Экономикалық өсу

                                                        YAD =I * m=I(1/1-b) =I1/s

m-шығын              мультипликаторы                                                   

b-тұтынуға шекті бейімділік

s-қор жинағына шекті бейімділік             

              YA =* К-жиынтық ұсынысының өсуі.

              -капиталдың шекті өнімділігі

Капиталдың К өсімшесі инвестицияның І көлемімен қамтамассыз етіледі, осыдан YA=*І.

              Экономиканың өсуінің тее-теңдігі сұраныс пен ұсыныстың теңестірілудің шартында пайда болады.

I/s=*І немесе I/І=* s, яғни инвестицияның өсімшесі капиталдың шекті өнімділігі мен қор жинағының шекті бейімділігіне тең болуы керек.

              Тепе-теңдік шарты бойынша инвестиция қор жинағына тең болғандықтан, І|=S, ал S=sY; s=const  болғанда, табыс деңгейінің көлемі инвестицияның деңгейіне пропоционал болады, сонда Y/Ү= I/І=* s

              Сондықтан, Е. Домардың теориясына сай, экономикадағы  нақты табыстың тепе-теңдік өсу қарқыны және қолда бар өндірістік қуаттың барлығы қолданылады. Ол капиталдың шекті өнімділігі және қор жинағының нормаларына тура пропоционал немесе К/Ү- капиталының қайтарылуының өсімшесіне тура пропорционал болады. Инвестиция мен табыс бірдей қарқында өседі.

              Егер үлгіде берілген деңгейде жеке сектордың жоспарлы инвестициясының өсу қарқыны ауытқыса, мұндай динамикалық  тепе-теңдік тұрақсыз болуы мүмкін.

Е.Домардың үлгісі өсу теориясына сай келе алмайды. Бұл кейнстік қысқа мерзімді тепе-теңдікті ұзақ мерзімге кеңейтудің әрекеті және дамып келе жатқан жүйе үшін қандай шарттар орындалатынын көрсету.

              Инвестицияның эндогендік функциясын қоса отырып  Р.Ф. Харрод (1939ж) экономикалық өсудің арнайы үлгісін құрады.

              Акселератор принципіне сай, табыстың кез-келген өсуі капитал салымының өсуіне алып келеді, бұл өзгеріс табыстың  өзгеруіне пропорцианалды:

                                          It =v(Үt –Yt-1              )

Мұндағы v-акселератор.

              Экономикадағы алдыңғы кезеңде қалыптасқан жағдайларды ескере отырып, кәсіпкерлер өндіретін өнім көлемін жоспарлайды.

1.3 Экономикалық өсудiң түрлерi және ғылыми-техникалық прогресс

              Экономикалық өсу сандық және сапалық өсуiне байланысты  интенсивтi және экстенсивтi  түрлерi болады.

              Экстенцивтi түрiне:

   Технологияда инвестицияның артуы;

   Бос уақыты жоқ қызметкерлер санының артуы;

   Тұтынушы шикiзат көлемдерiнiң, материалдардың, сыртқы капиталдардың өсу қарқыны;

              Интенцивтi факторларға:

   Ғылыми техникалық прогрест дамыту;

   Қызметкерлердiң мамандық деңгейiнiң жоғарылауы;

   Негiзгi және сыртқы қорларды қолдануды жақсарту;

Экономикалық өсудiң екi түрiнiң жiктелуiн келесi суреттен көрсек.

2-сурет.  Экономикалық өсудiң екi түрi және оның жiктелуi

              Экономикалық өсудi өлшеу әдетте келесi көрсеткiштерден тұрады:

 ЖIӨ-нiң өсуi немесе ұлттық табыстың өсуi;

 ЖIӨ және ҰТ-тың өсу қарқынының жан басына шаққандағы мөлшерi;

 Өндiрiстiк саладағы жан басына шаққандағы өсу қарқыны.

              Экономикалық өсудiң тиiмдi жақтарымен қатар егер ол дұрыс iске аспаса адамзат баласына зиянды жақтары да бар. Оған мысал ретiнде экологиялық проблемаларды алуға болады   / 8 /.

              Нақты өмiрде экономикалық өсудiң экстенсивтiк немесе интенсивтiк типтерi таза түрде болмайды. Ғылыми техникалық жетiстiктердi (ҒТП) енгiзунегiзiнде жүзеге асырылатын, өсу факторларын сан жағынан жетiлдiру, қашан болмасын өндiрiс құрал-жабдықтарын және жұмысшы күшiне инвестициялар салымын жасауды талап етедi. Жұмысшы күшi мен құрал-жабдықтардың өсуi, олардың сапалық сипаттамаларына өзгерiс енгiзедi. Сондықтан нақты экономикалық өсудi талдағанда, оның теориялық үлгiсiн емес, өсу типтерiн басымырақ экстенсивтiк және басымырақ интенсивтi деп бөледi.

              Өндiрiсте қолданылатын еңбек пен капиталдың сәйкестiгiн белгiлейтiн макроэкономикалық көрсеткiштердiң өзгерiстерiне әсер етуiне байланысты ҒТП бiрнеше түрге бөлiнедi.

              Егер ҒТП дамуында еңбектiң капиталмен жабдықталуының әрбiр белгiленген шамасына өндiрiс факторларының шектi өнiмдiлiгiнiң ылғи бiр ғана көрсеткiшi сәйкес келсе, онда Хикс бойынша бейтарап ҒТП орын алады. /2/.

              Егер еңбектiң капиталмен жабдықталуы белгiленген жағдайда шектi еңбек өнiмдiлiгi капиталдың шектi өнiмдiлiгiнен тез өсiп отырса, экономикаға еңбектi үнемдейтiн техникалық прогресс тән болады. Керiсiнше жағдайда – шектi еңбек өнiмдiлiгiнiң өсу қарқыны мен шектi капитал өнiмдiлiгiнiң арақтынасы керiсiнше болғанда ҒТП капитал үнемдейтiн типi пайда болады.

              Егер ҒТП дамуында белгiленген еңбек өнiмдiлiгiнiң орта дәрежесiне еңбектiң шектi өнiмдiлiгiнiң бiрдей шамасы сәйкес келсе, онда осындай түрi Солоу бойынша бейтарап деп аталады /2/.

Инновация категориясының экономикалық анализде басты төрт аспектiсiн көрсетуге болады:

1.      инновация – интелектуалды еңбек нәтижесi, яғни инновация арқылы бәсекелестiкке төтеп бередi;

2.      инновация – бәсекелестiк күш, яғни нарықтың тепе-теңдiгiн бұзады;

3.      жаңа өнiм және жаңа процесс қоғамға оң нәтижесiн тгiзедi;

4.      инновация – экономикалық өсу факторы ретiнде.  /15/

Осындағы төртiншi аспектi бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылады.

XX ғ. 50 жылдары американ оқымыстысы Роберт Солоу экономикалық өсудiң басты факторы ҒТП екендiгiн айтқан. Мұны Саймон Кузнецта қолдады. Оның пiкiрiнше ұлттық өнiмнiң тұрақты өсуiн, қоғамның тұтынуын қамтамасыз етуде технологиялық прогрестiң маңызы ерекше екенiн айтты.

Экономикалық эволюцияда көптеген ғалымдар тұжырымы бойынша олар техника – экономикалық зерттеуiнде инновациялық процесс туралы келесi әдiстемелiк негiздерiн ұсынды:

      экономикалық динамика мен экономикалық өсудi қозғаушы фактор инновациялық негiздегi бәсеке болып табылады;

      экономикалық дамуда бiлiм мен интелект басты рольде болуы керек;

      интелектуалдық қызметтi институционализациялау оның құрылымы мен негiзi болып табылады.

              Қазiргi заманғы экономикалық теорияда экономикалық өсу факторларын негiзгi 4-ке бөледi :

1.      елде экономикалық ресурстардың өсуi;

2.      өндiрiстiң жаңа технологиялар арқылы қызмет iстеуi, ресурс шығындарын қысқартып және жылдық сол өнiмдi шығару;

3.      шектеулi ресурстарды тиiмдi бөлудiң әдiстерiн талдау;

4.      адамдардың денсаулығының, өмiр сүру деңгейiнiң өсуi.

Мұнда 1-шi әрекет экстенсивтi экономикалық өсуге жатса, ал 2 және 3 факторлар интенсивтi экономикалық өсуге, яғни инновациялық қызметке, 4-шi экономикалық емес фактор болып табылады.  

Экономикалық өсу сандық және сапалық өсуiне байланысты  интенсивтi және экстенсивтi  түрлерi болады.

              Экстенцивтi түрiне:

   Технологияда инвестицияның артуы;

   Бос уақыты жоқ қызметкерлер санының артуы;

   Тұтынушы шикiзат көлемдерiнiң, материалдардың, сыртқы капиталдардың өсу қарқыны;

              Интенцивтi факторларға:

   Ғылыми-техникалық прогрестi дамыту, яғни инновациялық дамудың жүзеге асуы; 

   Қызметкерлердiң мамандық деңгейiнiң жоғарылауы, бiлiм берудi дамыту;

   Негiзгi және сыртқы қорларды қолдануды жақсарту;

   Қызметкерлердiң бос уақытының өсуi.

Көрiп отырғандай елiмiз дамыған елдер қатарына қосылуы үшiн экономикалық өсудiң интенцивтi бағытының басымдырақ болуын қамтамасыз етуi керек. Елде осы саясатты қолдау үшiн оған тиiмдi жағдайлар жасауды мемлекет өзiне басты қызмет етiп алғаны дұрыс.

II ДАМУШЫ ЕЛДЕРДЕГI ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ

2.1             Дамушы елдердiң экономикалық өсуiнiң ерекшелiктерi мен мәселелерi (Оңтүстiк Корея мысалында)

              Бүгiнде әлемдiк экономикада барлық елдердiң негiзгi мақсаты мен бағыт-бағдары тұрақты экономикалық өсуге қол жеткiзiп, халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартып, әлемдiк рыноктағы бәсекелестiк орнын мығымдауға ынталы болады.

              Бiрақ әрбiр елдiң экономикалық өсуге қол жеткiзуi әр деңгеде және әр түрлi формада көрiнiс табады. Бiзге белгiлi қазiр әлемдегi елдер даму жағынан үш түрге бөлiнедi. Олар:

1.      Жоғары дамыған елдер;

2.      Дамушы елдер;

3.      Даму жағынан артта қалған елдер /4/.

              Қазақстан Республикасы әлемдiк экономикаға өзiнiң егемендiгiн алғаннан кейiн дамушы ел ретiнде өз орнын тапты. Себебi Елбасымыз өз Жолдауында атап көрсеткенiндей “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек” деп атап көрсеттi.

              Ал әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай бүгiнде әлемде дамыған және даму жағынан жоғары болып отырған елдердiң барлығы дамудың сервистiк-технологиялық бағытына өтiп кеткен, ал шикiзаттық өндiрiспен даму жағынан артта қалған және өте тиiмсiз экономикадағы дамушы елдер жатады. Сондықтан елiмiз жоғары дамыған елдер қатарына өтуi үшiн эономикалық дамудың индустриялы-инновациялы жолына түсуi қажет. Осы мақсатта елiмiзде бүгiнде алғашқы iс-шаралар жүзеге асуда. Оның негiзгi елiмiзде 2003-2015 жылдарға арналған Индустриялы-инновация стратегияның қабылдануы болып табылады /10/.

              Қазiргi әлемдiк экономикада шикiзат бағыттағы экономиканың дамуы тұрақсыз болып келiп, ол әлемдiк рыноктағы шикiзат бағаларының өзгеруiне тәуелдi болады. Бүгiнде шикiзат бағытындағы елдер даму жағынан артта қалған және экономикасы тиiмсiз жағдайда болып отырған дамушы елдер айналысады. Өз кезегiнде шикiзат бағытындағы экономиканың шығындары көп болып, ол қоршаған ортаға, жалпы қоғамға өз зиянын тигiзедi.

              Ал дамушы елдер iшiнде индустриялы-инновациялы, технологиялары дамыған және өнеркәсiптiң өңдеушi салаларын дамытып, қалдықсыз өнеркәсiптi iске асырып отырған әлемдегi жаңа индустриялы елдердi атап өтсек болады. Олардың iшiнде экономиканы қысқа мерзiмде тиiмдi реформалап, дамудың жоғары дәрежесiне жеткен Оңтүстiк-Шығыс Азияның елдерiн атауға болады. Бұл елдер 20-30 жыл iшiнде әлемдiк шаруашылықта “Азия жолбарасы”, “Азия айдаһары” деген атпен дүниежүзiне белгiлi болды. Бұл елдерге:

1.      Оңтүстiк Корея;

2.      Тайван;

3.      Китай;

4.      Сингапур;

5.      Малайзия;

6.      Индонезия;

7.      Гонконг елдерi жатады /7/.

              Бұл аталған дамушы елдердiң барлығы экономиканың шикiзаттық бағытынан қол үзiп, дамудың индустриялы, жоғары технологиялы жолына түсiп, бүгiнде әлемдегi дамыған жетiлiк елдермен бәсекеге түсуде.

              Олардың мұндай өсудiң жоғары деңгейiне және тиiмдi экономикалық жолға түсуiне осы елдерде жүргiзiлген экономикалық реформалардың жемiсi деп айтсақ болады. Бұл елдерде мемлекет тарапынан экономиканы тиiмдi реформалау кезеңдер арқылы және даму стратегиялары арқылы iске асты.

              Әрине Қазақстан Республикасы үшiн экономикалық өсудiң жоспарын жасауда осы елдерден үлгi алу бiздiң ұлттық экономика үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы елдердiң экономикалық дамуының ерекшiлiгiн талдап, оның елiмiз экономикасы үшiн қолайлы жақтарын анықтау бүгiндегi тапсырмалардың бiрi. Осылайша мен мысал ретiнде осы шетелдердiң экономикалық өсуiнiң процесiне тоқталып өтудi жөн көрдiм.

              Осы дамушы елдердiң бiрi, бүгiнде әлемдегi әйгiлi жетiлiкке бәсекелес болып отырған Оңтүстiк Корея Республикасы. Бүгiнде бiрде-бiр ел өзiнiң жаңа өнеркәсiп салаларының дамуы, экономикасы жағынан Жапония, АҚШ және Еуропа елдерiмен бәсекелес бола алмаған едi. Ал қазiр Оңтүстiк Корея компаниялары мен фирмалары электротехника, метал өнiмдерi, машина жасау, текстильдi және т.б. тауарларды өндiруде жоғары табыстарға жетiп, жаңағы аталған дамыған елдермен бәсекеге түсуде.

              Оңтүстiк Кореяның әлемдiк саудадағы үлесi 80-шi жылдары 10%-ға өстi. Сол уақытта Оңтүстiк корея Рспубликасы темiр бұйымдарын экспорттаудағы үлесi 57%, 52,4% - түссiз телевизорлар экспорты, 41,8% - ақпаратты талдау құрылғылары, 40,9% - ер адамдар көйлегi мен синтетикалық маталар, 32,2% - металдық контейнерлер экспорттады /7/.

              Кореяның өткен ғаысрдың соңғы ширегiндегi ЖҰӨ-нiң орта жылдық өсуi 8,5% төңiрегiнде болып отырды. 1971 жылы өңдеушi өнеркәсiптiң үлесi жалпы өндiрiстiң 20%-ын құраса, ал 1980 жылдары бұл көрсеткiш 30%-ға жеттi.