Еңбек нарығы: ҚР-да қалыптасу ерекшеліктері мен проблемалары

     Республика  бойынша салыстырғанда жұмыссыздардың ең төменгі көрсеткіші Шығыс Қазақстан  облысында-7,0 пайыз. Ақмола, Атырау, Жамбыл облыстарында жұмыссыздардың саны республикалық  орташа көрсеткіш бойынша 10,0 пайызды, 11,8 пайыз және 11,7 пайызды құрайды.

     2001 жылдың қаңтар-шілде айларында жұмыспен қамту органдарында 230,9 мың адам, 2000 жылы осы уақытта 266,4 мың адам хабарласқан. Ауылдық жерлерде жұмыс іздеушілердің 78,8 мың адамды құраған(жалпы сан бойынша 34,1 пайыз). 2001 жылдың осы уақытымен салыстырғанда 8 аумақта жұмыс сұрушылардың саны төмендеген, олардың ішінде: Ақтөбе облысы-1,6 есеге, Қызылорда облысы-1,5 есеге, Алматы қаласы-1,8 есеге, Ақмола және Атырау облыстарында жұмыссыздардың саны аз өскен, Шығыс Қазақстан облысында-20,0 пайызға,   Жамбыл   облысында-14,4пайызға  азайған.   2001   жылдың   1 қыркүйегінде 800 мекемеде 120,0 мың адам онша толық емес жұмыс уақытымен жұмыс істеген немесе үйымдар тоқтап тұрған. Барлық жұмыс істеген барлық азаматтардың жалпы саны 2000 жылмен 92,9 мың адаммен салыстырғанда 57,8 мың адамға азайған.

     Осы қарастырылған уақыттарда 93,4 мың  жұмыссыз адам жұмысқа тұрғызылды (2000 жылғы мерзімде 79,9 мың адам), бү_л  жұмыспен қамту органына хабарласқан  адамның 40,4 пайызын қүрайды. Ауылдық  жерде хабарласқан 32,2 пайыз адамның 25,4 мың адам жұмысқа тұрған.

     Республика  аймақтары бойынша бұл көрсеткіштің үлкен айырмашылықтары бар. Қарағандыда  жұмысқа орналастырудың үлкен проценті - 68,0 пайыз, Ақтөбеде - 53,9 пайыз, Батыс  және Оңтүстік Қазақстанда - 47,6 пайыз, Солтүстік Қазақстанда - 61,6 пайыз, Алматы облысында және басқа облыстарда - 54,7 пайыз.

     Ең  төменгі көрсеткіш Қызылордада - 14,1; Атырауда - 17,4; Жамбылда- 19,1 пайыз.

     Нормативтік құқықтық базаларды жетілдіру, жұмыспен қамту мэселелерін реттеу нэтижесінде  қоғамдық жұмыстың түрлерін және көлемін көбейтуге мүмкіндіктер ашылды. Жүмыссыздардың жылдық көрсеткіші бағдарламасы бойынша қоғамдық жұмысқа қатысқандардың саны 1,3 есеге көбейген.

     2000 жылдың осы уақытымен салыстырғанда  81,7 мың адамға қарсы, 2001 жылдың  басында қоғамдық жұмысқа 104,7 мың адам қатысқан. Бағдарламаның жылдық көрсеткіштері Шығыс Қазақстан облыстарында 115 пайызға, Атырау облысында - 242,2; Жамбыл облысында - 103,2 пайызға артығымен орындалған.

     Қоғамдық  жұмыстың негізгі түрлері: комуналдық тұрғын үй шаруашылығы ұйымына қала аумағын тазартуға көмектесу, аумақты және қаланы экологиялық тазалауға қатысу (көріктендіру және абаттандыру),     өндірістік     кэсіпорындардағы     жұмыс,     құрылыста, әлеуметтік  мэдениетке  арналған  объектілерде  және  тұрғын үйлерде күрделі жөндеулер мен қайта жөндеуге көмектесу.

     Сонымен бірге республика қоғамдық жұмысқа 78,9 млн. теңгеге қарыз. Шығыс Қазақстан (11,9 млн. теңгеге) және Ақмола облысы (6,4 млн. теңге) маңызды сомаға берешек. Жамбыл облысы бойынша 2001 жылы 1 қыркүйекте қоғамдық жұмысқа 4,8 млн. теңге сомаға берешек болған.

     Жүмыссыздық жүмысқа шақырушылардың біліктілігіне  сэйкес келмегендіктен жұмыспен қамту  мэселесі жөніндегі уэкілетті орган  жұмыссыздарды қайта оқыту және мамандандыру бойынша шаралар қабылдады. Осы уақыттарда республикадағы жұмыспен қамту мэселесі жөніндегі уэкілетті орган 2001 жылы белгіленген бағдарлама бойынша 11,3 мың жұмыссыз адамды немесе 67,3 пайызды қайта даярлау немесе біліктілігін көтеруге, мамандандыруға жіберді. Жүмыссыздарды оқытудың жоғарғы көрсеткіші Ақмола облысында жылдық тапсырма бойынша 85,9 пайызға, Атырауда - 74,6; Шығыс Қазақстанда - 79,6 пайыз жоғарғы көрсеткішіне қол жеткізілді.

     Облыс экімінің мәліметі бойынша 2001 жылы 1 қыркүйегінде елде 147,4 мың адамға жұмыс орны ашылған, сонымен бірге 31,0 мың орын уақытша немесе мерзімдік жұмыс орны. Бұл Жамбылда — 17,1 мың, Шығыс Қазақстан облысында — 16,1 мың жұмыс орны көп ашылған.

     Жұмыспен  қамту мәселелері жөніндегі органда 10,6 мың жұмыссыз тіркелген Атырау облысында 3,8 мың адамға ғана жаңа орын ашылған -бүл өте жаман көрсеткіш.

     Ірі және шағын өндірістік кэсіпорындарда жұмыс орнын ашу және қайта  құру кестесіне сәйкес 2001 жылдың 7 айында 10,2 мың жұмыс орны, қайтадан ашылған  кәсіпорын есебінен - 4,2 мың, кеңейтілген  ескі кэсіпорын — 2,9 мыңға, жаңа кәсіпорында 3,1 мың жұмыс орны ашылған.

     Жамбыл  облысында егінді жинап алу мерзімдерінде  уақытша жұмыс орындары ұзақ уақытқа  қамтамасыз етілмеген.

     Келтірілген мысал, инвестициялық мүмкіндігі бойынша  толығымен экономиканың өскендігіне  куә болады. Бірақ та, жұмыс орнын қү_ру қарқыны көңілге қонарлық емес және жұмыссыздықты төмендетуге өзінің көмегін толық көрсете алмайды.

     Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты  элеуметтік қорғау министрлігі Қазақстан  Республикасында шетелдік жұмыс  күшін реттеуге бағытталған, қосымша жұмыс орындарын қүру, шетелдік жұмыс күштеріне үйретуші мекемелерде қазақстандық азаматтарды кэсіптік даярлау жұмыстарын жүргізеді.

     Шетелдік  азаматтар жұмыс істейтін кэсіпорындарда Қазақстан азаматтар санының  өсуі байқалады (2000 жылдың бірінші жарты жылдығы - 122,2 мың адам, 2001 жылдың 6 айында 239,8 мың адам).

     2001 жылдың бірінші жарты жылдығында 5190 шетелдіктер жұмысқа шақырылған, өткен жылға қарағанда 10 пайызға  аз (5785 адам).

     Сонымен қатар, кэсіпорындарда шетелдік мамандарды жұмысқа шақырушы жыл сайын Қазақстан азаматтарына арналып қүрылған қосымша жұмыс орындарының саны көбейіп келеді: 2000 жылдың бірінші жартыжылдығында - 5416, 2001 жылдың 6 айында - 7,415.

     Атырау  облысының шетелдіктер жұмыс  істейтін кэсіпорындарында 1,9 мың жаңа жұмыс орындары кү-рылған, 516 Қазақстан мамандары қайта оқытылған. Кэсіпорындарда шетелдіктермен 11,5 мың Қазақстан азаматтары бірге жұмыс істейді.

     Қазақстан Республикасы Үкіметінің нормативті құқықтық актілерді қабылдауы министрліктің  алдына қойған міндеттерінің сэтті орындалуына себепкер болды.

     2001   жылдың   1   қаңтарынан «Халықты  жұмыспен  қамту туралы» Қазақстан  Республикасының Заңы өз күшіне  енді.

     «Халықты  жұмыспен қамту туралы» Заңының  дамуында:

     - шетелдіктерді жұмысқа алушы  жұмыс берушілерге рүқсат беру және квотаны     анықтау     ережелерін     бекітуді,      қоғамдық     жұмыстарды қаржыландыру және үйымдастыру ережелерін, кэсіби дайындықты өткізу ережелері, жұмыссыздарды қайта дайындау және біліктілігін көтеру "2001 жылғы 23   қаңтардағы  "Халықты жұмыспен  қамту туралы"  Қазақстан Республикасы    Заңын    орындау    жөніндегі    шаралар    туралы"    қаулы қарастырады.

     - "2001   жылғы  5  наурыздағы  Қазақстан  Республикасы Үкіметінің "2001   жылға   арналған   Қазақстан   Республикасы   аумағында   шетелдік жұмыс үшін жұмысқа тарту үшін еңбек қызметін жүзеге асыруға квота бекіту туралы " қаулысы;

     -  "Алматы және Астана қалалары, облыстары бойынша квота санын  тарату туралы" бүйрық;

     - мемлекеттік қызметшілерді мэртебесімен  қамту мэселесі бойынша орган қызметшілерін бөлуді қарастыратын қамту мэселелері жөніндегі өкілетті орган туралы типтік ережелер қабылданды.

     Қазақстан Республикасының Үлттық банкі мен  мүдделі министрліктермен бірге 1998-2000 жылдар мерзімдерінде аз қамтылған  азаматтарға шағын несие беру бағдарламасының орындалуына талдау жүргізілді. Үкіметке бағдарламаның болашағы туралы ұсыныстарымен ақпараттық-талдау анықтамалары енгізілді.

     Қауіпсіздік кеңесінде Республикасының оңтүстік өңірінде заңсыз еңбек беру проблемалары туралы мәселелер қарастырылды.Оңтүстік өңірдегі халықты жұмыспен қамту деңгейін және жұмыссыздық және кедейшілікпен күресу жөніндегі бағдарлама көрсеткішіндегі келеңсіз әрекеттерді жою мақсатында кешенді іс-шаралар қабылданды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасы арасында еңбек беруді реттеу бойынша екі жақты келісіммен жоба дайындалуда.

     Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің 2001 жылғы 23 шілдегі № 57-р Еңбек және халықты элеуметтік қорғау министрлігі  және Білім және ғылым министрілігімен  бірге жоғарғы оқу орындарын бітірушілерін, мемлекеттік білім беру тапсырысы бойынша оқитындарды және жоғарғы кәсіби білімі бар мамандарды, еңбек нарқында сұрныс құрылымын бағдарлаушы үзақ мерзімді шағын әдіспен жұмысқа орналастыру бағдарламасы бойынша жұмысшылар тобы қүрылды.

     Ақтау, Павлодар, Атырау, Семей, Өскемен, Теміртау, Жезқазған, Қарағанды, Жамбыл, Шымкент  қалаларында "нақты тұрғылықты жері жоқ түлғалар үшін элеуметтік бейімделу  орталықтары қызметтерін ұйымдастыру ережелеріне" сэйкес қазіргі уақытта әлеуметтік бейімделу 10 орталығы жұмыс істейді.

     "Халықты  жұмыспен қамту туралы" Заңының  дамуында:

     -  шетелдіктерді жұмысқа алушы  жү_мыс берушілерге рү_қсат беру  және квотаны      анықтау      ережелерін      бекітуді,қоғамдық      жұмыстарды қаржыландыру   және   үйымдастыру   ережелерін   кәсіби   дайындықты өткізу  ережелері,  жұмыссыздарды  қайта дайындау  және  біліктілігін көтеру "2001 жылғы 23 қаңтардағы "Халықты жұмыспен қамту туралы" Қазақстан Республикасы Заңын орындау жөніндегі шаралар туралы" қаулы қарастырады.

     - "2001 жылғы 5 наурыздағы Қазақстан  Республикасы Үкіметінің "2001 жылға  арналған Қазақстан Республикасы  аумағында шетелдік жұмыс күшін  жү_мысқа тарту үшін еңбек қызметін  жүзеге асыруға квота бекіту  туралы"қаулысы;

     -  "Алматы және Астана қалалары, облыстары бойынша квота санын тарату туралы"бұйрық;

     -мемлекеттік  қызметшілерді мэртебесімен қамту  мэселесі бойынша орган қызметшілерін  бөлуді қарастыратын қамту мэселелері  жөніндегі өкілетті орган туралы  типтік ережелер қабылданды.

     Қазақстан Республикасының Үлттық банкі мен мүдделі министрліктерімен бірге 1998-2000 жылдар мерзімдерінде аз қамтылған азаматтарға шағын несие беру бағдарламасының орындалуына талдау жүргізілді. Үкіметке бағдарламаның болашағы туралы ұсыныстарымен ақпараттық-талдау анықтамалары енгізілді. 
 
 
 
 

2.2 Қазақстан Республикасының  еңбек нарығының  мониторингі және  жұмыс бастылығының  бағалау методологиясы

     1991 ж. желтоқсан айында Халықтың  жұмыс бастылық туралы Қазақстан  Республикасының Заңы қабылданды. 1992ж. шілде айында бүл заңның күшіне енуіннен кейін Қазақстан Республикасының Еңбек Министрлігінің жұмыс бастылық басқармасы қүрылды, осымен қатар облыстық және мемлекеттік халықты жұмыспен қамту қызметтері құрылды. Осыдан бастап біздің республикада еңбек нарықтың тереңдетіп зерттеу басталды.

     Еңбек нарығын жан-жақты комплексті бағалау үшін, оның мониторинг жүйесі қүрылды,дәлірек айтқанда, оны зерттеу, бағалау, бақылау. Мониторинг жүйесі, сонымен қатар, бөлшекті еңбек нарығын зерттейді, атап айтқанда:

     жастар  еңбек нарығы;

     әйелдер еңбек нарығы;

     кәсіби еңбек нарығы;

     ақпараттық  қамтамасыз ету нарығана бөлінеді.

     Республикалық және оның өңірлер еңбек нарықтарына  макроэкономикалық және жеке көрсеткіштер жүйесі бағалау негізіне салынған. Бүл жүйенің мақсаты- экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және басқа  факторлар кешенін сандық сипаттамаларын есептегендегі байланысын зерттеу. Осы факторларды жинағанда өндірістің соңғы қорытындысында көрінеді, қоғамдық жалпы өнімДшкі жалпы өнім, үлттық жалпы өнім және үлттық табыс көлемінде көрсетілген.

     Интегралды  көрсеткіш ретінде еңбек нарығының жағдайын сипаттайтын үлттық табыс пайдаланылады:

     Ттр = ҮТ/ЕР

     Tmp-еңбек ресурстарды пайдалану тиімділігі; ¥Т-ұлттық табыс, теңге. ЕР-еңбекті ресурстар саны, адамдар;

     Жұмыс бастылықты талдау мен бағалау үшін халықтың экомикалық белсенділік дәрежесін, жұмыс күшінің тиімділігін, еңбек процесінің құруын сипаттайтын көрсеткіштермен толтыру қажет. «Халықтың экономикалық         белсенділік         дэрежесінің»                  көрсеткіші:

     Хэ=(ЭБТ/ЖІАХ)* 100%

     Хэ - жұмыс істей алатын жастағы халықтың экономикалық белсенділік дэрежесі;

     ЭБТ - экономикалы белсенді жұмыс істей  алатын халық, адамдар; ЖІАХ - Жү_мыс  істей алатын халық, адамдар.

     Экономикалы белсенді халық дегеніміз, Халықаралық  Еңбек Үйымының стандартына сәйкес ол өз еңбегін материалдық құнылықпен қызметке өңдеп ұсынатын бір мезгіл ішінде статистикалық зерттеу және жұмыс істеп жүрген және бос адамдарды қосады.