Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жүйесін дамытудың пайымы

1-бөлім. Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жүйесін дамытудың пайымы 

 

Кіріспе 

 

 

   Меритократия, тиімділік, нәтижелілік,  транспаренттік және қоғамға  есептілік қағидаттарына негізделген  мемлекеттік қызмет жүйесін кәсібилендіру  мемлекеттік басқару жүйесінің  бәсекеге қабілеттілігін және  халыққа сапалы қызмет көрсетуді  қамтамасыз етудің аса маңызды  факторы болып табылады.  

 Осы Тұжырымдамада  мемлекеттік қызмет жүйесіндегі  ағымдағы ахуалды талдау ұсынылған,  Қазақстан Республикасы мемлекеттік  қызметінің жаңа моделін қалыптастырудың  негізгі бағыттары мен оны  іске асырудың түйінді тетіктері айқындалған.    

 Осы Тұжырымдама Қазақстан  Республикасы мемлекеттік қызметінің  жаңа моделін рәсімдеуге және  оны әрі қарай кәсібилендіруге  бағытталған заңнамалық және  өзге де нормативтік құқықтық  актілерді әзірлеу үшін негіз  болады. 

 

1.1. Ағымдағы ахуалды  талдау 

 

 

   Қазақстан Республикасы мемлекеттік  қызметі жүйесін дамыту мемлекеттің  тәуелсіздік жылдарындағы рөлінің  өзгеруі, саяси жүйенің, экономиканың, қоғамдық қатынастардың қалыптасу,  мемлекеттік басқару жүйесін  оңтайландыру процестерімен тығыз  байланысты.    

Тәуелсіз Қазақстан Республикасының  мақсаттары мен басымдықтарын іске асыру үшін кадрларды іріктеу  мен жоғарылатудың тиімді жүйесін  құру, мемлекеттік аппарат қызметінің кәсібилігі мен ашықтығын қамтамасыз ету қажет болды.  

 Қазақстан Республикасы  Президентінің «Мемлекеттік қызмет  туралы» 1995 жылғы 26 желтоқсандағы  № 2730 Заң күші бар Жарлығы  тәуелсіз Қазақстанның қазіргі  заманғы мемлекеттік қызмет жүйесін  институттандырудың бастауы болып  мемлекеттік басқару жүйесінің  кадрлық ұйытқысын сақтауға мүмкіндік  берді және мемлекеттің маңызды  институты ретінде мемлекеттік  қызметтің дамуына негіз қалады.    

 Жарлықтың қабылдануы  мемлекеттік қызмет қағидаттарын, мемлекеттік лауазымдардың сатылығын  белгілеу жолымен мемлекеттік  қызмет қатынастарын реттеуге, мемлекеттік  қызметшілердің құқықтық мәртебесін  айқындауға және әлеуметтік кепілдіктерін  белгілеуге, сыбайлас жемқорлыққа  қарсы шектеулер енгізуге мүмкіндік  берді.    

1997 жылы мемлекеттік дамудың  ұзақ мерзімді басымдығы ретінде  кәсіби үкімет құруды айқындап  берген «Қазақстан – 2030» стратегиясы  мемлекеттік қызметті дамытудағы  келесі кезеңі болды.   

1999 жылы қабылданған «Мемлекеттік  қызмет туралы» Қазақстан Республикасының  Заңы (бұдан әрі – Заң) мемлекеттік  қызметтің кәсіби және тиімді жүйесін және бірыңғай кадр саясатын қалыптастыруға бағытталған, өзекті қажеттіктерге сай келетін жаңа тәсілді айқындап берді.  

 Қазіргі кезде Заң  және оны іске асыру үшін  әзірленген тиісті нормативтік  құқықтық актілер мемлекеттік  қызметке кіру, оны атқару және  тоқтату мәселелерін реттейді.  

 Мемлекеттік қызмет  істері жөніндегі уәкілетті орган  және оның аумақтық бөлімшелері  жұмыс істейді.  

 Мемлекеттік  қызметке кіру мәселелері  

 Азаматтардың мемлекеттік  қызметке тең қол жеткізудегі  конституциялық құқығы міндетті  конкурстық іріктеуді енгізу  арқылы іске асырылды, оның тетіктері  Заңда және өзге де нормативтік  құқықтық актілерде бекітілген.  

 Мемлекеттік қызметке  конкурстық іріктеуді енгізу  кандидаттың мемлекеттік әкімшілік  лауазымына қойылатын бекітілген  біліктілік талаптарына сай болуын  анықтауға бағытталған.  

 Мәселен, Заңға сәйкес  мемлекеттік әкімшілік лауазымға  кіру кезіндегі конкурстық іріктеу  мемлекеттік қызмет істері жөніндегі  уәкілетті органның мемлекеттік  қызмет туралы қолданыстағы заңнаманы  білуге арналған тестілеуді өткізуін, сондай-ақ мемлекеттік органның  конкурстық комиссиясының кандидаттармен  әңгімелесу өткізуін көздейді.  

 Мемлекеттік қызметтің  кадр резерві қалыптасуда.

Алайда, конкурстық іріктеуді  жүргізудің қазіргі кездегі тәжірибесін  алғанда, мемлекеттік қызметке кіру кезіндегі конкурстық рәсімдердің  әділдігіне азаматтар тарапынан  бірқатар сенімсіздік байқалады.

Осыған байланысты, мемлекеттік  қызметке конкурстық іріктеу тәртібін жетілдіру және оның транспаренттілігін арттыру қажет.   

 Мемлекеттік  қызметшілерді оқыту мәселелері   

 Қазіргі кездемемлекеттік  қызмет жүйесінде Қазақстан Республикасы  Президентінің жанындағы Мемлекеттік  басқару академиясын, мемлекеттік  қызметшілерді қайта даярлаудың  және олардың біліктілігін арттырудың  өңірлік орталықтарын және басқа  да білім беру ұйымдарын қамтитын  оқыту инфрақұрылымы қалыптастырылған.   

 Жыл сайын орташа  есеппен мемлекеттік қызметшілердің  үштен бірі қайта даярлау және  біліктілігін арттыру курстарында  оқудан өтеді, соның нәтижесінде  үш жылдық кезеңде мемлекеттік  қызметшілерді жүз пайыздық оқыту  қамтамасыз етіледі.  

 Сонымен қатар, қазіргі  кезде оқыту процесінің сапасын  басқару жүйесін жаңғырту және  мемлекеттік қызметшілерге арналған  оқу бағдарламаларына оқытудың  инновациялық әдістерін енгізу  қажеттілігі туындап отыр.  

 Мемлекеттік қызметшілерге  білім беру жүйесі практикалық  маңызы бар және мемлекеттік  органның мақсаттары мен міндеттеріне  сай келетін, кәсіби білім мен  дағдыларды дамытуға бағытталуы  керек.  

 Сонымен қатар, мемлекеттік  қызметшілерді оқыту жөніндегі  жұмысты тиімді үйлестіру қажет.   

 Мемлекеттік  әкімшілік қызметшілерді аттестаттау  мәселелері  

 Мемлекеттік қызмет  туралы заңнамаға сәйкес мемлекеттік  әкімшілік қызметшілер лауазымында  үш жыл болғаннан кейін аттестаттаудан  өтеді. Оның мақсаты олардың  кәсіби дайындық деңгейін, құқықтық  мәдениетін және азаматтармен  жұмыс істеу қабілетін айқындау  болып табылады.  

 Аттестаттау рәсімі  мемлекеттік қызметшіге тікелей  басшысының аттестаттаудан өтетін  қызметшінің кәсіби, жеке қасиеттерін  және қызметтік жұмысы нәтижелерін  көрсететін қызметтік мінездемені  ұсынуын қамтиды.  

 Сонымен бірге, қазіргі  кезде аттестаттауды өткізу рәсімін  мемлекеттік қызметшілердің жұмыс  сапасы мен түпкілікті нәтижелерін  бағалауға бағдарлау арқылы жетілдіру және аттестаттау қорытындылары мен мансаптық өсудің өзара байланысын қамтамасыз ету қажеттігі туындап отыр.

Мемлекеттік қызметшілерді  ынталандыру мәселелері  

 Қазіргі кезде мемлекеттік  бюджет және Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкінің сметасы (бюджеті)  есебінен қаржыландырылатын мемлекеттік  органдардың қызметкерлеріне еңбекақы  төлеудің бірыңғай жүйесі қолданылады.   

 Бұл жүйе коэффициенттерге негізделген және қызмет өтілі мен атқаратын  мемлекеттік әкімшілік лауазымының санатын ескеруге мүмкіндік береді.  

 Мемлекеттік бюджет  қаражаты есебінен мемлекеттік  органдардың қызметкерлеріне сыйақы  беру, материалдық көмек көрсету  және олардың лауазымдық жалақыларына үстемақы белгілеу тәртібі айқындалған.   

 Тұрақтылыққа қарамастан, мемлекеттік қызметшілердің еңбек  төлемақысы, жеке сектормен салыстырғанда,  бәсекеге қабілеттілігі төмен  болып қалуда.

Мәселен, 2011 жылғы 1 сәуірдегі  статистикалық деректерге сәйкес мемлекеттік  қызмет жүйесіндегі орташа жалақы 69 027 теңгені құрайды, ал құрылыс саласындағы орташа жалақы 101 500 теңгені, тау-кен өнеркәсібінде – 133 309 теңгені, қаржы және сақтандыру қызметінде – 148 680 теңгені құрайды.  

 Сонымен қатар, мемлекеттік  қызметшінің жұмыс сапасын бағалаудың  болмауы оның еңбек үлесі мен  материалдық, мансаптық және моральдық  ынталандыру жүйесі арасындағы  өзара байланыстың төмен болуына  әкеп соғады.  

 Мемлекеттік органдардың  жұмысы еңбектің тиімсіз ұйымдастырылуымен  және мемлекеттік қызметшілерді  әлеуметтік қорғаудың нақты жүйесінің  болмауымен сипатталады. Бұл білікті  кадрлардың, оның ішінде шетелдік  білімі бар мамандардың жеке  секторға кетуіне, сондай-ақ мемлекеттік  қызметті жұмысқа орналасуға  қызықтырмайтын орын ретінде  қабылдауға әкеп соғады.  

 Кадрлық әлеуеттің  төмендеуі мемлекеттік органдардың  (әсіресе өңірлік деңгейде) кадрлық  құрамын кәсібилендіруді толық  көлемде қамтамасыз етуге мүмкіндік  бермейді.  

 Жауапты хатшы  институтының жұмыс істеу мәселелері   

 Мемлекеттік қызмет  жүйесінде жауапты хатшы институты  енгізілген, оның негізгі міндеті  мемлекеттік саяси қызметшілер  ауысқан кезде мемлекеттік органдардың  жұмысында кадрлық сабақтастықты  сақтау болып табылады.   

 Сонымен бірге, кейбір  орталық мемлекеттік органдарда  басшылық құрамның жиі ауысуы  байқалады. Бұл мемлекеттік органдар  қызметінің тиімділігіне әсер  етеді.  

 Сондай-ақ, жауапты хатшы  лауазымының саяси лауазым болып  табылатындығы ескеріле отырып, мемлекеттік органдардың жаңа  басшыларын тағайындау іс жүзінде  сол жауапты хатшылардың өздерінің  ауысуымен қатар жүруде.  

 Мемлекеттік  қызметшілердің этикасы мен имиджін  қалыптастыру мәселелері  

 Қазақстан Республикасының  мемлекеттік қызмет туралы заңнамасы  сыбайлас жемқорлыққа қарсы айқын  сипатқа ие.  

 Мысалы, мемлекеттік қызметке  сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығын  жасағаны үшін тәртіптік жауапкершілікке  тартылған адам не мемлекеттік  қызметке кіруге байланысты және  Заңда белгіленген  шектеулерді қабылдаудан бас тартқан адам қабылданбайды.  

 Мемлекеттік қызметшілердің  ант қабылдауы және олардың  мемлекеттік қызметте болумен  байланысты жазбаша шектеулерді  қабылдауы нормасы бекітілген.  

 Қолданыстағы Қазақстан  Республикасы Мемлекеттік қызметшілерінің              ар-намыс кодексі мемлекеттік қызметшілердің моральдық-адамгершілік келбеті мен іскерлік қасиеттеріне қойылатын талаптарды айқындайды.  

 Мемлекеттік қызмет  істері жөніндегі уәкілетті орган  және оның аумақтық бөлімшелері  тексеру барысында мемлекеттік  қызмет туралы қолданыстағы заңнаманың  және сыбайлас жемқорлыққа қарсы  заңнаманың сақталуын бақылауды  жүзеге асырады.  

 Алайда, тексеру нәтижелері  мемлекеттік органдардың жұмысында  мемлекеттік қызметке кіру және  оны атқару мәселелері бойынша  қолданыстағы заңнаманы бұзушылықтардың  бар екенін көрсетеді.  

 Мемлекеттік қызмет  істері жөніндегі уәкілетті орган  және оның аумақтық бөлімшелері  анықталған бұзушылықтар туралы  анықтаманың негізінде мемлекеттік  органның басшысына бұзушылықтарды  жою және тиісті лауазымды  адамдарды тәртіптік жауапкершілікке  тарту туралы ұсынымдар жасайды,  кейіннен ұсынымдар шығара отырып, тәртіптік кеңестерде мемлекеттік  органдардың есептерін тыңдауды  жүргізеді.  

 Сонымен қатар, қазіргі  кезде тәртіптік кеңестердің  жұмысын жетілдіру қажет. 

 

 

  

 

 

   Мемлекеттік қызметтер  көрсету мәселелері  

 Халықтың мемлекеттік  аппаратқа деген көзқарасы мемлекеттік  қызметтердің сапасымен және  қолжетімділігімен байланысты екенін  атап өту керек.  

 Мемлекеттік қызметтер  көрсетудің қолданыстағы стандарттары  мемлекеттік қызмет көрсетудің  тәртібін, мемлекеттік қызметтің  сапасы мен қолжетімділігі көрсеткіштерінің  нормативтік және міндетті түрде  орындалуға тиіс мәндерін, шағым  беру тәртібін және байланысу  ақпаратын, сондай-ақ мемлекеттік  қызметтер көрсету кезіндегі  уақытша шектеулерді белгілейді.

Алайда, қазіргі кезде  мемлекеттік органдардың қызметінде мемлекеттік қызмет көрсету кезінде  тиімсіз ұйымдастырушылық және ақпараттық қамтамасыз ету, мемлекеттік қызметтер  көрсетудің бекітілген стандарттарын  бұзу фактілері байқалуда. Бұл заңды  және жеке тұлғалардың мемлекеттік  қызметтер сапасы мен қолжетімділігіне тиісті дәрежеде қанағаттанбауына әкеп соғады.  

 Мемлекеттік қызметшілердің  кәсіби деңгейінің төмен болуы,  бюрократия көріністері және  мемлекеттік қызметтерді көрсету  кезінде әкімшілік кедергілердің  болуы мемлекеттік қызмет имиджіне  кері әсерін тигізуде және  халық пен бизнестің мемлекеттік  органдар жұмысына қанағаттанбауының  негізгі себебі болып табылады.

Жоғарыда көрсетілген  түйткілді мәселелерді ескере отырып, мемлекеттік қызмет жүйесінің одан әрі үдемелі дамуын және оны мемлекеттік  басқаруды жаңғырту процестерімен  өзара тығыз байланыста реформалауды қамтамасыз ету қажет.