Аудит

Америкалық  бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің негізгі тұжырымдамасы бойынша (ААА) аудитке мынадай анықтама берді: «Аудит – экономикалық іс – әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі»

Классикалык ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс  істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай каржылық бақылау.

Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға байланысты артып отыр:

1)  Кәсіпкерліктің  дамуы мен капитал өсуінің  эсері;

2) Өзін-өзі реттеуте  ұмтылатын ұйымдар санының арта  түсуі;

3) Экономикалык  тұрақтылықты, меншік иеленушілерге  және кредиторларға олардың салған  ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;

4) Компаниялардың  операциясы көп әрі күрделі  болуы мүмкін, пайдаланушылар ол  туралы акпаратты дербес алуға  мүмкіндігі болмағандықтан аудиторлардың  қызметіне мұктаж;

5) Қаржылык ақпаратты  пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тэжірибелері жиі бола бермейді;

6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың толық болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет. (36, 4-6).

Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік коғамдардың_: серіктестіктердің және басқа, да шаруашылык жүргізуші субъектілердің қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы түрдегі жана бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді. Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол экономикалық бақылаудың формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше толықтырады.

Аудиторлық  іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты немесе сот-бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында аты аталғандардың және есептік, бақылаушы-талдамалы тәжірибе салаларының рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың айтуынша,   тексерудің   мақсаты   -   кемшіліктерді   құрту   және жамандыкты жою. ал аудиттің мақсаты   - кемшіліктерді кеміту және қастықты шектеу.

Біздің пікіріміз бойынша, аудит пәні коғамның мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар мен оқиғалар және процестер, сондай-ак мәліметтері нақтылық пен анықтығына карай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын алатын әр түрлі мақсаттарды көздейтін занды және жеке тұлгалар, басқарулы онтайландыру. Экономикалық кызметтердің тиімділігін арттыру, кенес берушілік, бақылаушы-талдамалы және басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жаталы.

Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескеру арқылы нақтылануы мүмкін. Мысалы, егер аудит объектісіне шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық кызметі кіретін болса, онда мұндағы мақсат оның есеп берулері мен расталуының (немесе рас болмауының) толықтығы мен анықтығын тиянақты тексеру, ягни кәсіпорынның қаржылык есеп беруінің нақты каржылық жагдайымен қаншалыкты сәйкес келетіндігі туралы өз пікірін тапсырыс берушіге білдіру болып табылады.

Бұл туралы ХАС (МСА) 200-де әлдеқайда рет-ретімен 
айтылған. Онда былай делінген: каржылык есеп беру аудитінің мақсаты белгіленген   талалтарға   сәйкес   барлық   елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.

Бұл негізгі мақсат экономикялык әлеуетті, қаржылық ресурстарды, салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды жақсарту бойынша шараларды әзірлеуді,  шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері мен шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды жақсы пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толыктырылуы мүмкін.

Егер    аудиттің    объектісіне    кәсіпорындағы    бухгалтерлік есептің жағдайы кіретін болса. онда аудиттің  мақсатына оның қолданыстағы   заңнын   талаптарына,   шаруашылық   жүргізу субъектілердің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға және ережелерге қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.

Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса, онда мақсат осы қызметтің тиімділігін багалау, шығынды барынша кемітудің ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылыгы мен еңбек өнімділігін арттыру, жұмыстың аса жоғары түркілікті нәтижесіне кол жеткізу үшін ұсыныстарды әзірлеу.

Аудит мақсатының консалтингтік қызмет жүзеге асыру  барысында клиенттің коммерциялык қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады, сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы коса өседі.

Алға  қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу  үшін нақты міндеттерді шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:

1) Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейіп азайту;

2) Шешім қабылдаудың  логикалық түрғыдан негізделген базасын құру үшін жеткілікті дәрежеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау;

3) Кэсіпорын  экономикасын немесе онын белгілі бір қызметі түрінің, оның ішінде. инвестициялык, маркетингтік жэне сырткы экономикстік қызметін жүйелі талдау;

4) Кәсіпорын кызметі және оның жарғысынын бір-біріне сәйкестігін, жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен нормативтердің орнықтылығын (негізділігін) гексеру;

5) Занның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп берудің дүрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің каржылык жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың камтамасыз етілуін бақылау;

6) Занды белігілейтін  бастапқы құжатгар мен олардың  шынайы мазмұнына шаруашылық  операиияларынын каншалықты сәйкесетіндігін тексеру.

7)  Кәсіпорыннын  өндірістік,  маркетингтік,  инвестициялык және басқа кызметтерін бакылау мен есебі саласындагы әр түрлі мәселелер бойынша клиентке кенес беру кызметін көрсету;

8) Клиенттің   меншігін   бекітіп   беруге,  оның  бизнесінің тиімділігін арттыруға жэне кемшіліктерді жоюға ықпал ету.

        Аудиттің ең накты міндеттері алга қойылған максаттарға, оның турлері мен жүргізу шарттарына байланысты болады. Мысалы, ішкі аудитге оның саны ақпараттык базаның ұлғаюына,талдамалы  рәсімдері акценттерінің өзгеруіне қарай артады.

Осылайша, аудит -  бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әр түрлі кешенді кызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет түрлері.

Аудиторлық  қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының   біріне   тексеру   жатады.   «Тексеру»   термині   латыннын «revisio» сөзінен шыққан, оның аудармадағы мағынасы «кайта карау» немесе «қызметтерді зерттеу» дегенді, ал «тексеруші» «тексеріс жургізетін тұлға» дегенді білдіреді.

Отандық   оқулықтар    мен    гылыми    әдебиеттерде,    ТМД елдерінде   әдетте «ревизия» ұғымының магынасы анық емес.

Мысалы,   Н.Т.   Белухинде  «тексеру  (ревизия)»    бақылаудан кейінгі   негізгі   форма.   Оның   басқа   бақылау   формаларынан айырмашылығы   -    объектіні   тексеру   барысында    іріктемесі құжаттық дәлелдерге негізетілген тексеру-бакылау рәсімдері мен әдістік   тәсілдер,   әр   турлі   акпарат   көздері  пайдаланылады. Тексеруге    мыналар    тән:    қүндылыктардың    кем    шығуын, залалды   анықтаудағы     нақтылық,  онын далелдеу жүйесі   орнықты   (әдеттен   тыс құжаттар, түгендеу тізімдемесі ведомость),    материалды    жауапты    тұлғаның    түсініктемесі түсіндірме жазбасы және т.б.

Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдекайда терең. Аудитор тексерушіден өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым-қатынасы. Тэуелсіз пікір білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы туралы корытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.

Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана камтамасыз етпейді, ол, сонымен бірге, кемшіліктерді жою мен шаруашылык жүргізуші субъектілер қызметін оңтайландыру женіндегі ұсыныстарды әзірлейді. Осыған орай, ол аудит анықтамасында бизнестің өзінше бір (езгеше) сараптамасы ретінде баяндалады.

Кәсіби аудиттің осы замангы даму кезеңінде «аудит» және «аудиторлық кызмет» ұғымдары ажыратылып көрсетіледі.

Аудиторлық қызмет бұған коса есепті үйымдастыруды, ішкі бақылауды, әр түрлі тәуекелдікгі бәсендетуді, менеджментті, маркетингті жетілдіруді, басқа да заңдық, техникалық, әлеуметтік - экономикалық мәселелерді шешуді жақсарту, жүзеге асыру, қалыптастыру бойынша әр турлі кеңес беру мен кәсіби кызмет көрсетулерді камтиды.

Аудитор, адвокат, дәрігер, музыкант, суретші және шығармашылықтың (творчество) адамдары сияқты еркін кәсіптің өкілі болып табылады, ал аудиттің кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде дамыған елдерде беделі (рейтингісі) жогары. Шетелдік сарапшы   ұйымдар   жиі   өткізетен   қоғамдық   сұрау   салудың қорытындысы бойынша бухгалтер-аудитор кәсібі адвокат және дәрігер кәсіптерімен тең бәсекелесіп, алғашқы үш орыннын бірін түрақты   иеленеді   екен.   XX   ғасырдың   80-інші   жылдарының соңында    біздің    елімізде    пайла    болған    аудиторлық    кәсіп бухгалтерлік    есеп,  қаржы,    бақылау,    құқық,    менеджмент, стратегиялык және ағымдык жоспарлау ұлттық  экономиканың әр түрлі салаларын баскаруды ұйымдастыру сапаларындағы жоғары білікті мамандар үшін келешегі зор әрі абыройлы қызмет туріне айналып үлгерді.

Аудиттың көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитты зерттеуге арналған әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады. Мысалы, шет елдерде шығатын Контроллинг журналында мынандай мәліметтер келтірілген: тарихи жазбаларға сүйенсек, Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық қызметті құрган ел.

Ежелгі  Қытай жазбалары біздін эрамызға дейін 700-ші жылдың өзіңде-ақ, Бас аудитор қызметінін болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің қызметі, міндеттемесінің түрі бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану қүқығы бар өкімет шенеуніктерінің адалдығына кепілдік беру болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міңдеттері, қүқығы мен түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты озгеріп отырған.

Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің  арнайы гылыми білімінің бір саласы ретінде қалыптасу кезеңіне апаруға болады деп санайды. Бухгалтерлік есеп жоніндегі алгашқы гылыми қітапты белгілі итальян математигі Лука Пачолли (1445-1515) жазганы белгілі. 1494 жыльы_жарыққа оның "Шоттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегі шықты. "Қалай, неге және кіммен көп жерлерде көпестік кітаптар куәландырылады" атты 7-тарауында Италияның түрлі жерлерінде көпестік кітаптар ресми түрде көпестер үшін арнайы бюроларда тіркелетіні айтылған. Бюро қызметкерлері бұл кітаптың бірінші бетінде оларды өзінің жазуымен куөландырып, мөрмен бекітеді. Бұл жоғары мақтауға түратын жагдай деп атап корсетеді Лука Пачолли. Өйткені, біреуін сатып алушыға, екіншісін сатушыға көрсететін екі түрлі кітап ұстайтын адамдар көп. Тағы бір ерекшелік, осы кітаптарга негізделе отырып олар ант береді. Егер кітапты бюрога тіркеуге тапсыратын болса, өтірік айту, соныменен озінің жақындарыңды да алдау соншалықты оңай емес. Осы кітаптар мүқият белгіленіп, дүрыс тіркелген уақытта алаңсыз үйіне барып, өзінің істеріңді жазуды бастай бер деп жазады.

1773 жылы Шотландия астанасы - Эдинбургтің адрестік кітабында  жеті  аудитордың  есімі _жазьлған.  Кейінірек, 1854 жылы  мұнда бухгалтер - аудиторларды біріктірген "Бухгалтерлер қоғамы"   қүрылды".   Бұлл   жеке   авторларга   "батыс   елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда XIX ғасырдың ортасында пайда болды деген  қорытынды  жасауға  негіз  болды.   К.А.  Угольниковтін пікірі бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар.  Оның пайда болуының түп-тамыры кәсіпорыңды басқарумен тікелей шүғылданатындар мен оның қызметіне инвесторлардың козқарастары арасында бөліну туындаған уақытқа кетеді. Осы   уақытта   акционерлік   қогамдар   пайда   болып,   аудитор (ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталық орында болуында дейді.

Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы  акционерлер, кредиторлар және салық қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті қорытынды бере алатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы акционерлік қоғамдарда пайда болды.

Аудиттің  әрі   қарай   дамуына   1862  жылы   қабылданған британ компаниялары жайындағы  заң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың корытынды есептерін кемінде   жылына   бір   рет   міндетті   түрде   тексеріліп   отырылуы белгіленді.   Бұл  косіпорындардың  нақты  қаржы  жағдайы  мен белгілі бір кезең үшін оның шаруашылық қызметі жайлы шын мәліметтер алу үшін акционерлік қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінен туындады. Серіктестіктің озіне бүтіндей  сенім  артуы  қауіпті  еді,  ойткені соңғы  нәтижесінде акционерлер мен пай қосушылар немесе кредиторлар оздерінің капиталын  жогалтатын кәсіпорынның  банкрот  болып   қалуы кездесті. Бір жағынан, акционерлер мен кредиторлардың, екінші жағынан, салық органдарының бухгалтерлік баланс пен табыс жайлы қорытынды есептерге сенімсіздігі акционерлік қоғамның қорытынды есебін  зерттеп, талдайтын және  оның дұрыстығы жайлы   кәсіптік   қорытынды   беретін   бухгалтер-аудиторлардың пайда болуына комектесті. Акционерлердің жалпы жиналысындағы     қоғамның    жылдық    қорытынды     есебін    талқылауда аудитордың қорытындысы тындалатын және тек осыдан кейін ғана   қорытынды   есеп   бекітіліп   (бекітілмей)   және   қоғамды бақылау ісіне баға берілетін. 

Осылайша, тәуелсіз аудиторлар мен аудиторлық фирмалар баспада кәсіпорынның баспада жарияланғандай қаржы жағдайының бар  екендігіне кепіл болатын болды. Аудиторлық тексерудің мәліметтеріне сүйене  отырып,  мәліметті  пайдаланушылар "кіммен жұмыс жасауға болатынын" өздері шеше алады. 

Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді. Заңдылық тұрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу тұрғысынан қол жұмысты түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.