Тақырыптың өзектілігі

      XIX ғасырдың екінші ширегінде орыс-қазақ  қатынастары одан әрі дамып, нығая түсті және Қазақстанның жалпы ресейлік еңбек бөлінісі мен жалпы ресейлік рынокқа тартылу бұрынғыданда күшейді. 1835 жылы Сібір бекініс шебі бойындағы Семей, Петропавл және Бұқтырма кедендері арқылы 3896899 сомның тауарлары түсіп, оның 2954606 сом тұратын бөлігі сатылды. 50-жылдардың соңына қарай Орынбор және Сібір бекініс шебтері бойындағы сауда-саттық айналымы жыл сайын түсетін қаржы 7 миллион сом шамасында болды . XIX ғасырдың 30-жылдарына қарай орыс-қазақ сауда-саттық байланысының шапшаң қарқынмен дамығаны соншалық, тіпті ол Ресей көпестерінің сауда-саттық саласындағы тауар айналымы өсімінің Орталық Азиямен жасалған сауда-саттық қатынастарымен салыстырғанда әлдеқайда басым болуын қамтамасыз етті. Бұл басымдық тауар айналымының абсолюттік көрсеткіштерімен ғана емес, сонымен қатар әсіресе тауар айырбасындағы экспорт пен импорттың ара салмағындағы  оңды өзгерістерімен де маңызды болып табылады. Ресей бұйымдарының Хиуаға, Қоқанға және Бұқараға сатылатын мөлшерінен 80% асып түсетін ортаазиялық тауарлардың импортымен салыстырғанда Қазақстаннан әкелінетін импорт Ресейдің шығаратын экспортынан шамалы ғана, небары 10% артық болғанын айту керек.

      Мына  жағдайды да айта кету керек, XIX ғасырдың екінші ширегінде Ресейдің сауда-саттық айырбасына түсетін табысының арақатынасы Орынбор мен Сібір шекаралық бекініс шептеріндегімен салыстырғанда Сібір ведомствосының пайдасына қарай елеулі түрде өзгеріп сала берді.Батыс Сібірдің кедендеріне 50-жылдардың аяқ кезіне карай 1 жылда жеткізілген барлық тауардын жалпы құны 2 миллион 54 мың 606 сом 56 тиың болса, осы мерзім ішінде 1 миллион 557мың 29 сом 65 тиыңның тауардын айырбас жасалып тұтұнушыға босатылған.Ал,тап осы мерзімде Орынбор ведомствосы бойынша алғандағы көрсеткіштер тиісінше 1 миллион 669 мың 926 сом 81 тиың (экспорт) және 1 миллион 137 мың 979 сом 86,5 тиың (импорт) болған. Егер 1858 жылы Сібір ведомствасының Қазақ даласымен жасасқан сауда-саттығының бүкіл тауар айналымы мөлшері 4 миллион 558 мың 716 сом құраса, Орынбор ведомствосы жасасқан тауар айналымын мөлшері бұдан екі есе дерлік кем, яғни 2,5 миллион сом ғана болған. 40-шы жылдардың аяқ кезінде сырттан әкелінген және сыртқа шығарылған тауарлардың жыл сайынғы орташа құны Семей кеденінде 678 мың 745 сомнан 894 мың 500 сом аралығында, Петропавл кеденінде 1 миллон 831 мың 9 сом, Омбы кеденінде 93 949 сом болғаны белгілі. Қарастырылып отырған мерзімнің соңына қарай Сібірдегі кедендердің барлығындағы дерлік сауда-саттық тауар айналымы 1820-шы жылдағымен салыстырғанда екі есе дерлік артқан, XIX ғасырдың 30-жылдарында Омбы облысында қазақтардың шаруашылығында өндірілген өнімдер 44 фабрика мен зауытқа өткізілді. Олардың қатарында тері өңдейтін 17, күйдіретін 10 және сабын жасайтын 14 кәсіп орын болған[1,50].

      1822 жылы М.М. Сперанский жасаған  «Сібір қырғыздары(қазақтары-авт.) туралы жарғының» өзінде-ақ көшпенді «бұратана» халықтарға сауда-экономика саласында кейбір елеулі құқықтар беру жөніндегі мәселе бойынша бірқатар маңызды қағидалар қамтылған болатын. «Егер көшпенділіердің кейбіреулері, - деп жария етілген болатын Сібір жарғысының 57 параграфында, - отырықшы қонысқа жайғасатын болса,... онда олардың белгіленген ережелерге сай, ешқандай шек қойылмай әрі қысым жасалмай, сондай-ақ әскерге шақырылмайтын еркіндік ала отырып, көпестер гильдиясына жазылуына болады». Жарғының 46-парагрыфына сәйкес барлық қазақтардың өз шаруашылығында өндірген өнімдерін қалаларда, поселкелерде, аймақта өткізілетін жәрмеңкелерде емін-еркін сатуына рұқсат етілді; 59-параграфта жергілікті бұратана халықтың «белгіленген мекеме орындарына өздеріне қысым жасалғаны не зәбір көрсетілгені жөнінде шағым беруіне, толық ерікті» екені айтылған. Осы сияқты басқа да құқықтар берілген болатын. 1822-жылы бұл Ереже Қазақ даласындағы тауар – ақша қатынастарының болашақ перспективасын едәуір кеңейте түсті әрі әкімшілік аппаратындағы шенеуніктердің жүгенсіз қиянат әрекеттеріне белгілі бір шектеулі тыйым салды. [14]

      1835-жылғы  қаңтардың бас кезінде патша  үкіметі қазақтарда сауда ісімен  және егіншілікпен айналысуға  және сол арқылы отырықшы өмір салтына көшуге неғұрлым күштірек ынталандыра түсу мақсатына ұмтыла отырып, «Сібір қырғыздар (қазақтарын-авт.) көпестікке қабылдау туралы»  тағы бір маңызды жарлық шығарды. Бұл жаңа заң бойынша Сібір ведомствосындағы қазақтардың «Омбы обл. Ішкі округтарында немесе басқа да ішкі қалалары мен уезддерінде отырықшы болып қоныстанған жағдайда көпестікке жазылып, тіркелуіне» рұқсат етілді.

      Жоғарғы Ертіс бойы қалаларындағы сауда-экономикалық өмірдін елеулі түрде жандана  түсуі де, шамасы, олардың елдін  шығыс бөлігіндегі көпестік капиталдың пайда болу және қорлану процесіндегі атқаратын рөлінің күшеюімен де тығыз байланыста болса керек. Бұл ретте өздерінің тауарларын Қазақстанның шығыс аудандарындағы шекаралық кедендер мен сауда-саттық айырбас жасалатын сарайларда өткізетін ресейлік көпестердін құрамы жөнінде орыстардың дерек көздеріндегі мәлеметтер назар аударуға әбден тұрарлық. XIX ғасырдың орта шеніннен бастап Закавказье және Орталық Азия елдерімен жасаған сауданың тауар айналымы күшті қарқынмен дами түсті. Азия елдеріне,негізінен алғанда, өнеркәсіптік бұйымдар шығарылып, Ресейге Орталық Азиядан шитті-мақта, иірілген мақта жібі, ешкінің түбіті, кептірілген құрғақ жеміс қақтары жеткізілетін.

      XIX ғасырдын 1 жартысында Азиядағы шекара  арқылы сыртқа 10 миллион сомның  тауары, соның ішінде Қытайға оның 60 пайызы, Қырғыз (қазақ-авт.) даласына - 16,8 пайызы шығарылатын, ал Ресейге – 15 миллион сомның тауары, соның ішінде Қытайдан оның  43,8 пайызы, Қырғыз (қазақ-авт.) даласынан – 13 пайызы жеткізілетін[5,112].

      Ресейде 11 шекаралық кеден округі болды. Олар: Санк-Петербург(31 кедендік мекеме), Виленск (28), Варшава (34), Радомск (29), Радзивиловск (19),Оңттүстік (22),Кутаиси (27),Баку (24),Закаспийск (15),Түркістан (16), Семей (14) шекаралық кеден округтары. Оның үстіне,  тікелей орталыққа бағынатын жоғары классты қойма кедендері болды. Олар: Санк-Петербург айлығы, Мәскеу, Варшава, Одесса  кедендері, Ревель, Рига, Либава, Харьков, Батуми, Үркіт қойма кедендері. Белгіленген кестеге сәйкес әрбір кеденге ерекше құқықтар берілді[1,60].

       XIX ғасырда кеден ісі құқықтық  тұрғыдан одан әрі қамтамыз  етіле түсті. Мұның өзі кеден  жарғылары мен басқа да құжаттардың  қабылдануынан көрініс тапты.  Мысалы, 1819 жылы қабылданған Кеден  жарғысында мемлекеттік шекараны  қорғау тәртібі күшейтіле түсті. Шекараны қорғау алғашқыда кеден күзетіне жүктелген еді, кейіннен шекара күзетіне тапсырылды. Осы құжатта контрабанда туралы ұғым неғұрлым нақтыла түсті. 1827 жылы жоғарыда айтылған «Шекаралық кеден күзетін ретке келтірү туралы ереже» жарық көрді.Кедендік мекемелер XIX ғасырлар орта кезінде қалыптасқан жүйесі 1857 жылы қабылданған Кеден жарғысында мықтап бекітіле түсті. Осы құжатта контрабандаға қарсы күрес шекаралық күзетке жүктелетін болып белгіленді. Бұл күзетке сонымен қатар Қара теңіз жағалауындағы карантин жөніндегі  қадағалау міндеттерінде атқару тапсырылады. Жарғыда кеден  қызметкерлеріне, атап айтқанда, қызметкердін шекаралық кеден округтарының бастықтары, кедендердің басқарушылары мен мүшелері сияқты қызметкерлердін тобына қойылатын талаптар баяндалды.Атап көрсетілген бұл лауазымды қызметтерге бұрын кеден саласында қызмет істеп көрмеген адамдар тағайындала алмайтын болды. Қабілеті күшті, сенімге ие болған кден қызметкерлері ғана қызмет бабында жоғарылататын, неғұрлым жоғары лауазым иелерін алмастыра алатын болып белгіледі.

     Жарғыға сәйкес кадрларды таңдауға олардың  кәсіби мамандығын жетілдере түсуге және мінез-құлқының қаншалықты дұрыс  екендігіне ұдайы көңіл бөлініп, назар аударылып отырды. Кеден  қызметкерлері дуанбасының (градоначальниктің) рұқсат етуімен іріктелді, ал оларды лауазымды қызметке тағайындау жөніндегі бұйрықтарды Кеден алым-салықтары департаментті бекітіп отырды.

     25 шiлде 1851 Қытайының Ресейiмен аралығында  орта азиялық шекарада орыс-қытай  сауданың нормалауын жеке алғанда  ескерген келiсiм шарты Құлжа жасалды. Орыс көпестерi Құлжаны қалада және қытай орыс саудалық факторияларға арналған орындар қарсылық бiлдiретiн (Дачэн ) Чугучак рұқсат алды. Баж сондықтан келiсiм шартының 3-шi баптарында екi тараптардан да ешқандай да алмауға сауда екi державалардың өзара Достығына осы ашылғанын айтты. Келiсiм шарты орта Азиясы бар олардың шекарасы және Қазақстанда Ресеймен және Қытайдың аралығында жүйелi тарговле бастады.

Келiсiм  шарты 1858 Құлжа жылға трактаттың Тяньцзинскийiмен нығайған. Ол әлем және Достықты растады, Қытай өмiршең орыс және Ресей болатын қытайлықтардың дербес қауiпсiздiктi және меншiктiң ешкiмнiң тиiспеуiне кепiлдiк бердi сауда тек қана жаяу емес,сонымен қатар теңiздегi жолымен рұқсат етiлдi [3,6].

      IX ғасырда Қазақстанда болған кедендер туралы баяндайтын мұрағат материалдары, нақты құжаттар бар. Ол кезде Қазақстан аумағы Ресей империясының құрамында болатын. XVIII ғасырда сыртқы сауда көлемінің өсе түсуіне байланысты алғашқы шекаралық кедендер құрыла бастады. Олар бес топқа бөлінді. Ол топтар Еуропа, Азия, Кавказ, Закавказье өлкесі және Қытай шептеріндегі саудаға байланысты болды. Кедендер үш класқа бөлініп, округтар бойынша анықталып, тұрақтандырылды.

      Азиядағы  сауда-саттық жөніндегі кеден округінің  қарамағында Орынбор, Троицк, Петропавл, Семей, Бұқтырма(Омбы) кедендері болды. Олардың әрқайсысы құрамына кеден заставалары, далалық бекіністер кіретін өзіндік дистанция болып табылатын.

      Кедендердің атқаратын іс- әрекеттері Сауда-саттық жарғысы бойынша реттеліп отыратын. Алайда бұл Жарғы 1755 жылы Кеден жарғысымен ауыстырылып, кедендер Коммерция алқасына, одан соң Қаржы министірлігінің Әскери сауда-саттық департаментіне бағындырылды. Шығыста 1891 жылы Зайсан (қазіргі Майқапшағай) кедені құрылды[11].

     ХІХ ғасырдың 80 жылдары Семей облыс шектерiндегi Қытайға келесi саудалық жолдарды орнады - жолдың Алкабектiң тоғайлысынан шекараны кесiп өтетiн және Булунтохой, Баркуль арқылы жүретiн Ертiстiң (немесе бөкен) Кокпекти, мешiт және оң жағасы - кабо ұятсыздық жаса. Жолдың Алкабегiнен қайдан Зайсанға Тарбағатайда өту арқылы Чугучакке жүрдi.

     Семейден  саудалық керуендерi шет елдi Бұхтарма кеденi арқылы шықты, 1863 жылдан - арқылы Семей: округ жолмен Чугучакке Аягуз, Құлжаға, Ақсу, Кашгар, Джаркент, Тукестанның  қаласында кейiн Каркалинский арқылы, Балқаштың жанына, Шу өзен арқылы, және тағы басқалар Семейден Түркiстанына округтық жолымен, Чугучак арқылы жүрдi және Құлжаны. Сауда операциясының аудандарында Семей арқылы орналасты, сайып келгенде, еңгезердей кеңiстiк.

     Зайсан  және қатонқарағай кедендерiн қосымша ұйымдастырылғаныны қарқынды түрде аумалы-төкпелi тармақ Алкабекский орын болды. Қытайға, Семей облыс шектерiндегi бас жол Семейден Кокпетыға және Алкабек және Зайсан, болмашы мәндерде орнады,  Қатонқарағайға басы -Каменнагорска жолын алды. Тауарлар көбiнесе бұдан басқа бекiтуiрек бұдан әрi Чугучакке Бақтыға Семейден Сергиополь уездi арқылы жүрдi [3,6].

    Кедендік  тексеруді Бақты  мен Қаптағай арқылы өтетін керуендер  үшін Бақтыда, Көксу  арқылы өтетін керуендер  үшін Көксу станицасында, Хоргос арқылы өтетін керуендер үшін Хоргос станциясында, Бедел арқылы өтетін керуендер үшін Қаракөл қаласында, Теректі, Тұруғарт және Сүйек арқылы өтетін керуендер үшін Нарын бекінісінде ұйымдастыру ұйғарылды. Кедендік бақылау шекаралық және уездік әкімшіліктердің мойнына артылып, кедендік тексеру ісі келесі шенеуніктерге жүктелді:

• Хабар-асу өткелінен Қаптағайға дейін Сергиополь уезі бастығының аға көмекшісіне;
• Сергиополь уезінің қалған шекаралық бөлігінде уездік бастыққа;
• Қапал уезінің шекарасы бойымен Қапал уезінің бастығына, ал жол қиыншылықтарына қарай көп қолданыс таппайтын Көксу өткелі арқылы жолдағы кедендік тексеру уездік бастықтың бақылауында Көксу станицалық атаманның міндетіне;
• Жаркент учаскесінде Жаркент учаскесінің бастығына және Іле өзенінен Нарынкөл өзенінің жоғары ағысына дейін оның көмекшісіне;
• Ыссықкөл уезінде уезд бастығына [140, 38п.].

    2-кесте - Түркістан өлкесіндегі кедендік бөлім бойынша Қаржы Министрлігінің ерекше тапсырмалар бойынша шенеунігінің Жетісу облысындағы кедендік істі ұйымдастыру жобасы