Халықтың өмір сүру деңгейі және Қазіргі кедейшілік жағдай

     Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру мен тұтынуды мемлекеттік және нарықтық реттеудің  диалектикалық бірлігінен туындайды. Мысалы, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізуді және нәтижеоерін пайдалануды  алайық. Алғашқысын жүзеге асыруда бірінші кезекте жалпы мемлекет деңгейіндегі реттеу тұратыны сөзсіз. Ал олардың нәтижелерін пайдалануды ұйымдастыруда нарықтық механизм шешуші рөл атқарады, өйткені өнімді шығаруға жұмсалған шығындарды азайту және оның сапасын арттыру (оған нарықтық қатынастардың субъектілері де мүдделі) барысын ғылыми-техникалық жетістіктер деңгейі анықтайды. Мұндай мысалдарды қоғамдық тауарларды басқа да түрлері бойынша келтіруге болар еді.

     Кәсіпкердің мүддесі нақтылы тауар өндірісінің  тиімділігімен шектелетіндігі, ал сыртқы нәтиже оның ой-өрісінен тыс қалатындығы әбден қисынды да, түсінікті. Бұл нарықтық механизм құрылымына байланысты жүзеге асады. Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаның ластануымен, шикізаттардың қайта өндірілмейтін және басқа да қорларын орынсыз пайдаланумен, сондай-ақ қалдықсыз технологияны ұйымдастырудың жеткіліксіздігемен сипатталады. Мемлекет сыртқы бақылаушы қалпында бола алмайды, сондықтан келесідей үш бағыт бойынша белсенді шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болады:

а) ағымдағы және болашақтағы табиғатты қорғау шараларын қаржыландырудың орталықтандырылған көздері есебінен жүргізу;

ә) шаруашылық жүргізуші субъектілер  іс-әрекетінің сыртқы нәтижесі алдын  ала бекітілген ережелер мен мөлшерден  артық кететін болса, оларға әкімшілік-құқықтық шектеулерді бекіту;

б) табиғатты тиімді пайдалануды ынталандыратын механизмді жасап-дайындау және бақылау.

     Мемлекеттік реттеудің ролі қарастырып отырған  салада адамның тіршілік әрекетінің табиғи ортасын сақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып отырғандығына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек. Біздің жағдайымызда оның ролінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта алмайтындығымызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды мәселелерін шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру негізінде мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді. Ал бұл - әрбір мемлекеттің, олардың экономикалық интеграциясына да жауап беретін орталық басқару органдарының міндеті.

     Нарықтық  экономикасы дамыған елдер тәжірибесі трансакциялық шығындардың сипаты соншалықты объективтілігімен нарық  субъектілерінің өзара сауда-айырбас  келісіміне мемлекеттің араласу қажеттілігін тудыратындығын дәлелдейді. Мәселен, егер келісім барысында екі жақты табыс өзінің абсолюттік мөлшерлері бойынша трансакциялық шығындар көлемінен аз болатын болса, онда мұндай келісім өзінің экономикалық мағынасын жояды. Олай болса, істің объективті барысы келесі жағдайға алып келеді: сауда-айырбас келісімінің қатысушылары мемлекеттің араласу әсерін пайдаланады, өйткені шартты бұзғысы келетін келісімге қатысушыны келісім-шартын сақтауға мәжбүр ету әдістері арқылы қарастырып отырған шығындарды төмендетуге болады. Мұндай жағдайда шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісінің нығаюына мемлекеттің реттеуші әсері тікелей (тура) болып табылатындығын айту керек.

     «Республикада... нарыққа өту жағдайында экономиканы  мемлекеттік реттеу жөнінде мәселе қойылмады, оның үстіне, оның ғылыми зерттемелері нарықтық қатынастардың қалыптасуына араласуы қажет емес деп танылды».

     Экономиканы мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілік факторларын қарастырғанда  әлеуметтік өріске ерекше көңіл бөленген болатын, өйткені оның салаларының даму мәселелері нарықтық қатынастар шеңберінде шешіле алмайды және Қазақстан Республикасы Конституциясы ережелеріне сәйкес мемлекеттің арнайы саясат жүргізуін талап етеді. Осы салаға байланысты бұл ережелер бойынша Қазақстан Республикасының әрбір азаматының бостандық пен жұмыс жағдайына, әлеуметтік қорғауға, тұрғын үйге қол салмауға кепілденген ақысыз, тегін медициналық көмек алуға, кепілденген тегін орта білім алуға, мемлекет істерін басқаруға қатысуына құқығы бар.

     Алайда, тәжірибе жүзінде жоғарыда аталған құқықтарды пайдалану үшін қажетті жағдай әлі де болса жасалмаған. Өйткені, халықтың сәйкес бөлігін әлеуметтік қолдау мәселелері бойынша шешімдер орталықта қабылданатындықтан, үлкен өнімділік пен түрлі сипаттары бойынша ерекшеленетіндіктен біз әлеуметтік өрістің денсаулық сақтау мен білім беру салаларының даму мәселелеріне байланысты. 

2.3 ҚР-ның  әлеуметік-экономикалық даму көрсеткіші.

        ЖІӨ өндірісі.Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің жедел деректері бойынша 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанда ЖІӨ өндірісі 15887,8 млрд. теңгені құрап, 1,2%-ға өсті. ЖІӨ құрылымында тауар өндіру үлесі 43,8%-ды, қызмет көрсету – 54,8%-ды құрады. Қысқа мерзімді экономикалық индикаторы (ҚЭИ) 2010 жылғы қаңтарда 2009 жылғы қаңтарға қарағанда 108,5% құрады. 

       Экономиканың нақты секторы.2010 жылғы қаңтарда өнеркәсіп өндірісінің көлемі қолданыстағы бағаларда 884,6 млрд. теңгені құрды, бұл   2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда 10,3%-ға көп.Тау-кен өндіру өнеркәсібі және өндіріс карьерларын әзірлеу 5%-ға, өңдеу өнеркәсібі - 24,5%, электр энергиясымен жабдықтау, газ, бу беру және ауаны желдету 4,6%-ға өсті. 

      Газ конденсатын қоса алғанда, мұнай өндіру көлемі 6,6 млн. тоннаны құрап, өткен жылдың тиісті айына қарағанда 4,6%-ға ұлғайды, көмір – 9,2 млн. тоннаға (14,3%-ға ұлғайды), табиғи газ – 3,2 млрд. текше метр (4%-ға өсті) ұлғайды. Өңдеу өнеркәсібінде 231,0 млрд. теңгеге өнім өңдірілді, бұл өткен жылдың қаңтарына қарағанда 24,5%-ға артық. Тамақ өнімдерін өндіру 20,1 %-ға, сусындар өндіру 41,1 %-ға, тоқыма өнеркәсібі 15,5 %-ға, кокс және мұнай өнімдерін өндіру 34,8 %-ға, металлургия өнеркәсібі 114,4 %-ға, машина жасау 46,6 %-ға ұлғайды. 2010 жылдың қаңтарында ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 45,1 млрд. теңгені құрап, 2009 жылдың қаңтарымен салыстырғанда 2,1%-ға ұлғайды. Құрылыс жұмыстарының көлемі 2010 жылғы қаңтарда 56,9 млрд. теңгені құрады, бұл 2009 жылғы қаңтардағы деңгейден 12,6%-ға төмен.1443 жаңа ғимараттардың құрылысы аяқталды, олардың 1216 тұрғын және 227 тұрғын емес мақсаттағы ғимараттар. Пайдалануға берілген тұрғын үйдің жалпы алаңы 625,1 мың шаршы метрді құрады, бұл 2009 жылдың қаңтарына қарағанда 42,6 %-ға артты. Тұрғын үй құрылысына 10,1 млрд.теңге салынды. Жүк тасымалдаудың жалпы көлемі 2010 жылғы қаңтарында 25,8 млрд. ткм (комерциялық жүк тасымалдаумен айналысатын көліктік емес ұйымдар мен кәсіпкерлердің жүк айналымы көлемін бағалау есебімен) құрып, 2009 жылғы тиісті кезеңімен салыстырғанда 1,3%-ға өсті. 2009 жылдың қаңтарымен салыстырғанда жолаушылар айналымы 16,7%-ға артып, 10,5 млрд. жкм құрады. 

    Байланыс қызметтері 2010 жылғы қаңтарда 38 911,8 млн. теңгені құрап, 6,8%-ға өсті. Есепті кезеңде бөлшек сауда тауар айналымы (қоғамдық тамақтану айналымынсыз) 221138,5 млн.теңгені құрап, 2009 жылғы қаңтарға қарағанда 11,8%-ға ұлғайды. Есепті кезеңде көтерме сауда тауар айналымы 424961,9 млн. теңгені құрап, 2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда 17,1% артты. Негізгі капиталға салынған инвестициялардың көлемі 2010 жылғы қаңтарда 175,9 млрд. теңгені құрды, бұл өткен жылғы ұқсас кезеңге қарағанда 2,9%-ға артық. 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанда Қазақстанның сыртқы сауда айналымы (ұйымдаспаған сауда есебінсіз) 71604,4 млн. АҚШ долларын құрады және 2008 жылғы қаңтар-желтоқсанымен салыстырғанда 34,4%-ға төмендеді, оның ішінде экспорт – 43195,7 млн. АҚШ доллары (39,3%-ға төмендеді), импорт– 28408,7 млн. АҚШ доллары (25%-ға төмендеді). 2009 жылғы қаңтар-желтоқсанда 67,3 млн. тонна мұнай мен газ конденсаты экспортталды, бұл өткен жылғы ұқсас кезеңге қарағанда 10,8%-ға көп, құндық мәнде экспорт 26,2 млрд. АҚШ долларын құрап, 39,8%-ға азайды. 

   Тұтыну бағаларының индексі 2010 жылғы қаңтарда 2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда 107,3%-ды құрды. Азық-түлік тауарларына бағалар3,9%-ға, азық-түлік емес тауарлар – 9,4%-ға, ақылы қызметтер көрсетуге – 10,1%-ға өсті. Өнеркәсіп өнімін өндіруші кәсіпорындар бағалары 2010 жылғы қаңтарда 2009 жылғы қаңтармен салыстырғанда 48,6%-ға өсті. 2010 жылғы қаңтарда Brent маркалы мұнайдың әлемдік бағасы бір баррелі үшін 76,01 АҚШ доллары (2009 жылы қаңтарда бір баррелі үшін – 41,54 АҚШ долл.) болды. 

   Еңбек нарығы.2010 жылғы қаңтарда жұмыссыздар саны 542,9 мың адам болды. Жұмыссыздық деңгейі 2010 жылғы қаңтарда экономикалық белсенді халық санының 6,4%-ына жетті. Жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде тіркелгендер саны 2010 жылғы қаңтардың соңына 63,4 мың адамды құрды немесе экономикалық белсенді халық санының 0,7%-ын құрады. Жасырын жұмыссыздық деңгейі бағалау бойынша экономикалық белсенді халық санының 0,7%-ын құрды. 

   Халықтың табысы.2009 жылғы желтоқсанда халықтың орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстары 39806 теңгені құрды. 2008 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда өсім 13,2%-ды, нақты ақшалай табыстар – 6,6%-ды құрды. 2009 жылғы желтоқсанда қызметкерлерге есептелген орташа айлық атаулы жалақы 82 779 теңгені құрды. Өсім 2008 жылдың желтоқсанына 13,6%-ды құрады. Нақты жалақы индексі 2008 жылғы желтоқсанға 106,9%-ды құрады. 

   Ақша-кредит және банк статистикасы.Ұлттық қордың ақшасын қоса алғанда (24,6 млрд. долл.) елдің халықаралық резервтері 2010 жылғы 1 ақпандағы жағдайы бойынша 51 млрд. АҚШ долл. құрды, бұл 2009 жылғы 1 ақпандағы жағдайдан 10,3% артық. 

   ҚР Ұлттық Банкінің мәліметтері  бойынша екінші деңгейлі банктердің  экономика салаларына салған  кредиттік салымдары 2009 жылдың  соңына 7644,1 млрд. теңгені құрады  және бұл өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 2,5%-ға ұлғайды. 

    Депозиттік ұйымдарда депозиттердің  көлемі 2010 жылғы 1 ақпандағы жағдай  бойынша 6620,6 млрд. теңгені құрады, бұл өткен жылдың тиісті айынан 25,9%-ға артық.  Жеке тұлғалардың депозиттері 1893,8 млрд. теңгені құрады және 28,5%-ға ұлғайды. 

   Теңгенің АҚШ долларына ресми  айырбас бағамы 2010 жылғы қаңтарда 148,09 теңге болды (2009 жылы қаңтарда  – 121,27 теңге), теңгенің еуроға  қатысты бағамы – 211,84 теңге  (2009 жылғы қаңтарда – 161,00

    Қорытынды 

    Халықтың  өмір сүру деңгейін көтерудің әлеуметтік-экономикалық астарын зерттеу барысында диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне қол жеткізе отырып, тәжірибелік  және теориялық мәні бар тұжырымдар әзірленді.

1.  Халықтың  өмір сүру деңгейі – елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын сипаттайтын басты көрсеткіш болғандықтан, оның құрамындағы әлеуметтік топтар мен үй шаруашылықтарының табыстарын, халықты әлеуметтік қамсыздандыру, материалдық игіліктер мен қызметтерді тұтыну, өмір сүру жағдайлары сияқты көрсеткіштерді зерттеу жөн.

    Зерттеу нәтижесі табыс көрсеткіштерін тұтыну деңгейі бойынша салыстыру және талдау халықтың барлығына бірдей өмір сүру жағдайын қамтамасыз етпейтінін көрсетті.

2. Сонымен  бірге, өмір сүру деңгейі мен  сапа көрсеткіштер мен индикаторлар жүйесі анықталды. Осыған орай, көрсеткіштер жүйесінде адамның өмір сүруін қамтамасыз етудің жетекші – табыс пен тұтыну, еңбек және жұмыспен қамту, білім беру, тұрғын үй-коммуналдық секторы, экологиялық ортамен шектелмей, сондай-ақ, түрлі әлеуметтік топтардың еңбекке жарамдылығы, жалдамалы жұмысшылар мен өзін-өзі еңбекпен қамтушылар, орта тап, ауыл халқының өмір сапасы мен деңгейін де анықтаудың маңыздылығы негізделді.

3. Табыстың  шоғырлануы мен саралану коэффициенттері,  ең аз табыс деңгейінен төмен табыс алатын халық, азық-түлік қауіпсіздігі, әлеуметтік саланың даму көрсеткіштері, әлеуметтік шығындар (білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету) ЖІӨ-ге шаққандағы үлес салмағы - негізгі көрсеткіштер жүйесінде нақтыланып, логикалық тізбектілік пайда болды.

4. Өмір  сүрудің ең төменгі деңгейінің  тұтынушылық қоржынының негізгі  баптарының шығындарын зерттеу  нәтижелеріне сәйкес өзгерту  жөніндегі біздің ұсыныстарымыз  төмендегідей:

• азық-түлік өнімдерін тұтыну көлемін тамақ ішудің тәуліктік рационын 2400-2500 ккал-ға дейін жеткізу жолымен арттыру және номенклатураны кеңейту;
• азық-түліктік емес тауарларға кететін шығындар үлесін кем дегенде екі есеге дейін арттыру, бұл өмір сүрудің  ең төменгі деңгейінің азық-түліктік емес бөлігіне бірінші кезектегі заттарға және киім мен аяқ-киімге кететін шығындар да енуін көрсетеді. Экономикалық өсу мен халықтың нақты табысы артса, тұтынушылық шығындар құрылымында азық-түліктік емес тауарларды және қызметтерді барынша көбейту оңтайлы.
• Қызметтер көрсету шығындарының үлесі 30%-ға дейін көтерілгендігі, азық-түлік және тұрғын үй-коммуналдық қызмет тарифтері бағасының өскендігін білдіреді.