Инвестициялар түсінігі және оның жіктелуі

Ақша нарығының  қоржындары (портфелі) капиталды  толық сақтау  мақсатынан  тұрады. Оның  құрамында  ақшалай  қаражат  пен тез  сатылатын  активтер  кіреді. Егер де  ұлттық  валюта  өзінің  төмендеу бағамен  көрсетсе, онда ол  шетелдік валютаға  айырбастауы  мүмкін. Сөйтіп,  салынған  капитал  нольдік  тәуекелділік  кезінде  өз  өсімін сақтайды. Облигациялар  қоржындары  облигациялардың  есебінен  қалыптасады және нольдік  тәуекелділік  кезінде орташа табыс  әкеледі.

Қоржындардың  өсуіне  қоржынға  енген  құрылымдардың  өзгерісі мен  бағамдары  әсер  етеді. Табыс қоржындары  тұрақты құрамға және  құрылымға ие.

Қоржын  қызмет етуінің  уақытына  байланысты  мерзімі  шектелген  және  мерзімі  шектелмеген  болып  бөлінеді.

Мерзімі  шектелген  қоржын  тек  табыс  табуға  талпыныс  жасап  қана қоймай,  алдын ала  уаықты белгіленген  кезеңнің  шегінде  табыс алуды көздейді. Ал мерзім  шектелген  қоржынның  уақыты  шектеліп  белгіленбейді.

Мүмкіндігінше толықтырылатын,  қайтарып алынатын  және тұрақты қоржындар ажыратылып көрсетіледі. Толықтырылатын қоржындар,  бастапқы  салынған ақша  қаражаттарының есебінен емес,  сыртқы қаражат  көздерінің есебінен өсуі (толықтырылуы) мүмкін. Қайтарып алынатын  қоржындар  бастапқы  салынған  қаражаттардың  бір бөлігін  қайтарып алуға  жол береді. Тұрақты қоржындарда  бастпақы салынған  қажаттар  қоржынның  барлық кезең бойына  тұрақты көлемін  сақтайды. 

Инвестиция -   экономиканы  дамудың  тұрақты және  жоғарғы  қарқынын  қалыптастыруды, ғылыми -  техникалық  прогресстің жетістіктерін енгізуді, инфрақұрылымды  дамытуды  көздейтін басты фактор.

Инвестицияны дамытуда  кәсіпорындарды  қаржыландыратын  және ұзақ мерзімге несие беретін  мамандандырылған инвестициялық  банктер  мен  акционерлік  қоғамдардың  акцияларынан  құрылған  инвестициялық  қорлар ерекше  роль атқарады.  Сөйтіп,  қорлар экономиканың  неғұрлым  пайдалы  салалары  мен  кәсіпорындарына  капиталдың  құйылуына  жағдай жасайды.

Қаржылық  инвестициялар  инвесторлар  үшін үлкен  ішкі  және сыртқы  инвестициялар  жағдайында  белгілі бір  тәуекелділікпен  байланысты  болатынын  ескерген жөн. Бұл тәуекелділік  басшылардың  біліктілігімен  және олардың епті  әрекеттерімен, есеп пен бақылау жұмысын  ұйымдастыру мен   валютаның бағамдық пайыз  мөлшерлемесінің  өзгерістерімен,  орта мерзімді және  қысқа  мерзімді  несиелерді   тартуды  қиындықтармен және т.б. осы  сияқты  мәселелермен  байланысты  болып келеді.  Сонымен қатар,  табиғат  зілзалаларымен  және саяси  тәуекелділіктерімен байланысты  болатынын ескерген абзал. Қаржылық инвестициялар техникалық – экономикалық  есептеулер  жасалған  соң және  сол инвестицияланатын объектіні қажетті зерделеуден өткізгеннен кейін барып,  жүзеге асырылады. Осы жағдайда  ғана нарықтық  қарым – қатынастар  жағдайындағы  тәуекелділіктер  төмендеуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының  зацдар  экономиканың  барлық саласын  инвестициялық  тұрғысынан  қолдауға  бағытталған. Республикада инвестициялық  жобаларды  жүзеге асырудың  тиімділігіне  бағытталған  жеңілдіктер мен  преференциядар әзірленіп жасалынған.

Түптеп келгенде,  инвестициялардың  мақсаты  - жаңа технологияларды,  алдыңғы қатарлы  техниканы  және ноу – хауды енгізу;  ішкі нарықтық  жоғарғы сапалы  тауарлармен  толтыру және  қолайлы қызмет  көрсету; отандық  тауар  өндірушілерді  мемлекеттік  қолдау және  ынталандыру;  экспортқа  бағытталған  және импорты  алмастырушы  өндірістерді  дамыту. Қазақстан Республикасының  шикізат  көздерін  тиімді және кешенді  пайдалану;  қазіргі заманғы  менеджмент  пен  маркетингтің  әдістерін енгізу, жаңа жұмыс орындарын  құру;  жергілікті мамандардың  үздіктсіз  оқу  жүйесін  енгізу,  олардың  біліктілік  деңгейін көтеру;  өндірістің  жедел  дамуын  қамтамсыз ету; қоршаған  ортасын  жақсарту  болып табылады.   

 

 

 

 

 

 

   ІІ тарау. Бухгалтерлік есептегі  ұзақ мерзімді  инвестициялар   есебін ұййымдастыру

2.1. Бірлесіп бақыланатын   және тәуелді  серіктестіктердің  инвестициясының  есебі.

Заңды тұлға  басқа кәсіпорындардың  пакет акциясын,  қатысу үлесін алу  арқылы қаржылық салымдарын  жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық  салымдардың  деңгейіне  байланысты  олар: не бақылаушы, не қаржылық немесе  субъектінің  басқа да  саясатына  едәуір  әсер ететін  болып  белгіленеді.

Егер де инвестордың  қатысу үлесі 50 %  және  одан да көп дауыс беру құқық бар  акциясы  болса,  онда ол  қаржыландырылатын  объекті  бойынша  оның  бақылауында  болатын және  еншілес  серіктестігі  болып табылады.

Егер де  инвестордың  қатысу  үлесі 20 % - тен астам болса,  бірақ оның  дауыс беруге  құқы бар акциясы 50 % - тен аспаса, онда ол  қаржыландыратын  объекті бойынша  оның едәуір  әсер етуінде болатын  және  тәуелді  серіктестік  болып табылады.

Егер  де инвестордың  қатысу үлесі 20 % акциясынан  аспаса,  онда ол  бірлесіп бақыланатын  заңды  тұлға  болып  табылады.

Инвестицияның есебі 14 «Инвестициялар»  бөлімшесінің  шоттарында  жүргізіледі, оның  құрамына  мынадай  синтетикалық  шоттар  кіреді: 141 «Еншілес  серіктестіктерге  салынған инвестициялар», 142 «Тәуелді  серіктестікрелге  салынған  инвестициялар», 143 «Бірлесіп – бақыланатын заңды  тұлғаларға  салынған  инвестициялар», 144 «Басқа инвестициялар».

Бұл бөлімнің  шоттары  еншілес, тәуелді серіктестіктер  мен бірлесіп  бақыланатын заңды  тұлғалардың  акциялары мен жарналарындағы  инвестициялардың  нақты бары мен  қозғалысы туралы  мәліметті талдап  қорытындылауға  бағытталған.

141 – 144 шоттар  активті   және күрделі  болып келеді. Талдамалы (аналитикалық) есеп  инвестицияланған  кәсіпорындар мен  инвестициялар  түрлері  бойынша жүргізіледі.

Инвестицияларды  есепке алу бухгалтерлік  есептің № 14 «тәуелді  шаруашылық  серіктестіктерінің  инвестициялық  серіктестіктерінің  инвестициялық есебі» деп аталынатын  стандарты  бойынша  реттеледі.

Тәуелді шаруашылық  серіктестіктердің инвестициялық  есебі.   Тәуелді серіктестік  инвесторлардың  едәуір  ықпал  етуінде  болады және  ол еншілес  шаруашылық серіктестігі де,  бірлесіп  бақыланатын  заңды  тұлғасы да  бола алмайды. Субъектің  қызметіне  инвестор  едәуір  ықпал етеді,  оның тек 20 % - тен астам ғана  дауыс беруші  акциясы болса да. Тәуелді  серіктестіктер өз инвестициясын  жүзеге асыру үшін мына  екі әдістің  бірін пайдаланады:

• үлестік қатысу әдісі;
• құндық  әдіс (немесе  құн әдісі).

Үлестік  қатысу  әдісі – инвестицияларды  иеленген  мезетте  сатып  алу  құнымен  көрсетіп,  кейінірек тәуелді  шаруашылық  серіктестіктерінің  таза активтеріндегі  өзгерістерге  инвестордың  үлесі  мойындалуына  байланысты олардың құнының өсуін (кемуін) есепке алу әдісі. Тәуелді шаруашылық  серкітестерінің  таза  кірісінде  (шығысында) инвестор  үлесінің  өзгеруі  қаржылық – шаруашылық  қызмет туралы  есептегі  табысқа  (шығынға) жатқызылады.

Тәуелді  шаруашылық  серіктіестігінің  жинақталған  таза табысының  жалпы  сомасынан  тиісті  дивиденттер  инвестициялардың  баланыстық  құнын кемітеді.

Егерде инвеститордың  салған инвестицицясының  баланыстық  құны тәуелді  шаруашлық  серіктестіктеріндегі  алған зиянына  тең немесе  артық болса,  ондай бұндай  зияндар  келешекте  есепке алынбайды. Инвестиция нольдік құны бойынша көрініс табады.

Тәуелді шаруашылық  серіктестігінің  активтерінің  қайта  бағалауына  байланысты  инвестордың  үлесінің  өзгеруі  инвестициялардың  баланстық  құнын  көтереді (кемітеді) және ол меншік  капиталының  бөлімшесінде  көрсетіледі.

Инвестор  өзінің  тәуелді  шаруашылық  серіктестіктерінің  таза табысында  үлестік қатынасын  қайта  жаңғырту  үшін таза  табыс  пен таза  шығындар  тең болуы керек.

Егер де  тәуелді  серіктестіктің  активтері  қайта  бағаласа, онда олардың  баланстық  құны  да өзгереді. Баланыстық құнның  өсуі  меншік капиталындағы  төленбеген  қосымша  капиталда  көрініс  табады,  ал егер ол азайса,  онда сол  төленбеген  қосымша  капиталды  азайтады.

Мысал. «Шығыс» ААҚ қоғам «Темір» ААҚ – ның 33 % және «Цемент» ААҚ – ның 28 % акциясын  сатып алған, ол сатып алынған акцияға сәйкес олардың құны: 3110 теңге және 4600 мың теңге құрыалған.

«Шығыс» ААҚ сатып  алғаннан кейін,  бір жылдан соң, «Темір» ААҚ  өзінің  кейбір негізгі  құралдарына 300 мың  теңгеге қайта  бағалауды  жүргізген. Бірінші жылдың  қортындысы бойынша «Темір» ААҚ 9900 мың теңге зиян  шексе, ал «Цемент» ААҚ 5000 таза  табыс тауып, 2000 теңге деңгейінде  дивиденті жария еткен. Ал келесі  жылы «Темір» ААҚ кейбір  құралдарының  бағасын 410  мың  теңгеге түсірілген, ал «Цемент» ААҚ керісінше, 500 мың теңгеге көтерген.

Екінші жылдың қорытындысы бойынша  «Темір» ААҚ 1000 мың  теңге таза  табыс  тауып, 200 мың  теңгеге  дивидендті  жария еткен, ал «Цемент» ААҚ – 1500  мың теңгеге дейінгі  зиян шеккен.

Енді осы жасалған  операциялармен  байланысты  шоттар  корреспонденциясы  қосымша     -    бетте  көрсетілген.

Құн әдісі – инвестицияны  алу кезінде сатып алу құны  бойынша көрсетілген  есептік  әдіс.  Инвестордың  қаржылық – шаруашылық  қызметінің  нәтижелері туралы есепте инвестиция  табысы  тәуелді  шаруашылық  серіктестігінің  жинақталған жалпы  таза табысының  сомасынан  тиісті дивиденттердің  мөлшері алынғаннан кеін  барып  мойындалады.

Инвестиция сатып алу  құны  бойынша  есептелінеді, егер де инвестицияны  жақын арада  сату  мақсатында  алса немесе  инвестицияланған  кәсіпорын  қатаң ұзақ  мерзімді  шектеулі  жағдайында  әрекет  ететін болса,  бұл соңғы  прнвесторға табысты беру  қабілетін  біршама  төмендетеді.  Мұнадай  шектеулерді  тудыратын  себептерінің  қатарына:  реттеуші  органның  бақылауында  болса, сондай – ақ  олар кәсіп орындардағы  дивидендтерді  бөлудің  саясатына  араласса  кәсіпорын  өз қызметін,  дивидендтерді (табыстарды) аударуға шек  қойылған  елдерде  жүргізуі мүмкін.  Сондай – ақ, саяси  хал – ахуалдың  өзгеруі  кәсіпорынның шаруашылық  қызметін  жүзеге  асыру  туралы  келісімдерде қарастырылған, дивидендтерді төлеуге  шектеулердің күшіне енуі және басқа  да кедергілердің  болуы мүмкін.

Егер дивиденд  инвестицияны  алғанға  дейін  алынса,  онда ол  капиталды  қайтарған  болып  саналады  және  инвестордың  балансы  сол  сомаға  азаяды.

Енді біз  жоғарыда  келтірілген  мысалға  ораламыз. Келесі  жылдың  (яғни  екінші  жылдың) наурызында «Темір» ААҚ – 3500000 теңгеге, ал «Цемент» ААҚ 5000000 теңгеге өз  акцияларын  сатқан.

Енді осы бойынша  шоттар  корреспонденциясы қосымша деректің  бетінде  көрсетілген.

Тәуелді шаруашылық  серіктестік  деген  анықтама сәйкес  келмеген  күннен  бастап,  инвестициялар ұзақ  мерзімге  инвестицияны  есептейтін  есепке алу  саясатына  сәйкес  есептелінеді.

2.2. Қаржылық инвестициялар  есебі

Қаржылық инвестициялардың есебі 40 «Қаржылық инвестициялар» бөлімшесінің  шоттарында  жүргізіледі. Оған 401 «Акциялар», 402 «Облинациялар» және 403 «Басқа қаржылық  инвестициялар»  шоттары кіреді.

401 – 403  шоттары   активті,  күрделі,  негізгі болып  табылады. Осы шоттардың  дебетіне  қаржылық  салымдардың  айдың басы мен  аяғындағы қалдықтары, инвестициялардың  ұлғаю  операциялары; кредит бойынша  қаржылық  инвестициялардың  кему  операциялары  жазылады.

 Қаржылық инвестициялардың  шоттары  бойынша  талдамалы   есеп  инвесторлардың  түрлері  және  осы  инвестициялар   салынған  объектілер  бойынша  жүреді.

Қаржылық инвестициялар  сатып алу  кезінде  ол оның  сатып  алынған бағасымен бағаланады,  ал сатып алынған бағаға  байланысты  тікелей шығыстар, яғни  брокерлер марапаттауы, банктің көрсеткен қызметі үшін  төленетін пайыздары, қор биржасының  коммисиондық  төлемдері кіреді.

Құнды қағаздар  инвестициясының  өтелу құны  мен оның  сатып алынғаен  құнының  арасындағы  айырмашылықтары (сатып  алу кезінде  пайда  болған  жеңілдік  немесе  сыйақы) инвестор  өзі  иеленген уақыт  ішінде  амортизацияланады.Ұзақ мерзімді  қаржылық инвестиция  бухгалтерлік  баланс  төмендегідей  жолмен анықталады:

• сатып алу құнымен;
• қайта бағалау құны ескерілген  құнмен;
• сатып алынған құнымен  және ағымдағы  құнның  ең кіші (төменгі) бағасымен бағаланады,  яғни  қоржындық  бағалы  қағаздар негізінде.

Ұзақ мерзімді  қаржылық  инвестицияларды  қайтабағалау  үшін:  қайта бағалаудың  мерзімін  анықтау  қажет  және бір  уақытта  ұзақ  мерзімді  инвестициялардың  бір ғана  түрі  қайта  бағаланады.

Ұзақ мерзімді  қаржылық инвестицияның  қайта бағаланған  сомасы меншік  қапиталының  өсіміне  жатқызылады. Инвестициялар  құны  төмендеген  жағдайда  азайту  инвестициясының  үстеме бағасының  сомасы есебінен  жүргізіледі.  Бір инвестицияның  үстеме сомасы  жоқ  болған  жағдайда (жетіспесе) оның  құнының  төмендеуі  зиянға есептелінеді. Инвестицияның  үстеме бағасының  сомасы, бұрын құны төмендеген  болса,  сол инвестицияның  зияны  өтелгеннен кейін  меншік капиталына  жатқызылады,  яғни сол  сомаға өседі.

Ұзақ мерзімді қаржылық  инвестициялар құны  төмендеген  жағдайда  сөзсіз  бұл инвестициялардың  баланстық  құны қайта  қарауды  талап етеді. Құнды тап  осылайша  төмендету  әрбір инвестиция  үшін жеке  анықталынады және есептелінеді. Бұл кезде  инвестицияланған субъектідегі  инвестордың  үлес салмағы  және  тәуекелділіктің  түрі  ескерілуі керек.  Қаржылық  инвестициялар  есептен шығарылғанда,  оны  сатқаннан түскен  пайда мен  баланстың құнының  арасындағы  айырмасынан  шығындарды  алып  тастағаннан кейін  (брокердің  немесе  диллердің  қызметі) ол не  табысқа,  не шығысқа  жатқызылады. Егер инвестиция  бұрынырақта  қайта бағаланған  немесе  ағымдағы  құны бойынша  бағаланған  болса,  онда ол  қайта  бағалау  сомасы  табысқа немесе  қабылданған  есеп  саясатына  сай бөлінбеген  табысқа  жатқызылады.