Акционерлік қоғамдар

Кесте-1 мәліметтерінен көріп отырғандай,  өткізілген өнімнен түскен табыс 2008 жылғы мәліметпен салыстырғанда 124,4%өсіп отыр, яғни 2009 жылы ол 1015333,2 мың теңгені құрады. Бұл дегеніміз кәсіпорын басшыларының тауардың сапасын арттырып оған деген сұранысты күшейткен.

              Кезең шығындары 50799,2 мың теңгені құрап, кәсіпорынның таза табысы 178,7 пайызға артып, оң нәтиже беріп отыр.

       2009 жылғы жұмыс істейтіндердің саны 399 адамды құрады (2008ж. 101,01%), 2004 жылмен салыстырғанда 4 адамға көбейді және мұнда өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың саны 370 адамға көбейді, яғни жұмысшылардың 4 адамға көбеюі, кәсіпорын 4 жас маманды өзінің компаниясына шақыруынан туындап отыр және жұмысшылар мен қызметкерлердің санының артуы жаңа жұмыс орындарын құрумен түсіндіріледі.

  Кәсіпорындағы 1-жұмыскердің орташа еңбек ақысы – жұмыскерлер еңбек ақы қорын/жұмыскер санына/12; яғни, ол 2008 жылы 68404,8 мың теңгесін құрады, ал 2009 жылы ол 74135,3 мың теңге болды, яғни өткен жылмен салыстырғанда 108,4 % жоғарлағанын көріп отырмыз.

        2008 жылы НҚ бастапқы құны 112792,5 мың теңгені құрады, яғни 2009 жылмен салыстырғанда ол 115,5% өсіп тұр.

       «Маңғыстаугеология» АҚ – ның 2009жылы жалпы табыс 321456,2 мың теңгені құрады.

              Негізінде кез келген акционерлік қоғамның өмір сүру әдісі – акция шығару болып табылады және оның номиналды құны болуымен қатар, дивидент алуға құқық беруі тиіс, сондай – ақ акционерлік қоғамдар бағалы қағаздар нарығының дамуына жағдай жасауы тиіс

        НҚ пайдалану тиімділігін қор сыйымдылығы көрсеткішінің көмегімен түсіндіруге болады,яғни қор сыйымдылы дегеніміз – Н.Қ. орташа жылдық құнының өткізілген өнімнен түскен табысқа қатынасын айтамыз, ол 2008 жылы 7,23 теңгені, ал 2009 жылы тауарлық өнімнің 1 теңгесіне НҚ-ның 7,8 теңгесін құрады. Осылайша, қор сыйымдылығы 107,9%-ға артты, ол аталған өндірістің негізгі қорлармен жеткілікті түрде қамтамасыз етілу қажеттілігін білдіреді.

         Осылайша, тауарлық өнімнің 1 теңгесіне кеткен шығындар 2008 жылғы 0,93 теңгеден 2009 жылы 0,90-ға дейін кеміді, яғни ол 2008 жылдың деңгейіне қарағанда 9,7%-ды құрады.

         Қызмет етудің технико-экономикалық көрсеткіштерін талдаудан келесідей қорытындылар жасауға болады: «Маңғыстаугеология» АҚ негізгі қорлары жұмыс істеп тұрған жеткілікті түрдегі тұрақты кәсіпорын, және ең қызықтысы, пайдалы және өзін-өзі қаржыландыру мәселелерін өзі шеше алады.

2.3  «Маңғыстаугеология» АҚ – ның экономикалық тиімділін талдау.

Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі мен  қызметінің тиімділігін бағалау

мен талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады              Кәсіпорынның іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорынның өз қаражатын қаншалықты тиімді пайдаланғандығын анықтауға мүмкіндік беретін, әр түрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі мен қозғалысын зерттейді.

              Яғни, кәсіпорынның нарықтық белсенділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер:

      бір акцияға түскен табыс;

      акцияның құндылығы;

      бір акцияның баланстық құны;

      акцияны котировкалау – бағалау коэффициенті;

      бір акцияның табыстылығы;

      дивиденттерді төлеу коэффициенті

      тұрақты өсу коэффициенті;

      капиталдандыру коэффициенті;

Бұл көрсеткіштерді талдау қор биржасында тіркелген және сонда

өздерінің құнды қағаздарын бағалайтын компанияларда орындалады. Талдау тікелей қаржы есебі бойынша ғана орындала салмайды, оған қосымша ақпарат керек. Біздің елімізде құнды қағаздар бойынша терминология әлі қалыптасып болмағандықтан, келтірілген көрсеткіштер атауы шартты болып табылады.

              Акцияға түскен табыс. Инвестор акцияны сатып алғанда, әрқашан дивидент түрінде алатын болашақ табысты бағдарға алады. Өйткені, компанияның табысы дивиденттер төлеудің негізгі көзі болып табылатындықтан және келешекте акцияның рыноктық құнын көтеруге бизнес болғандықтан, инвесторлар әрқашан акцияға табыстылық коэффициентіне құзығушылық білдіреді. Ол таза табыстан айрықша акциялар бойынша дивиденттерді алған соңғы қалдықтың, шығарылған және қолдағы әдеттегі акциялардың жалпы санына қатынасы ретінде формуламен есептелінеді:

ДЧА = ДЧ – ДВПР.А./ АО

              Мұндағы: ДЧА – бір акцияға түскен түскен таза табыс;

                           ДЧ – таза табыс;

                           ДВПР.А. – айрықша акциялар бойынша дивиденттер;

                          АО – айналымдағы әдеттегі акциялар саны.

Бір акцияға түскен табыс, айналымдағы әдеттегі әрбір акцияға таза табыстың қанша үлесі тиетінін көрсетеді.Айналымдағы акциялар жалпы шығарылған әдеттегі акциялар мен меншікті портфельдегі акциялар саны арасындағы айырмамен есептеледі.

Акцияға түскен табыс – бұл сол бойынша төленетін жыл сайынға табыс. Осы көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігін жанама түрде сипаттайды, бірақ қаржылық стратегияның үлкен ықпалында болады,өйткені кәсіпорынның өз табысын өндіріске қосымша қайтадан инвестициялау қажеттігі, акция бойынша төленетін табыс мөлшерінің азаюына әкеліп соқтырады. Акцияға табыстың нақты шамасы басқа көрсеткіштен – үлестіру нормасынан тәуелдің, ал соңғысы дивидент түрінде төленген табыс сомасын барлық таза табысқа бөлу жолымен есептелінеді.

Айта кету керек, дамыған нарықтық экономика жағдайында бір акцияға түскен табыс, компанияның бір акциясының нарықтық бағасына әсер ететін ең маңызды көрсеткіштердің бірі болып табылады, ол өкілетті статистикалық зерттеулермен дәлелденген.

Оның аналитикалық тұрғыда негізгі кемшілігі–әр түрлі компаниялардың акцияларының нарықтық құнының бірдей еместігі салдарынан оларды кеңістікте салыстыруға келмейтіндігі болып табылады.

Акциялардың құндылығы. Ол акцияның нарықтық бағасын акцияға түскен табысқа бөлгендегі бөлінді ретінде формуламен есептелінеді.

                                           ЦА= РЦ/ ДЧА

Мұндағы: Ц А – акцияның құндылығы;

                  РЦ – акцияның нарықтық бағасы;

                  Д АЧ – бір акцияға түскен таза табыс.

Акцияның нарықтық бағасы бағасы мен бір акцияға түскен табыстың арақатынасы компания мен оның акционерлері арасындағы қатынасын көрсетеді.

Акцияның нарықтық бағасы мен акцияға түскен табыс шамасы арасындағы өзара байланысты әдетте «баға – табысы» коэффициенті деп атайды. Бұл көрсеткішті акционерлер мен мүмкін инвесторлар компанияның акцияның құндылық бағалылығын бағалау үшін жалпы басшылыққа алады. Ол аталған компанияның акциясына деген сұраныстың индикаторы ретінде қызмет етеді, өйткені, акционерлер мен инвесторлар компания акциясының таза табысының бір ақша бірлігіне қанша ақша бірлігін төлеуге келісетіндігін көрсетеді.

Бұл көрсеткіштің динамикасында салыстырмалы түрде жоғары өсуі, басқа фирмаларға қарағанда аталған фирманың табысының жылдамырақ өсуін инвесторлар күтулі екенін көрсетеді. Бұл көрсеткішті кеңістік салыстыруларда пайдалануға болады. Өсуге жеткілікті мүмкіншілігі мол фирмалар әдетте «баға–табыстың» жоғары коэффициентіне ие және керісінше.

Инвестор жоғары табыс алу мақсатымен ақшасын бір компанияға жиі сала береді. Кейбір акционерлер мен инвесторлар бүкіл алынған табысты, компания өзінде, операцияларды кеңейту мақсатымен қалдыруына мүдделі. Осындай тәсіл қолданатын компаниялардың акцияларының нарықтық құны тұрақты тез өседі, оларды сатса үлкен табыс келтіруі мүмкін. Бірақ бұл операция қор нарығында болатын кездейсоқтыққа байланысты қауіпті.

Басқа инвесторлар кепілді табыс көзін табуға ынталы. Сондықтан олар үшін тұрақты дивидент төлеп тұратын акциялар қызығушылық тудырады. Алайда акционерлер мен инвесторлардың екі тобы үшін де дивиденттік табыстылық пен дивиденттік төлеу коэффициенттерінің маңызы зор.

Бір акцияның баланстық құны кәсіпорынның бухгалтерлік есеп пен есеп беру мәліметтеріне сәйкес бір әдеттегі акцияға келетін таза активтерінің құнын көрсетеді. Бұл көрсетіш былайша есептелінеді:

БС.А.= СА.К. – СП.А./ АО

              Мұндағы: БС.А. – акциялардың баланстық құны;

                           С А.К. – акционерлік капиталдың құны;

                           С П.А. – айрықша акциялардың құны;

                           А О – айналымдағы әдеттегі акциялар саны.

              Акцияны бағалау коэффициенті – акцияның нарықтық бағасының оның баланстық құнына қатынасымен формула бойынша есептеледі:

КК.А. = РЦ / БС.А.

              Мұндағы: К К.А. - акцияны бағалау коэффициенті;

                           Р Ц – бір акцияның нарықтық бағасы;

                           Б С.А. - бір акцияның баланстық құны.

              Бағалау коэффициенті мағынасының бірден артық болуы, потенциалды акционерлер акцияны алуға, сол уақытқа нақты капиталдың бухгалтерлік бағалауынан артық бағаға сатып алуға дайын екенін білдіреді.

              Акцияның есептеу бағасы көрсетілген  құнның, эмиссиялық табыс үлесінің (сату кезіндегі акцияның нарықтық бағасы мен көрсетілген құны арасындағы жиналған айырмасы) және фирманың дамуына салынған және жинақталған табыс үлесінің қосындысынан тұрады.

              Акцияның нарықтық бағасы – бұл оның қазіргі сату және сатып бағасы. Ол сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы әсерімен қалыптасады, тек экономикалық себептерге ғана тәуелді емес және саяси – психологиялық, алып сатарлық сияқты көптеген жағдайларға да байланысты.

              Акцияның нарықтық бағасының көрсетілгеннен айырмашылығы, ол капиталдандырылған табысты есепке алады. Акцияны сату дивидент алу құқығын сату болып табылатындықтан, қор биржасындағы оның нарықтық құндылығы капиталдандырылған дивидентті көрсетеді. Сондықтан ол акция бойынша табыстылыққа тура пропорционалды және несиелік капиталдың пайыздық мөлшерлемесіне кері пропорционалды болады.

АКЦИЯ КУРСЫ = ДИВИДЕНТТЕР / НЕСИЕЛІК ПАЙЫЗ * 100

              Несиелік пайыз есебінен салым бойынша жоғары дәрежедегі кепілдікпен төлей алуға болатын мөлшерлеменің пайызы қабылданады. Ал несиелік пайыз ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің коммерциялық банктерге қаржы ресурстарын сатудың есептік мөлшерлемесін алып қарауға болады.

              Акцияның табыстылығы – табыстылықты ағымдағы және жиынтық деп бөледі. Ағымдағы табыстылық дегеніміз ең алдымен акция иесінің қолына тиетін дивиденттер. Бұл коэффициент дивиденттік табыс немесе дивидент нормасы деп аталып, былайша есептелінеді.

НД = ДВА / РЦ.А.

              Мұндағы: НД – дивиденттің іс жүзіндегі нақты нормасы,

                           Д АВ- бір акцияға түскен дивидент;

                           Р Ц.А. – бір акцияның нарықтық бағасы.

              Басқа сәйкес компаниялармен салыстырғанда акцияның табыстылық коэффициентін талдаумен қатар, төленетін дивидент сомасы акцияның көрсетілген құнына қатынасын көрсететін, дивиденттің нақтылы нормасымен салыстырғандағы дивидент нормасының деңгейін бағалау маңызды. Сондықтан жоғарыда келтірілген дивиденттік табыс көрсеткішін дивиденттің нақты нормасы деп атауға болады.

              Акцияның табыстылығы курстық айырманы есепке ала отырып та есептелінуі мүмкін, оны акция иесі акцияны сатқанда сала алады. Бұл жағдайда акцияның табыстылығы акцияны иеленген кезеңде алынған дивиддент сомасын бір акцияға бөлгенде және акцияны сатып алу бағасы (РПЦ.А.) мен оның сатылу бағасының (РПРЦ.А.) арасындағы (табыс пен шығын) айырмашылықты акцияның сатып алу бағасына бөле отырып анықталады.

ДА = ДВА +(РПРЦ.А. – РПЦ.А.) / РПЦ.А.

              Мұнда: ДВА – бір акцияға түскен дивидент;

                       РПЦ.А. – акцияның сатып алу бағасы,

                       РПРЦ.А. – акцияның сатылу бағасы.

              Акцияның табыстылығы жоғары болған сайын, ол инвестор болуы мүмкін кісілерді солғұрлым қызықтырады. Дамыған нарықтық экономикалы елдерде акциялардың табыстылығы туралы мәліметтерді қор биржасында тіркелген сарапшылардың аналитикалық шолуларынан алуға болады. Мүдделі акция ұстаушы ретінде, мамандарға бұл ақпарат қаржы нарығында қандай бағыт ұстану қажеттігін көрсетеді. Төленетін дивиденттер үлесі немесе дивиденттерді төлеу көрсеткіші (48) компанияның таза табысының дивидент түрінде төленуге тиісті бөлігін сипаттайды. Әрбір кәсіпорында бұл көрсеткіштің өз мағынасы болады. Әдетте жас және тез өсіп келе жатқан кәсіпорындарда бұл көрсеткіштің шамасы өте төмен және кейде нөлге жақын болады. Акционерлер фирманың өсуінің болашағымен қанағаттанып, іс жүзінде ұзақ мерзімді инвестицияларды қаржыландырады. Қазіргі кәсіпорындар акционерлерді өзіне тұрақты жоғары (50%-ға дейін) дивиденттер төлеу арқылы тартуға тырысады.

              Бұл көрсеткіш дивиденттің бір әдеттегі акцияға және бір жай акцияға түскен табысқа қатынасымен формула бойынша есептеледі:

КД.В. = ДВА / ДЧА

              Мұндағы: КД.В. – дивиденттерді төлеу коэффициенті;

                           ДВА – бір акцияға түскен дивидент;

                          ДЧА – бір акцияға түскен таза табыс.