Инвестициялар түсінігі және оның жіктелуі

Ұзақ мерзімді қаржылық  инвестиция  қысқа мерзімді  инвестициясына  өтетін болса,  онда оның  сатып  алу мен  баланстық құны  ең төменгі  баға бойынша  аударылады.

Егер инвестиция  бұрынырақта  қайта бағаланған болса, онда қайта бағалау   сомасы  аудару  кезінде  шығарылып тасталынады.

Егер де  қысқа  мерзімді  қаржылық  инвестиция  ағымдағы  құнмен  есептелсе,  онда  ол баланстық құн бойынша аударылады. 

Бұл арада бұрындары  жүргізілген қайта  бағалау  сомасы  инвестицияның  табысы болып саналады.

Қысқа мерзімді инвестицияларды  ұзақ мерзімді  инвестицияға   аударса, онда: олар сатып алу  және ағымдағы  құнның ең төменгі бағасы бойынша немесе ағымдағы құны бойынша (егерде олар  бұрындары осы құны бойынша көрсетілген болса)  бағаланады.

Енді біз  бұл қалай есептелетіндігі туралы  бір  мысал қарастырып көрейік:

• акцияның инвестициясы;
• облегацияның инвестициясы;
• басқа да қаржылық инвестициясы.

401 «Акциялар»  шотында  кәсіпорынның,  басқа  кәсіпорындардың, банктердің  және  т.б.  акцияларын алуға жұмсалған  сомалары есептелінеді. Акция -  акционерлік қоғамның капиталына  белгілі бір соманың салынғанын куәландыратын және ол оның иесіне  дивидентттер  түрінде табысты бір бөлігін алу құқын беретін бағалы қағаз.

Акцияларды  алған кезде  401 «Акциялар» шотының  дебеті бойынша  және  төмендегі шоттардың кредиті бойынша шоттардың коррепонденциясы жасалынады: Сатып алынған акциялардың  сатып алу құнына  - 671 «Жабықтаушылар  және мердігерлермен есеп айырысулар», 687 «Басқа кредиторлық  қарыз және төлемдер», 641 «Еншілес серіктестіктерге қарыз», 642 «Тәуелді серіктестіктерге қарыз», 643 «Бірлесіп бақылатантын заңды тұлғаларға қарыз».

Акцияларды  алған кезде есеп айырысу  шоттарын жанай өтіп,  ақша қаражаттарының  шоттарын пайдалануы мүмкін: 401 – шоттың дебеті, 431 «Ел ішіндегі  валюталық, шотағы нақты ақша», 432 «Шетелдегі валюталық шоттағы  нақты ақша» шоттармен кредиті – шет мемлекеттердің банкілермен  компанияларының   акцияларын алғанда; 441 «Есеп айырсу шотындағы нақты ақша»,  451 «Кассадағы ұлттық валюта түріндегі нақты ақша» - Қазақстан  Республиксының ішкі нарығындағы акцияларды алғанда.

Акцияларды  сатқан жағдайда  және басқа да жағдайда  олар есептен шығарылса,  онда акцияның баланстық құнына 843  «Бағалы қағаздарды сатумен  байланысты шығыстары»  деген шоты дебеттеледі де, және 401 «Акция» кредиттеледі,  сосын ол  301 шотының дебеті бойынша және  723  шоттың кредиті бойынша көрсетіледі.

Мысал. «Шығыс»  ААҚ  ағымдағы жылдың маусымында  жай акцияны алған болатын:

• «Цемент» ААҚ – 10 000 дана 300 теңгеден әрбір данасын;
• «Темір» ААҚ – 8 000 дана  450  теңгеден әрбір данасын;
• «ІBS»  ААҚ – 5000 дана 200 теңгеден әрбір данасын.

Осы алынған  акциялардыяң жиынтығы  «Шығыс»  ААҚ  акцияларының  шамамен 20 %   - тің ғана  құрайды,  яғни аталған қоғам олардың қызметіне айтарлықтай әсер ете алмайды.

«ІBS»  ААҚ – ында  акцияны  алумен  байланысты  брокерлердің  қызметі 15 мың  теңге  құраған.

Біз акцияның  ағымдағы  құны  мынаны құрады:

	Ағымдағы жылдың 1 – ші маусымына	Ағымдағы жылдың 31 – ші желтоқсанында	Келесі жылдың 1 - маусымында
«Цемент» ААҚ	295	315	300
«Темір» ААҚ	455	475	400
«ІBS»  ААҚ	200	250	250

 

«ІBS»  ААҚ ағымдағы жылдың  қарашасында  қайта сату  мақсатында  алған  болатын,  бірақ ол сатылмай  қалды,  сондықтан оны  келесі жылдың  басынан бастап, ұзақ  мерзімді  инвестицияға  өткізу туралы  шешім қабылданды.

Облигация дегеніміз –ұстаушысына (иесіне) өз құнынан процент түрінде тұрақты табыс беретін бағалы қағаздардың бір түрі. Облигациясы барлар (ұстаушылар) эмитенттің (акционерлік қоғам, мемлекеттік муниципалды органдар және басқалар) облигацияны шығарушының кредиторы болып табылады. Облигация-жалған капиталдың бір түрі. Облигацияның акциядан айырмашылығы оның ұстаушысы акционерлік қоғамның мүшесі бола алмайды және оның дауыс беруге де құқысы жоқ.

          Облигациялармен байланысты операциялардың есебі 402 «Облигация» шотында жүреді.

          402 «Облигациялар» шотында мемлекеттік  және жергілікті займдардың проценттік  облигациялардың салынған қаржылық  инвестицилардың нақты бары мен  қозғалысы және осындай құнды  қағаздар  сатып алу құнымен есептелінеді. Облигация - белгіленген нақты (номиналдық) құны бойынша егесіне процент төлеу арқылы өтелетін міндеттемені растайтын бағалы қағаз. Облигациялардың төмендегідей түрлері бар: мемлекеттік және жеке меншікті (коммерциялық банктер, акционерлік қоғамдар және басқалар шығарған); атаулы және талап етушіге арналған; проценттік және проценттік емес, еркін айналымдағы және айналым шеңбері шектеулі.

        Облигациялардың төмендегідей реквизиттері  болуы керек;аты,фирмалық атауы  және эмитенттің тұрған жері (облигацияны айналымға шығарушы мемлекет, кәсіпорын, мекеме); фирмалық атауы немесе сатып алушының аты немесе облигацияның талап етушіге жазылғаны туралы жазба; номиналдық құны, қарастырылған болса пайыз мөлшері; өтеу және пайыздары (проценттерді) төлеу мерзімдері, шығарылған орны мен күні, сондай-ақ облигацияның сериясы мен нөмірі, эминенттің өкілетті тұлғаларының қол қою үлгілері. Облигацияның мақсатын білдіретін міндетті реквизит облигацияның қандай тауар үшін шығарылғандығын көрсетеді. Облигацияларды өтеу мерзімін және шығару туралы шешімін эмитент айқындайды.

         Депозиттер-бос ақша қаражаттарының  банктердегі салымдары. Олардың түрлері жедел депозиттер, талап етілгенше салынатын депозиттер және шартты депозиттер (шотты ашу кезінде көрсетілген белгілі бір шарттарды орындағанда немесе бір жағдайлар туындағанда ғана салынуға, иелік етуге болатын басқа бір адамның салыным иесі ғана салған қаражаттары) болып бөлінеді.

          Бондар-мемлекеттік  қазына, жекелеген  мекемелер мен кәсіпорындар шығаратын қарыздық міндеттемелері. Бондарды сатып алу және сату қаражаттары  суррогаттарының есебінде қолдана алады, ақша суррогаттарының ролін атқарады.

           Қазыналық вексельдер- мемлекеттік  қысқа мерзімді міндеттемелердің  түрі; олардың пайыздық купондары болмайды. Негізінен, банктер арасында номиналдың кеміту немесе жеңілдік жолымен сатылады.Толық өз құны бойынша  сатып алынады. Вексельдердің иелері крсетілген (номиналдық) бағалар мен сату бағасы арасындағы айырмашылыққа тең табыс алады.

         Қазыналық ноталар-қазыналық эмиссия тәртібі бойынша шығарылатын ақшалардың түрі. Қазыналық билеттердің синонимі (асыл металдармен қамсыздандырылмаған және алтын мен күміске ауыстырылуға жатпайды); ұсыну үшін шығарылатын мемлекеттік міндеттемелердің орташа мерзімділігінің бір түрі.

           Шартты бағалы қағаздар-бұл опциондар,  варранттар, қаржылық фьючерстер, алуға  ерекше артықшылық құқығы бар  тәріздес бағалы қағаздар.

           Опцион-опциондық контрактінің нәтижесі  болып табылатын бағалы қағаз, соған сәйкес қатысушылардың бірі біршама алуына немесе сатуына құқығы бар қатысушыны айтады, ал екінші қатысушы болса ақшалай сыйақы алу үшін қажет болған жағдайда бағалы қағаздары белгілі бір келісілген бағасы бойынша сатуға және сатып алуға құқысы бар.

            Опциондық шарт (контракті) жасалынган ұсынысты ескерілген мерзімі  ішінде өз күшінде сақтап тұруды түсіндіреді. Опционды сатып алушының пайдасы («колл»), ағымдағы биржалық бағам (курс) опционда ескерілген бағамнан жоғары болса ғана қалыптасуы мүмкін, ол сонда ғана акцияны сатып алады, яғни опционның екінші типі («путы») жасалады, бірақ бұл ағымдағы биржалық бағам опциондағы кқрсетіоген бағамнан жоғары болса ғана жүзеге асады.   

2.3. Ұзақ  мерзімді  инвестициялардың  ағымдағы  құнының есебі

Мерзімі шектелмеген  облигациялардың  ағымдағы  құнын анықтау. ХІХ  ғасырдың  басында  шығарылған  британдық  консоли,  мерзімі шектеусіз  міндеттемелер, яғни белгілінген  проценттік  табыстарды  мәңгілік  төлеп отыру  үкіметінің  міндеттемелері  болып табылады. Егер мұндай обликацияларға  салынған қаражаттар С мөлшеріндегі  жыл сайынғы төлемдерді  мәңгілік  алып отыруды қамтамасыз ететін болса,  онда оның  ағымдағы құны р = С/ к – ге тең,  мұндағы к – тәуелсіз мөлшерлемесі мен тәуекелді  сыйақының сомасы  ретінде  иесіне  мерзімі шектеусіз  қажетті  табысты  алуына  мүмкіндік жасайды.

Біз  жылшына 1000 теңгелік  төлеммен  мәңгілік  қамтамасыз ететін  бағалы қағазды  сатып алдық делік. Егер к – ның  қолданыс  таба алатын  деңгейі 14 % - ті  құрайтын  болса,  онда облигацияның  нарықтық құны:

р = 1 000 / 14 % * 100 %    = 7 142 теңгені құрайды

Табыстың қолданыс  таба алатын  деңгейі  өзгерген  кезде (табыстылықтың  нарықтық  деңгейі) облигациялардың  да құны  өзгереді.

Шартты бағалы  қағаздардың  құнын анықтау. Варрант белгілі бір акциялар  саны  бойынша белгілі бір акциялардың бағасын анықтауға болатындығын  білдіреді немесе  керісінше,  яғни  белгілі бір бағасы  бойынша белгілі сан анықтайды. Акциялардың нарықтық  бағасы  р – ға  тең делік; варрант бағасы:

Цв  = (р - П) х V,

 

   Мұндағы Цв – варрант құны; Акциялардың нарықтық бағаларының әрбір өзгерісі  кезінде варранттың  ағымдағы  құны да өзгереді.

  Опцион – бұл  бағалы қағаз, белгіленген мерзімде  белгілі бір  баға бойынша,  белгілі бір акцияның  санын сату («колл» - опцион) немесе сатып  алу («пут» опцион)  құқығын көрсетеді.

Опционның ағымдағы  құнын мына  формула  бойынша  анықтайды:

Цо = (р - П) хк – S,

Мұндағы:

Р – контракт  біткен  күндегі  акцияның  бағасы;

П – опциондық  контракт  жасалған  кездегі акцияның  бағасы;

к – опциондық  контракт  бойынша  акцияның  сомасы;

S – опционның сатылатын   бағасы 

Егер  де  акцияның  нарықтық  бағасы  өзгерсе,  опционның  ағымдағы  бағасы да  өзгереді.

Акцияның  ағымдағы  құнын  анықтау. Акцияның  әрекет  ету  мерзімі  шектелмейтіндіктен, жыл  сайынғы  алынатын  дивиденд  тұрақты  болсын  делік және  оның  абсолюттік  деңгейі «Д» - ға тең болсын,  онда  оны  анықтайтын  формула  мынадай  болады:

Ц_а = Д/ к_і

 

Мұндағы:

Ц_а - акцияның құны;

к_і -  пайыздық мөлшерлемесі

Акцияның  нарықтық  құны  әртүрлі  әдіспен бағаланады  және онда  инвесторлардың  екі  типі  бар деп  топшыланады. Олардың бірі  дивидендті  дабуға талпынса, ал басқасы акция  құнының  өсімін көздейді. Осыған сәйкес, акцияның  нарықтық  бағасының  орташа  сомасын  анықтайық:

Р_ак = Х х Д/ к_і + у х Ц₃ ;       х + у = 1

Мұндағы:

Р_ак - акцияның нарықтық құны;

Х -  жоғарғы дивиденд  алуға ниет білдірген инвесторлардың  үлес салмағы,  дивидендтік (х ≈ 1);

У – акцияның  бағамдық  құнының өсетіндігін көздейтін инвесторлардың  үлес салмағы, «бағамдық»   (у ≈ 1);

Ц₃ - бұрындары сатылып кеткен акциялардың бағасы.

Акцияның нарықтық  бағасын  шығарған кезде  х пен  у   деңгейінің  тәуелділігі  байқалады: бір кезде «бағамдық»  басым болса, ал  бір кезде  керісінше, «дивидендтік» басым болады. Сірә,  бұл екеуі де  акцияның  нақты бағасын бағалай алмайды.

Акцияның ағымдағы  құнын есептейтін  әрі танылған  моделі  қалыптасқан жоқ.

Дегенмен де,  акцияның  нарықтық бағасын  болашақта  күтілетін  дивидендтер  ағыны  бойынша  есептеуге болады деп  топшаланған  пікірлер де жоқ емес. Ал, негізінен  өткен жылдардың  орташа  деңгейінен  алынады. Акцияның  нарықтық  құнын  анықтайтын  формулаланың  түрі мынадай  болады:

Р_ак = ∑_t=1^∞ Д _t / ( 1 + к) ^t

Мұндағы:

Д _t – кезең үшін  күтілетін дивиденд;

к – акция бойынша қажетті табыс деңгейі;

∑ - 1 ден ∞  дейін кезең ішінде  болашақ дивидендтің дисконтталған құнның  сомасы:

Р_ак – акцияның  нарықтық құны.

Егер  инвестор  акцияны  бір жыл  ұстап  және  акцияның  құнын  n мөлшерлемесі  бойынша  өсірсе,  онда  акцияның  ағымдағы  құны мынандай болады:

Р_ак = Д + Р_ак (1+ n) / 1 + і немесе Р_ак = Д/ і – n

Мұндағы

Д – жыл соңынан күтілген  дивиденд;

n – жыл  бойындағы  акцияның өсу қарқыны, %

і – дисконттың  мөлшерлемесі (күтілетін  дивидендті  ағымдағы  құнға  келтіру).

Мысалы, кәсіпорын  өткен  жылы  акцияға  өз пайдасынан 1 мың  теңге  дивиденд  төленген және  сәйкесінше  бірнеше  жыл ішінде  жыл сайын  орташа  есеппен  дивидендті 5 % өсіп отырған,  сондықтан  инвестор  өсу  қарқынын  сақтаса,  акцияның  бағасын 5 % өсірсе,  ол кезде  күтілетін  дивидендтің  деңгейін  анықтауға  болады: