Жоғарыдағы  көрсеткіштердің анықтамасына сәйкес, еңбек қатысудың дэрежесін немесе халықтың экономикалық белсенділігіне сипаттама береді. Осы және басқа есептерге сэйкес Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының жағдайының толық экономикалық талдау жасайды,болашаққа тиісті болжау өткізіледі,оның оптимизация туралы нақты мінездеме беріледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.3 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешу және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты

     Жұмыспен  қамту және табысты болу адамдардың тамақтануына, денсаулығына, біліміне, халықтың қайта өндіруіне және т.б. өмірді толық қалыптастыруға әсер етеді. Аз табыс табатындар уақыт өте кедейшілікке тап болады, кедей болатын қауіп - қатер тобы бірінші кезекте ү_зақ уақыт жұмыс істемегендер құрайды. Жүмыссыздық және кедейшілік қатар жүреді.

     Қазақстанда жұмыссыздық санын қысқарту үшін, Үкімет не істеуі қажет? Кедейшілікті төмендетуге бағытталған Үкіметтің алғашқы бағдарламалық құжаты 2002 жылы 3 маусымда Үкімет бекіткен. 2000 -2002 жылдарға арналған жұмыссыздық пен кедейшілікке қарсы күрес жөніндегі бағдарлама болып табылады. Белсенді саяси жұмыспен қамтуды жүзеге асыру арқылы жұмыссыздық деңгейін төмендету — осы бағдарламаның ең негізгі мақсаты.

     Осы уақытта 2003 — 2007 жылдарға арналған Қазақстан  Республикасында кедейшілікті төмендету  жөнінде Түжырымдама эзірленуде. Жүмыссыздықты төмендету және халықты  жұмыспен қамту осы тұжырымдамада елдегі кедейшілік проблемасын шешудегі ең негізгі эдіс қарастырылады.

     Қазақстанда кімдер жұмыссыз болып қалады? Жүмыссыздардың санын 30-40 арасындағы адамдар құрайды. Бүл жастағылардың еңбекке жармды кезі. Жұмыссыздардың 29 пайызы 16-дан 29-жасқа дейінгі жастар. Жүмыссыздықтың жоғарғы пайызы мұнай шығаратын Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында.

     Халықты жұмыспен қамтуды көтеру және жұмыссыздықты  төмендетуге бағытталған Үкімет қызметінің нәтижесі қандай? Қазақстан  Республикасының   Сауда   және   эконмика   министрлігінің   ақпараты бойынша (2002 жылғы 7 қаңтардағы 1-23/6 хаты),жұмыссыздық деңгейі халықтың экономикаға белсенді қарым- қатынасы бойынша есептелген, 2000 жылы 13,5 пайызға 2001 жылдың үшінші тоқсанында 9,2 пайызға төмендеген. 2001 жылы 218 мың жұмыс орны қүрылды. Осы жұмыс орындары халықты жұмыспен қамтудың өсуіне пара- пар келмейді. Жүмыспен қамту мэселелері жөніндегі органдардың қолданған шаралары жұмыссыздық деңгейін төмендетуге және жұмыспен қамту көрсеткіштеріне түбегейлі эсер етпейді.

     Үлкен үміт артқан қоғамдық жұмыстар әзірше,(ең төменгі) жұмыс берушілер және жұмыссыздар  үшін тиімсіз болып қалуда. Екінші мамандық бойынша қайта даярлау  мен оқытудан өткен жұмыссыздардың 2001 жылы 5,7 пайызы элі жеткіліксіз.

     Мекемелерде бухгалтерлік және экономистік курстарды оқыту элі жалғасуда, сондықтан жұмыс берушілер біліктілігі жоғары мамандардың жеткіліксіздігін көріп отыр (темір ұсталары, дәнекершілер,балташылар,кірпішқалаушылар).

     ¥зақ  мерзімді жұмыссыздықтың күшеюі байқалады - 2001 жылы жұмыс іздеушілердің эрбір үшіншісі бір жылдан көп жұмыссыз отырған.

     Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық  проблемасына жұмыс берушілердің көзқарасы  қандай? He істеу қажет?

     Біздің  мекемелердің өз қызметінің негізін  анықтайтын міндетінен бастайық.  Қазақстан      Республикасы      жұмыс      берушілер

     Конфедерациясының міндеті: "Біз Қазақстан Республикасындағы  жұмыс берушілерге экономикалық және құқықтық жағдайлар жасаймыз, қазақстандықтар үшін жаңа жұмыс  орындарын ашамыз, жұмыс істеп  тұрған кәсіпорындарды кеңейтуге, өндірістерді ынталандырамыз". Бір қарағанда жауабы тез табылатындай - жұмыссыздықты қысқартудың негізгі шарты елдегі халықты жұмыспен қамтамасыз ету және экономиканың дамыту болып табылады.

     Сондай-ақ элемде өткізілген зерттеулер экономикалық қүрылымдау және өсу кедейшілік деңгейін төмендету үшін жеткіліксіз. Жүмыс орны және адамдарға жақсы жағдай жасау үшін түрақты экономикалық өсу өндірісті жаңарту және саралаумен ілесіп отыруы қажет.

     Сонымен қатар, кедейшілік проблемасымен тығыз  байланысты елде экономикалық өсудің жоғарғы көрсеткіші байлықтың шоғырлануын қайта бөлу саясатымен ілесіп отырғандықтан болар ( мысалға Швеция).

     Елде  жұмыссыздықты қысқарту үшін кэсіпкерге эрбір жаңа орын үшін көтермелеу механизмі  құрылу қажет. Өкінішке орай, қазіргі уақытта жаңа жұмыс орындары үшін жұмыс берушілерді (кэсіпкерлерді) ынталандыру элі қолға алынбаған. Үкімет енді ғана "жұмыс берушілердің жұмыс орнын құру мүмкіндігіне талдау жүргізу,сонымен бірге элеуметтік- элсіз санаты үшін, атап айтқанда қосымша жұмыспен қамтуды қүру үшін салық ауыртпалығын төмендетуді" ұсынады ("2003 - 2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы кедейшілікті төмендету жөніндегі түжырымдамасының" 19 жобасы).

     Республикада  экономикалық белсенді халық 7,8 мың  адамды қүрайды. 4 млн. адам жалданып жұмыс істейді. Тағы да 3 млн. адам жеке кэсіппен айналысады. Қалған 0,8 млн. адам - жұмыссыздар! Белсенді халықтың жалпы экономикалық саны 10,3 пайызды қүрайды. Қазақстан Республикасы халқының саны өздеріңіз білетіндей 15 млн. адамды қүрайды.

     Сондай - ақ, Қазақстан Республикасының  Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметі бойынша 2002 жылдың 1 қаңтарында халықты жұмыспен қамту мэселесі жөніндегі органның есебінде 216,1 мың жұмыссыз адам түр. Бүдан жұмыссыздардың көбі есепке тұрмағандығы анықталады.

     Азиат   банкінің   даму   мәліметтеріне   қарағанда,   соңғы   10      жылда Қазақстанда кедейшілік үш есеге өскен.  1991 жылы төменгі  тұрмыстық табыстағылар Қазақстанда 10 пайызды қүрайды, 2001 жылы бүл көрсеткіш 30 пайызды құраған. Сонымен қатар жеке меншік бизнес үлесі. 1991 жылы 20 пайыздан 2001 жылы 70 пайызға көбейген! Жеке меншікке өту жұмыссыздықтың қысқаруына кепілдік бермейді.

     Экономиканың  дамуы еңбек нарқына тұрғысы  келетін адамдардың дайындық деңгейіне  қатаң талап қояды. Жүмыс берушілер жұмысқа қабылдау кезінде біліктілік талабын көтеруге мәжбүр болады. Жастар қызмет өтілі жоқтығынан біліктілігін көтере алмайды. Әйелдердің жұмысқа түруына көптеген мәселелер кедергі жасайды, сондықтан жұмыс берушілер ер адамдарды жұмысқа алғанды қалайды.

     Жоғарғы оқу орындарын бітірушілерді  жұмысқа орналастыруда тағы бір  маңызды мәселе - жоғарғы білімнің сапасы! Жүмыс берушілер кірушілердің қандай жоғарғы оқу орындарынан  өз кэсіпорында ғана қызметкерлерді жұмысқа шақыру қолайлы екендігін,олардан толыққанды маман шығатындығын алдын — ала біліп отыру маңызды. Жоғарғы оқу орнын бітірген түлек мамандығы бойынша жоғарғы деңгейдегі дайындығы, білімі, икемі, жұмыс істеу қабілеті алған дипломында белгіленуі қажет.

     Бизнес  мамандығы туралы эңгіме болғанда өзекті проблема мамандарды сапалы даярлау. Нарық жағдайында жұмыс берушілердің кірісі бірінші кезекке кэсіпорын менеджерлерінің дайындығы, қабілеті жоғары шеберлігіне байланысты. Бүл жерде бизнес білімін алған жас мамандар арасындағы жұмыссыздықпен тікелей байланысты.

     Шағын бизнес және жеке кэсіппен айналысатын  халық жұмыссыздықтың төмендеуіне  және жаңа жүмыс орындарының ашылуына тиім көздері болып табылады. Бүл  жерде кәсіпкерлердің дамуы үшін қолайлы жағдай жасау қажеттігі  туындайды. Қазақстан Республикасында шағын кәсіпорындардың тіркелу көлемі 1999 жылы 97   мыңнан     2001   жылы  400  мыңға     дейін   өскен.     Бірақ  шағын кәсіпорындарды тіркеу проблемасы жеткілікті. Халықаралық ұтымды тэжірибе ретінде Оңтүстік - Азиядағы эмбебап МСП орталығын құруға экеледі, мұнда барлық ұйымның мэселесі өз үйымда шешіледі.

     МСП құру - ескерту сипатына ие болады. Кәсіпкер сэйкес органдарға шағын кэсіпорының құрылғандығы туралы хабарлайды және салық төлеу тізіліміне бекітеді. Сонымен қатар, қайтадан құрылған кэсіпорын салық саласында біразға дейін жеңілдікпен жұмыс істейді. Микро қаржыландыру және жеңілдік несиелерін беру арқылы халықтың шағын бизнес ашуына кең түрде рүқсат берілуі қажет. Қазіргі уақытта Қазақстандағы коммерциялық банктер өздеріне шағын бизнестер үшін өте жоғарғы және шындыққа сай келмейтін процеттермен көзсіз тэуекелдікке бел байлағысы келмейді.

     Көптен  бері шағын бизнес субъектерін жалға  беру жолдарымен, сенімді басқармаларымен  өндіріс орындарын тек қана өндірістік мақсатта қолдануға беру жағдайлары туралы кэсіпкерлікті белсендіру айтылып келеді.

     Кэсіпорындардың қызметкерлерге ресми түрде жоғары еңбекақы төлеуге және жаңа жұмыс  орындарын ашуға тиімді болуы  үшін қорған еңбекақыны аударуды төмендету  жөніндегі ұсыныстарды эзірлеу  қажет. Біздің Республикамыздың президенті үнемі айтататын, еңбекақыны жария ету осы аудару көлеміне қатысты.

     Бұл қатарға еңбек қатынастарын жария ету проблемасы - сондай - ақ жеке еңбек шарттарын жасау кіреді. Жүмыс іздеуші халықтың көпшілігі жұмыс беруші жұмысқа қабылдануын рэсімдемейді, басқаша айтқанда "заңсыз ақшамен" келіседі. Осы проблема тек қана еңбекақы төлеу қорынан аударуды қысқарту арқылы шешіледі.

     Қазақстан Республикасы халқының қолдауынсыз  қол жеткізу мүмкін емес. Елді дағдарыстан  шығарудың "Қазақстан - 2030" жаңа стратегиясының түсаукесерінде    елбасы Н.Ә. Назарбаев айтқандай –

     "...біз  (үкімет) Республика халқының қолдауынсыз  осы барлық реформаны жүзеге  асыра алмаймыз, себебі елді дағдарыстан  шығаратын тек қана Қазақстан  халқы. Шетел бизнесмені келіп, елге ұзақ мерзімге миллиондаған долларын салымын беріп, тұрмысымыз жақсарады деп үміт арта беруге болмайды". Бұл айтылған сөзге тек мен ғана емес, барлығы келіседі деп ойлаймын. 
 
 

Қорытынды

     Еңбек нарығындағы сұраныс көлемін  анықтайтын фирма болса, ұсыныс көлемін анықтаушы жұмыс күшін ұсынушы экономикалық субъект - адам. Еңбек нарығында жалақының ынталандырушы ролі бар. Бұл мынада көрінеді: жұмыс күшін ұсынушы экономикалық субъект фирмадағы барлық іс - әрекеттерді максималды түрде жалақы алуға бағыттайды еңбек күшінің сағатын кей жағдайда арттырады, алмастыру эффектісінде де осыны байқаймыз. Ал кәсіпорын еңбек өнімділігі жоғары жұмысшының жұмыс күшін пайдаланып пайданы максималдандыруға тырысады.

     Еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұрнысты негізінен жалақы мөлшерін анықтауға тоқталады. Жүмыс беруші кәсіпорынның ұсынатын жалақы мөлшері мен жұмыс күшінің қажет ететін жалақы мөлшерін топтастырып анализ жасау арқылы тепе- тең жалақы мөлшері анықталады.

     Жалпы алғанда еңбек нарығы басқа ресурстар  нарығынан өзгеше, бүдан да терең зерттеуді қажет ететін нарық.

     Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы жағдайындағы

     Мәселелер қарап, қорытынды жасай аламын:

     1.      халықтың жұмыс бастылықтың зерттеуі  және қалыптасатын еңбек нарығының  мониторингі Қазақстанның өту  экономикасындағы негізінен негативтік тенденцияларды табады;

     2.   халықаралық стандарттарға қарағанда,  жұмыссыздықтың табиғи дэрежесі  фрикциондық және құрылымдық жұмыссыздықтың қорытындысы болады. Республикалық және аймақтық еңбек нарығындағы жұмыссыздықтың табиғи дэрежесі негізінде өнімнің түсуімен сипатталады.

     3.   еңбек нарығы жағдайының күшеюі  жұмыс күшіне озып бара жатқан  сұраныс, жұмысшылар нақты босатылу  қарқынның өсуі және жасырын  жұмыссыздықтың едәуір өсуі, осының бәрі де еңбек ресурстарын пайдаланбағандықтан.

     4.   Материалдық өндірісте жұмыс бастылықтың деңгейі түсіп, халыққа қызмет көрсететін саласында жұмыс істейтіндердің саны көбейді, жұмысшыларды экономика секторларына қайта бөлу.

     5. Материалдық өнім саласында жұмысшылардың  саны мүлде төмендеуі еңбек  өндіргіштігінің өсуімен толтырылмайды. Толық емес жұмыс бастылықты және жасырын жұмыссыздықтың едэуір масштабтары аз нэтижелі еңбегімен өнеркэсіпте соңғы көрсеткіштерде көрінеді. Республиканың Ұлттық жалпы өнімнің қысқаруы, Қазақстан халқының материалдық тұрмы дәрежесінің төмендеуі. Еңбек нарығындағы жағдай талдау еліміздің әлеуметтік - экономикалық саясатымыздың ең маңызды бағытының біреуі боп саналады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданған әдебиеттер тізімі

     1. Курс экономической теории: учебник  - 5-е дополненное и переработанное  издание - Киров: «АСА», 2004 г. - 832 с.

     2.    « Жалпы экономикалық теория  ». Оқулық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н.  Сағындықов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов,  Б.И. Комягин. / Жалпы редакциясын  басқарған Ө.Қ. Шеденов - Ақтөбе, «А -Полиграфия», 2004 - 455 бет.