Халықтың өмір сүру деңгейі және Қазіргі кедейшілік жағдай

Жоспар 

Кіріспе……………………………………………………………………..3

1. Халықтың өмір сүру деңгейі..............................................................4

    1.1 Халықтың өмір сүру деңгейін  және кедейшілікпен күрес   түсінігі,теориясы........................................................................................4

    1.2 Халықтың материялдық әл-ауқатты..........................................7

        1.3 Қазакстандағы демографиялық ахуал......................................11

2. Қазіргі кедейшілік жағдай...............................................................16

    2.1 Қазақстан Республикасының кедейлік бейіні........................16

    2.2  Халықтың өмір сүру деңгейін  мемлекетпен реттеу..............18

    2.3 ҚР-ның әлеуметік-экономикалық даму  көрсеткіші................21

    Қорытынды.......................................................................................24 

        Қолданылған әдебиеттер тізімі………………………………...…27 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Кіріспе 

     Өмір сүру деңгейі күрделі және көп қырлы категория екендігін адамның өмірдегі нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларының жиынтығы сипаттайды.

      Халықтың өмір сүру барысында туындайтын проблемалар және оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу қай елдің болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуына тәуелсіз, қашанда өзекті болып саналады. Кеңес одағының  экономикасында халықтың өмір сүру деңгейін объективті бағалау идеологиялық себептер бойынша мүмкін болмады да, жабық экономиканың қағидаларына сәйкес өнімдерді тарату және жеке тұтыну, халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухаты жөнінде көрсеткіштерге көңіл аударылмады.

  «Өмір сүру деңгейі» категориясын алғаш рет К.Маркс «Жалақы, баға және пайда» атты еңбегінде енгізілген. Ол осы категорияны халықтың, әлеуметтік топтардың материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мен деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаты ретінде қарастырған.Халық саны проблемасының Қазақстан үшін айрықша маңызы бар. Халық санының тығыздығы республика бойынша тұтастай алғанда бір шаршы километрге 5,5 адамды құрайды. 2009 жылдың 1қаңтарына республика халқының жас құрамы мынадай болды: 15 жасқа дейінгі балалар – 24% (24,2), 15-тен 65 жасқа дейінгі адамдар - 68,2% (68,0), 65 және одан жоғары жастағылар барлық халық санының 7,8%-ын құраған.                                                   

    Кедейлік  бейiнi –   кедейлiктiң барынша  айқын    көрiнiстерiнiң сандық          және сапалық сипаттамасы. 2009 жылы Қазақстанда ол мынадай деректермен 
сипатталады:халықтың 28,4%-ының табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен болды.Кедейлiк - бұл халықтың белгiлi бiр топтары өмiр сүру құқықтарынiске асыруға байланысты бiрiншi кезектегi физиологиялық қажеттiлiктердi қанағаттандыруда қиындық көретiн, конституциямен бекiтiлген құқықтар менбостандықтар шеңберiнде қоғам өмiрiне толыққанды қатысу мүмкiндiгiнен айырылатын әлеуметтiк экономикалық құбылыс.

 Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушыларды нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының «сыртқы әсерлері» болып табылады.      

    Экономикалық саясаттың негізгі бағыттары, сонымен қатар Қарағанды облысының 2009-2011 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің маңызды болжамы әлемдік экономикадағы жағдай есебімен Ортамерзімдік жоспарда анықталған.  

 

1.Халықтың  өмір сүру деңгейі.

1.1 Халықтың  өмір сүру деңгейін және кедейшілікпен  күрес түсінігі, теориясы.

      Өмір сүру деңгейі күрделі  және көп қырлы категория екендігін  адамның өмірдегі нақты әлеуметтік-экономикалық  жағдайларының жиынтығы сипаттайды.

    Халықтың  өмір сүру барысында туындайтын проблемалар  және оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу  қай елдің болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуына тәуелсіз, қашанда өзекті болып саналады.

    «Өмір сүру деңгейі» экономикалық зерттеу  объектісі ретінде оның басты міндеттері деп келесілерді атауға болады:

• адамның өмір сүру сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді бағалау (салауатты өмір салтын жүргізу қабілеті, білім алу мүмкіншілігі, лайықты өмірге жеткілікті табыс көзі және жоғары кәсіби білімі);
• атаулы және нақты табыстарды зерттеу;
• халықтың баспанамен, ұзақ қолданылатын тұтыну игіліктерімен қамтамасыз етілуі;
• әлемнің әр түрлі елдеріндегі өмір сапасы мен оның деңгейін бағалау арқылы ел аралық салыстыру жүргізу;
• аталмыш сала саясатын қалыптастыру  үшін өмір сүру деңгейін зерттеу.

    «Өмір сүру деңгейі» категориясын алғаш рет  К.Маркс «Жалақы, баға және пайда» атты еңбегінде енгізілген. Ол осы категорияны  халықтың, әлеуметтік топтардың материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін  қанағаттандыру дәрежесі мен деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаты ретінде қарастырған.

    Зерттеу объектісі  жөнінде мәліметтерді әрі қарай өрбіту үшін төменде  келтірілген сызбаларға негіз болған статистикалық әдістемелік мәліметтерді айта кету маңызды. Аталмыш мәлімет  көзіне сәйкес халықтың өмір сүру деңгейін бағалау үшін бастапқы көрсеткіштер мен әлеуметтік-экономикалық индикаторлар жиынтығы бар. Бастапқы көрсеткіштер келесілер:

• үй шаруашылығының табыстары;
• олардың нақты түпкілікті тұтынылуы;
• үй шаруашылығының түпкілікті тұтынуға кеткен шығыстары;
• халықтың ақшалай табыстары;
• халықтың ақшалай шығыстары мен жинақ ақшалары;
• жан басына шаққандағы ақшалай табыстар;
• қолда бар нақты ақшалай табыстар;
• орташа айлық есептелген жалақы;
• тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері;
• халықтың ақшалай табысының сатып алу қабілеттілігі;
• жан басына шаққандағы ақшалай табыс деңгейі бойынша халықты бөлу;
• халықтың әр түрлі топтары бойынша ақшалай табыстың жалпы көлемін
• бөлу;
• халық табысының саралану коэффициенттері, табыстарды шоғырландыру
• коэффициенті (Джини индексі), күнкөрістің ең төменгі деңгейі;
• табысы күнкөрістің ең төменгі деңгейінен төмен халықтың саны, табыс

тапшылығы. 
 

 

Сурет 1 - Халықтың  табыс құрылымы, % 

    Суреттен  көріп отырғанымыздай, еңбекпен табылған табыстың үлес салмағы артып келеді, дәлірек 2004 жылы ол барлық табыстардың ішінде 76% болса, 2008 жылы 82% (ақшалай динамикасы осы жылдарда 28329 және 60805 тенге). Ақшалай көрінісінде үлкен алшақтық айқын көрінеді. Еңбек ресурстарының ішінде жұмыспен қамтылған халықтың жалдамалы бөлігі 66%-ды құрайды (5 199 400 адам). Осы категория зерттелініп отырған өмір сүру деңгейі мен сапасын анықтау және орташа көрсеткіштерді табуда негіз болатындығын ескерсек, онда келесідей мәліметтерді келтіру жөн.

    Кесте 1 – Экономикалық қызмет  түрлері бойынша Қазақстандағы жалдамалы жұмысшылардың табыс серпіні 

 

    Кестеден  көріп отырғанымыздай, есептелген орташа айлық жалақы, жалақының орта жылдық ең төменгі мөлшері көрсетілген 5 жыл ішінде 2 есеге өскен. Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы 2004 жылы – 5,2, 2006 жылы – 5,4 және 2008 жылы 4,9 есе болды. Оның ішінде өнеркәсіпте аталмыш жылдарда, тұтастай алғанда 6 есе, ауыл шаруашылығы бойынша 2,5 есе айырмашылықты көрсетеді. Бұл жалпы алғанда бірқалыптылықты сипаттайды және осы жерде біздің талдау жұмыстарымыз мемлекеттік реттеу объектісі болып табылатын ресми мәліметтерге сүйене отырып, дайындалды. Мемлекеттік реттеуге тек бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы жатады, оның орташа көлемі 2008 жылы республика бойынша орташа жалақыдан 37%-ға артта қалғандығын көруге болады. Еңбек ақы төлеуде кепілденген ставкалар мен окладтар нарықтық экономика принциптеріне сәйкес келмейді әрі жұмысшыларды жоғары өнімді және тиімді еңбекке ынталандырмайды да.

    Жалдамалы жұмысшылармен бірге еңбекпен қамтылғандардың екінші бөлігі – өзін-өзі жұмыспен қамтығандар. Олар көбінесе сауда, қызмет көрсету және шағын кәсіпорындарында еңбек етеді, 2003 жылы осы бөлікте 2 755 600 адам еңбек етсе, 2008 жылы 2 657 800 адам (97800 адамға кеміген).Кесте 2 - Қазақстан Республикасында 2004-2008 жылдар аралығында кедейшілік көрсеткіштері 

  Қорыта айтқанда, мемлекет өзінің әлеуметтік саясатын жүргізуде шешілуі кезек күттірмейтін өзекті мәселелерді есепке алып, әлеуметтік саладағы басым бағыттарды анықтауы шарт. 
 

1.2 Халықтың  материялдық әл-ауқатты. 

    «Өмір сүру деңгейі» түсінігінің өте күрделілігі  мен көп қырлылығы оның әлеуметтік тұрғыдан маңыздылығында болып табылады. Олай болса, зерттеліп отырған экономикалық категорияның әлеуметтік астары халықтың аз қамтылған (тұрмысы нашарлар), ең аухатты, жұмыс беруші мен жұмысшылардың, зейнеткерлердің, жанұяның және нақты адамның өмір сүру деңгейлерін қарастырады. Аталғандарға көрнекілік беру үшін оларды топтастырып, сызба ретінде келтірдік. Ол төмендегі сызбада.

    

      Сурет 1 –Әлеуметтік топтарды саралау сызбасы

     Ескерту –сызбаны құрастырған автор

     Осылайша, біздің ойымызша, «өмір сүру деңгейі» - адамның тұтынуға байланысты игіліктерін  қанағаттандыру мақсатында біріңғай негізге сүйене отырып, өмір сапасын арттыру болып табылады.  Осы пікіріміз дәлелді болу үшін келесі сызбаны келтіруді жөн көрдік. 
 
 
 
 
 
 
 

       
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Сурет 2 – Өмір сүруде адамның әл-аухат  құрылымы

     Ескерту –сызбаны құрастырылған автор 

    Сонымен бірге, республикамызда өмір сүру деңгейін бағалау үшін 11 негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлар негізге алынады, олар

1. үй шаруашылықтарың жалпы түзетілген табысы: халықтың жан басына шаққандағы жалпы түзетілген табысы және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім;
2. үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы: жан басына шаққанда және өткен жылға пайызбен;
3. жан басына шаққандағы айлық ақшалай табыс;
4. жан басына шаққандағы халықтың нақты қолда бар ақшалай табыстары, өткен жылға пайызбен;
5. айына 1 жұмысшының атаулы жалақысы;
6. өткен жылға пайызбен 1 жұмысшының нақты жалақысы;
7. есептелген айлық зейнетақының орташа мөлшері;
8. өткен жылға пайызбен зейнетақының нақты мөлшері;
9. айына жан басына шаққандағы күнкөріс шегі;
10. айына еңбек ақының ең төменгі мөлшері;
11. айына зейнетақының ең төменгі мөлшері.