Кәсіпкерлік қызметтің мемлекеттік реттелуі

       Мемлекеттік кәсіпкерліктің негізгі экономикалық тапсырмасы болып қоғамда экономикалық дамудың тұрақталынуы және осы бағытта қосымшалық қолдау жеке сектор мүддесі болып табылады. Мемлекеттік кәсіпкерліктің дамуы тәжірибе жүзінде былай көрсетіледі: үкімет мемлекеттік қорларды капитал салуда пайдаланады, бұл жерде жеке капитал белгілі бір себептермен салынбайды.

       Мемлекеттік экономикалық саясатта мемлекеттік кәсіпкерлікті құрал ретінде қолдануда, жеке сектордың бәсекелестігінің арқасында мемлекеттік кәсіпкерліктің рентабельділігін қамтамасыз етіп, қаржылық нәтижелерді қамтамасыз ету қажет.

      Экономикалық мемлекеттік кәсіпкерліктің  өзгеру процесі кезінде мемлекеттік  кәсіпорында коммерциализация механизмін  дұрыстау қажет. Мемлекеттің иесіндегі басқа да салаларға қатысуыншектеу, жеке капиталдың қаржылық потенциалын көтеру мақсатында даму қажет.

      Жеке капиталды жиналуына орай  жеке меншіктің акционерлік формасында  болуы және еркін бәсекелес  масштабын да бәсекелестік кәсіпкерлік  біртіндеп азая бастайды.

      Мемлекеттік бекітулерге орай  мемлекеттік кәсіпкерлік нарық  жағдайына көшеді. Мемлекеттік кәсіпкерлік  пен акционерлік қоғамда мемлекеттік  корпорациялар, қаржылық-өндірістік  топтар, холдингтер басшылық жасайды. 

      Экономикалық көтерілу периоды  кезінде мемлекеттік және жеке  сектор белгілі бір арақашықтықты  сақтау қажет. Дағдарыс және  депрессия кезінде олардың байланысы  күшейе түсті.

       Инфляция кезінде экономикаға мемлекеттік әсер етудің жанама әдістерінің әсері төмендейді. Мемлекет өндіріске араласып мемлекеттік кәсіпкерлік басқа да салаларды қамтиды. Олар коммуналдық шаруашылық инфрақұрылым және кәсіпкерліктің басқа да салалары бойынша өңдеу кәсіпорындары болып табылады /7/.

         Мемлекеттік кәсіпкерліктің дамуына байланысты барлық елдерде мемлекеттік органдардың мамандары мен басшыларына кәсіпкерлік жұмыстарымен айналысуға тыйым салады.

         Мемлекеттік кәсіпкерліктің негізгі көрсеткіші жеке кәсіпкерден максималды түсім алып және бір уақытта әлеуметтік мақсаттарды қамтамасыз ету. Осыған байланысты мемлекеттік кәсіпкерліктің мемлекет арасында контрактылы қатынастар қолданылады. Мемлекетке контрактылы жүйе біріншіден өз функцияларын жеке меншік немесе кәсіпкерлік ретінде таратылуына, екіншіден әлеуметтік-экономикалық процесті реттеуде басты рөлді атқаруына мүмкіндік береді.

        Британ экономисті С.Литтлчайлд қазіргі кездегі электро-энергетикалық реттелуін басқарушы былай дейді: мемлекет мүлкіне айналудың негізгі мақсаты тиімділікті көтеруде емес, табысты ұтымды бөлуде дейді. Ал американ экономисті Л.Де Алесси мемлекеттік кәсіпкерлікті саяси дейді. Себебі: ол саяси көзқарастар мен мақсаттар үшін пайдаланылады деп айтуда, бұл табыс пен байлықты бөлуге арналған /3/.

          Мемлекеттік корпорация басқа да стратегиялардың алдында болу үшін американ зерттеушісі француздың мемлекттік секторы Х.Фейгенбаум былай деген: «шынайы» нарықтық күйзеліске ұшырауын түзеу үшін немесе жетістікке жетуге саяси сайлау кезінде әртүрлі пайданы бөлуді бағалауға болады деген.

          Мемлекеттерге сүйенсек мемлекеттік және жеке кәсіпкерліктің тиімділігін салыстырғанда дамыған елдерде бәсекелестік айырмашылық маңызды түрде байқалмайды. Бұл былай түсіндірілуде: үлкен ішкі мәжбүрлікпен және кіші көлемді қоғамдық міндеттермен.

         Байырғы демократиялық мемлекеттік жағдайында Англия және Францияны негізге алып, белгілі экономист Ж.Ж.Лаффан былай дейді: жеке мемлекеттің эмперикалық шыңының белгілі бір формасы жоқ, әсіресе ұзақ мерзімді шешімдердің, инвестицияның сапасын ескерсек дейді. Эмперикалық куәлік мүлде жоқ, егер болған жағдайда бір ізді бағыт бермейді, кейбір мемлекеттік фирмалар жақсы немесе жаман болады дейді.

         Бағаның жалпы өсуіне байланысты мемлекет, мемлекеттік кәсіпкерлер өнімнің бағасын салыстырмалы түрде төменгі деңгейге дейін ұстауға тырысады. Бұл мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық жағдайын төмендетеді. Бірақ саясатта нақты баға, инфляция қарқынын төмендетеді. Мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендеуіне орай мемлекет мерзімді бағаны өсіруге міндетті болады. Бағалар жүйесі арқылы жеке сектор мемлекет арқасында субсидерлікте қалады. Нақты бағалар арқылы табысты бөлу жеке кәсіпкерлікке екі жақты әсер етеді. Бір жағынан, ол – жеке кәсіпкерлік сұранысын жоғарылатады, екінші жағынан, тек қана мемлекеттік кәсіпорындарда қамтамасыз ету шығындар мемлекет тарапынан жеңілдік, несие, субсидия арқылы қаржыландырылады /4/.

        Мемлекеттік кәсіпкерлік халықаралық бірлестіктерде қатысады. Қазақстан Республикасының «Азаматтық Кодексіне» сәйкес мемлекеттік кәсіпкерлік - меншік түріне қарамастан азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға сұранысты қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған ынталы қызметі.

       Мемлекеттік экономикаға әсер ету мемлекеттік кәсіпкерліктің басты құралы болып табылады. Мемлекеттің экономикалық қызметтердегі сұрағы өндіріске байланысты, оған жататын кәсіпорынның Қазақстан экономикасындағы актуалды мәселесі болып табылады. Әсіресе, ол қазіргі кездегі экономикалық дағдарыс кезінде байқалады.

        Мемлекеттік кәсіпкерліктің негізгі экономикалық тапсырмасы болып қоғамда экономикалық дамудың тұрақталынуы және осы бағытта қосымшалық қолдау жеке сектор мүддесі болып табылады. Мемлекеттік кәсіпкерлік экономикалық кеңістікте жеке кәсіпкерлікті реттеу қызметін атқаруда. Мемлекеттік кәсіпкерліктің дамуы тәжірибе жүзінде былай көрсетіледі: үкімет мемлекеттік қорларды капитал салуда пайдаланады /5/.

   2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІ ТАЛДАУ 
 

2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы

      Қазақстанда жекешелендіру және реструкцизация мемлекеттік меншік бағдарламасына сәйкес 2008-2010 жылдары жеке меншік функциялары мынадай бағыттар бойынша іске асырылады:

       - шаруашылық жолдастық органдарын басқаруға қатысу (акционерлік қоғам), мемлекеттік бөлікке (госпакет) көптеген дауыстар беріледі;

        - жүйелік тіркеуді құру, мемлекеттік жеке меншіктің моноторингі және жекешелендіру;

        - мемлекеттік емес заңды және жеке тұлғалардың сенімді басқармасы арқылы жеке меншікке өтуі;

        - отандық мамандандырылған фирма басқаруды құру;

        - мемлекеттік жеке кәсіпкерлікті өзіне тарту. Аралас кәсіпкерлік мемлекетпен бірігіп жұмыс жасайды. Осындай жағдаймен Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпкерлік негізінен орташа және үлкен кәсіпорынмен функцияланады.

       Қазіргі кезде халық шаруашылығында экспорт мынадай функцияларды көрсетеді:

       - қажетті валюталық түсімдерді қамтамасыз етеді;

        - кәсіпкерлік қызметтің халықаралық бәсекеге араласуы;

        - отандық нарықтық экономикада сапаның жоғарылауы.

       Басқаруға берілген кәсіпорындар шешімін таппаған көптеген кедергілер мен мәселелерге кездеседі. Өндірістің көлемінің үлкеюі, аймақтардағы әлеуметтік кедергілердің болуы, айлықты күнделікті төлеуі, қаржылық тәртіпті қадағалау, республика экономикасына шетел капиталдарының ағымы (1 млрд.доллар) маркетинг пен басқаруды үйрену болып табылады.

        Салық аспектіде экспорт потенциалы мынадай жағдайлармен таратылады. Қазақстан Республикасының өнеркәсібінде қазіргі уақытта негізгі қайнар өндірістің потенциалын жоюда. Өндірісте қаржы ресурсы мен капитал саудың жетіспеуі инвестициялық кризистің факторы болып табылады. Үкімет бұл проблеманы мемлекеттік жеке кәсіпорындарды шетел фирмаларының басқаруына беріп шешімін тапқандай болуда.

        Шетел инвесторлары үшін алдыңғы қатарлы бағыттар мұнай-газ кешенінде, түсті және қара металлургия салаларында болып отыр /11/.

         Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулысы бойынша 2009 жылдың 5- ақпанында  типтік контрактілер бекітілген мемлекеттік пакет акцияны сенімді басқару және акционерлік қоғамды реструктуризациялау жүйесі қалыптасты. Сенімді басқару экономикалық қатынастар мен жеке капитал арасында жүреді.

         Экономиканың трансформациялық кризисі кезінде анықтаушы рөлді мемлекеттік кәсіпкерлік атқаруы тиіс:

         - Қазақстанда мемлекет кәсіпкер және акционер ретінде өндірісте мемлекеттік капиталды басқаруға қатысуы керек. Ондағы мақсаты кәсіпорынның максималды табыс алып оны әлеуметтік-экономикалық қызметтермен мемлекеттің экономикасының қауіпсіздік проблемаларын шешуге қолдану;

        -  мемлекет, мемлекеттік билік органы ретінде нарықтың коньюктуралы шартын өзгертіп және өндірістік кәсіпорындардың өнімдерін әлемдік бағамен заңды түрде шетелдерде сұранысты қажет ететін тауарлардың барлық түріне экспорттық контрактылы бағаларды реттеу қатысады.

         Қазақстан Республикасының интеграция талаптары әлемдік экономикада мемлекеттік кәсіпкерліктің дамытуын машина жасау саласы мен ақпарттық- технологияға бағыттауы қажет. Бәсекелес кәсіпорындардың құрылымы отандық тұтынушыларды және басқа да достастық мемлекеттің электротехникалық өнімдерін, ақпаратты өнім жүйесін, кіші бизнесті дамытуға арналған технологияны, ауыршаруашылық машина жасауды қамтамaсыз етуі керек.

         Маркетингтік зерттеулер әрбір кәсіпорында олардың технологиялық типіне қарамай-ақ дамуы керек, нарықтық динамикасымен ақпараттарды талдап, жүйелік құрылымды іске асырып, өзгерістерді болжап, тұтынушылардың қажетті циклі мен кәсіпорынның өніміне сұранысты анықтауы керек.

          Әлемдік нарықта бәсекелестік ұстанымдармен мемлекеттік кәсіпкерліктің экономикалық өсу деңгейін қамтамасыз ету үшін ғылымның, өндірістің интеграциясы және халықаралық бәрлестіктерді дамыту қажет /15/. 
 

         2.2 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметті басқару  

         Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлік қызметті дамыту мәселесі – өзекті міселелердің бірі болып табылады. Өйткені нарықтық экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық дамудың кепілі. Сондықтан кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын дәлелдейді.

         Қазақстан Республикасының Конституциясында былай деп жазылған: «Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануына еркі бар». Бәрімізге мәлім, өндірістің негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады. Нарықтық экономика кезінде осы факторлардың жұмыс істеп қозғалысқа түсуіне әсер ететін нақты күш бар. Олар іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.

         Жалпы өркениетті елдің қай қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа да экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуына және экономиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты болады.

        Кәсіпкерліктің түрлі формаларының өзара тиімді ынтымақтастық құруы келешекке зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми-техникалық жетістіктерді қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта коносалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз етіліп,белсенді роль атқарады. Кәсіпкерер өздерінің күштері мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген кәсіпкер өз мүлкіне жеке меншігін сақтайды. Дегенмен серіктестіктерде, кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және басқа да мүлкін толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді. Сонымен қатар ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы, ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды тұлға жасаумен байланысты.