанның территориясындағы кедендік істі ортақ жүйеге келтіріп, орталықтанған басқару негізінде құрылды. Аймақ басшылығы алдында шайдан кедендік баждарды жинау, контрабандаға қарсы күрес, берік бақылау жүйесін орнату, сауда айналымдарын тіркеу қызметтері жүктелді.

    Кедендік  істі 1890-1917 жылдар аралығындағы ұйымдастыру  кезінде кедендік басқарманың бөлген қаражат көлемінің шектеулігі кедендік құрылымдарды, әсіресе кедендік бекеттерді қажет мекемемен қамтамасыз етуге, қызметкерлердің жұмысы кезіндегі тұрмыстық мәселелерді шешуге мүмкіндік бермеді. Ал, кедендік қызметкерлердің жалақы көлемдерінің төмендігі мекендері жоқ, географиялық-климаттық жағдайлары күрделі шекарада тұрмысын ұйымдастыру шығындарын, ауыр қызмет пен өмірдің жағдайларын өтемеді. Шекараның ұзақтығы мен ауыр географиялық-климаттық жағдайға байланысты кедендік бақылау жүйесін, яғни күзет бекеттері шебін үзіліссіз емес, тек саудасы жанданған, экономикалық тұрғыдан маңызды жолдарда, өткелдерде ғана ұйымдастыру ұйғарылды. Бұл шекараның толықтай бақылауда ұстау мүмкіндігінен айырды.