Курс лекций по "Экономике"

       Қаржы жүйесінің құрылуының екі қағидасы белгілі: а) демократиялық орталықтандыру; б) қазынагерлік федерализм. Демократиялық орталықтандыру кезінде жергілікті органдар өз бетімен қаржы қорларын жұмсай алмайды. Қазынагерлік федерализм кезінде орталық және жергілікті қаржылар қатаң шектелген және жергілікті өкімет қаржылық шығындарды өз бетімен белгілейді.

       Салықтар  – бұл жеке тұлғалар мен заңды  тұлғалардың мемлекет пен жергілікті бюджетке міндетті төлемдері. Салық  жүйесі – қаржылық құралдарды алымдау  әдісі мен нысанының жиынтығы.

       Салық салудың қағидалары:

1. Салық алудың жүйесі мемлекеттің оны ұстауға шығыны, сондай-ақ, сол төлем төлеу тәртібімен байланысты салық төлеушінің шығыны есептеліп, ең төмен болады.
2. Салық ауыртпалығы салық төлеушінің экономикалық белсенділігін төмендетпеуі тиіс.
3. Салық алу үдерісі жағдаят пен жұмыспен қамтамасыз етілудің саясатын жүзеге асыруға ең жоғары дәрежеде жүзеге асыруға көмектесуі үшін ұтымды ұйымдастырылуы тиісті.
4. Салық салу үдерісі үлкен әлеуметтік әділдікті қамтамасыз ету бағытында табыстарды бөлуге ықпалы етуі тиісті.
5. Салық құрамдастарымы әрбір салық өзінің нақты мақсаты болатын біртұтас жүйені құрауы тиісиі.
6. Жеке адамның «салық төлеуге қабілетін» анықтау кезінде азаматтың жеке өміріне қатысты ең аз деректерді көрсетуін талап ету қажет.

       Салықтың  негізгі түрлерін келесі белгілер бойынша жіктелімдеуге болады:

1. Салық салу объектісі бойынша мыналарға бөлінеді: а) табысқа салық, ә) мүлікке салық, б) белгілі бір тауар мен қызметті сатып алушылардың шығынына салық.
2. Салықтарды алу әдістері бойынша салықтар тікелей (табыс алушылар мен мүлік иелерінен тікелей алынатын: табыс салығы, меншікке салық) және жанама (белгілі бір тауар бағасына қосылады және бұл тауарды сатқан кезде осы тауарды тұтынушылардан алынады – акциздер және кедендік баж салықтар) болып бөлінеді.
3. Мөлшерін анықтау әдісі бойынша үш негізгі салық жүйесіне бөледі: а) табыс, шығын сомасына немесе мүлік құнына байланысты емес, өзгермейтін пайыз мөлшерлемесі бар салық үйлесімді саналады; ә) табыстың өсу шамасы бойынша мөлшерлемесі көбейетін салықты прогресті салық деп атайды; б) табыстың өсу шамасына байланысты мөлшері төмендейтін салықты кемімелі салық деп атайды.
4. Салықтың сомалыра түсетін, бюджет деңгейі бойынша, жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар деп бөледі.
5. Пайдалану тәртібі бойынша жалпы салықтарды мемлекеттің бір кассасына және мақсатты немесе белгілі бір тағайындалуы бар арнаулы кассаға түседі деп бөледі.

       Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтардың таза көлемінің өсуі мемлекеттің инвестициялық  және мемлекеттік кәсіпорындар мен  жеке бизнесті кредиттеу мүмкіндігін  кеңейтеді. Бұл таза ұлттық өнімнің мультипликациялық өсуіне әкеледі. Салықтық мультипликатор салықтық түсім көлемінің өзгерістеріне таза ұлттық өнімнің (ТҰӨ) өзгерістерінің қатынасы ретінде анықталады.

       Бірақ мемлекет фирмалардың табысына шектен тыс салық мөлшері, соңғыдан капитал жинауға ынтасын жоғалтады. Бұл Лаффер қисығының графигінде көрнекі көрсетіледі (18.3.-сурет).

        

             R                                                      мұнда R –салық мөлшерлемесі,

                                                                                                  У – мемлекеттік бюджетке түсім

        100 %

         
 
 
 
 

 У 

14.3.-сурет.  Лаффер қисығы 

       Алғашқыда салық мөлшерлемесінің өсуімен  бюджетке түсімдер де өседі. Бірақ кейбір сәтте, салықтардың шектен тыс мөлшерлемесі өндірістің дамуына кедергі жасайды, ал жүз пайыздық салық мөлшерлемесінде кәсіпкерлер қандай да бір ынталандырудың болмағандығынан өздерінің өндірісін тоқтатады және бюджетке түсім тіптен тоқтайды.

       Қазақстанда ҚР Салық кодексімен белгіленген  келесі салықтар бар:

1. Корпоративті табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосымша құн салығы.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығы.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салық.
9. Мүлікке салық.

       Бұл салықтардан басқа бюджетке алымның 13 түрі, 9 әр түрлі төлем, мемлекеттік баж салығы және кедендік төлемдері түседі.

       Бюджеттік үдеріс мемлекеттік табыс пен  шығындардың жағдайын теңдестіруді қарастырады. Мемлекеттік шығындардың  табыстардан жоғары болуы мынадай  себептермен бюджет тапшылығын әкеледі:

       а) мемлекеттің өмірдің әр түрлі аясындағы рөлінің өсуі;

       ә) ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету  үшін шығынның өсуі;

       б) мемлекеттік аппараттың санының  өсуі;

       в) шаруашылық жағдаятының толқуы, кезеңдік құлдырау мен өндірістің көтерілуі.

       Мемлекеттік бюджет тапшылығын жабудың әдістері:

1. қосымша ақша шығару;
2. салықтарды көбейту;
3. мемлекеттік қарыз алу, мемлекеттік кредит;
4. шығындарды қысқарту.

       Мемлекеттік заем шығару нәтижесінде және оны  мемлекеттік орналастыру тұрғындардың, банктердің, сақтандыру және өнеркәсіп  компанияларының бос еркін ақша қорларын уақытша тартады. Нәтижесінде біртіндеп жабылатын мемлекеттің ішкі қарызы пайда болады.

       Мемлекеттік қарыздың экономикалық зардабын келесі төрт сәтке бөлуге болады:

1. Сыртқы қарызға қызмет ету қажеттігі осы елдің тұрғындары үшін тұтыну мүмкіндігін елеулі қысқартуға әкеледі.
2. Қарыз экономиканың әрі қарай өсуін шектейтін және капиталдың қысылуына әкеледі.
3. Мемлекеттің өсіп жатқан қарызын төлеу үшін салықтарды көбейту экономика белсенділігін арттыруға қарсы ынталандыру санатында көрінеді.
4. Мемлекеттік қарыз табыстардың теңсіздігін күшейтуге әкеледі.

 

Өз-өзін бақылау сұрақтары:

1. Нарық экономикасындағы кезеңдер қозғалысы нені білдіреді?
2. Экстеральдық теорияның кезеңдік ауытқулары қандай факторлармен  түсіндіріледі?
3. Интеральдық теорияның экономикалық  кезеңдері қалай  қарастырылады?
4. Экономикалық кезеңнің сыртқы себептерін атаңыздар
5. Экономикалық кезеңнің ішкі себептерін атаңыздар
6. Экономикалық кезеңдер дегеніміз не?
7. Экономикалық әдебиетте кезеңдердің қандай түрлері бөлініп көрсетіледі?
8. Кондратьевтің « ұзын толқынының» себептері неде?
9. Китчиннің  шағын кезеңі немен байланысты?
10. Жугляр кезеңі қандай мезгілді қамтиды?
11. Өнеркәсіптік кезеңнің материалдық негіздері не болып  табылады?
12. Өнеркәсіп кезеңі қандай фазадан өтеді?
13. Экономикада дағдарыс фазасы  кезінде қандай оқиғалар болады?
14. Дағдарыс кезінде несие  пайызының мөлшерлемесі неге өте жоғары деңгейде болады?
15. Тоқырау фазасы  үшін қандай оқиғалар сипатты?
16. Дағдарыс жағдайынан кәсіпкерлер қалай шығады?
17. Аграрлық дағдарыстың ерекшеліктері немен  байланысты?
18. Құрылымдық дағдарыс дегеніміз не?
19. Мемлекеттің кезеңге қарсы саясаты неге бағытталған?
20. Дағдарысқа қарсы саясатқа неокейнсиандық пен неоконсервативтік көзқарастар немен ерекшеленеді?

 
 

15-тақырып.  Экономикалық өсу. 

Лекция  мақсаты:  Экономикалық өсудің мәнін ашу. 

Лекция  сұрақтары:

1.  Экономикалық  өсудің түсінігі, оның өлшемі  мен тұрпаты

2. Экономикалық  өсудің факторы. Экономикалық  өсудің жағымды және кері жақтары.

3. Экономикалық  өсудің моделі. 
 

15.1. Экономикалық өсудің  түсінігі, оның өлшемі  мен тұрпаты

     Экономикалық өсу қоғамдық өнімді сапалы және сандық көбейтуімен, сапалы жетілдірілуімен және оның өндірістік факторымен көрінеді. Экономикалық өсу өзінің көрсетілімін нақты жалпы ұлттық өнімнің көбеюінен, елдің экономикалық күшінің нығаюынан табады. Экономикалық өсудің қарқыны нақты жалпы ұлттық өнімнің өсу қарқынының көрсеткішінің көмегімен сипатталады – бұл белгілі бір кезеңдегі уақыт ішінде нақты жалпы ұлттық өнімнің өсуіндегі пайызда көрсетілген.

      Экономикалық  өсу бірнеше жағдайда пайда болады:

1. пайдаланбайтын ресурстар өндіріске бағытталғанда;
2. өндірістің сандық факторы көбейеді;
3. өндірістің бар факторлары жақсы технологияларды ашу мен пайдалануға немесе қызметкерлерді жақсы оқытуға орай, одан гөрі өнімді бола алады.

     Бірінші жағдай төменде келтірілген суретпен көрсетіледі. Экономика ішкі нүкте К-ден шекарадағы өндірістік мүмкіндігі Н нүктесіне ауысады (15.1.-сурет  

      Екінші  және үшінші жағдайда өндіріс мүмкіндігінің  шекарасы СД жағдайынан СД жағдайына  өзі жылжиды (15.2.-сурет

      Осыдан экономикалық өсуді екі түрге бөледі: экстенсивті және қарқынды.

      Экономикалық  өсудің экстенсивті түрі – бұрынғы  техникалық негізін сақтауына орай өндіріс факторының сандық көбеюіне қол жеткізуі.

      Экономикалық  өсудің қарқынды түрі өнімдерді шығару көлемін көбейтуді қарастырады және оған өндіріс факторын сапалы жетілдіру жолымен: еңбек құралдарының одан гөрі жетілдірілген түрін және еңбектің үнемді құралдарын қолдану және жұмыс күшінің мамандығын көтеру арқылы қол жеткізеді.

15.2. Экономикалық өсудің  факторы. Экономикалық өсудің жағымды және кері жақтары

      Экономикалық  өсудің қарқыны мен сипатын келесі факторлар анықтайды:

1. Табиғат ресурстары. Бай табиғат ресурстарына ие болу экономикалық өсу қарқынына кепілдеме бола алмайды. Оларды ұтымды және тиімді пайдалану маңызды.
2. Еңбек ресурстары. Экономикалық өсуге жұмыспен қамтамасыз етілу деңгейі, білім сапасы және жұмысшылар күшін кәсіптік шеберлікке дайындау, оларды ұтымды пайдалана білу, еңбек өнімділігінің деңгейі, денсаулық жағдайы және т.б. ықпал етеді.
3. Негізгі капитал. Экономикалық өсуге инвестицияның үнемі көбеюі, капиталдың жаңаруы және көбеюі, қордың қайтарылымының өсуі және қордың қарулануы маңызды.
4. Ғылыми-техникалық үдеріс. Өнертапқыштық және жаңартпалық, оны өндіріске енгізу экономикалық өсудің маңызды факторы болады.
5. Қоғамның жиынтық сұранысы. Жиынтықты сұраныстың жоғарғы деңгейі кәсіпкерлерді өндірістің көлемін көбейтуге ынталандырады.

     Экономикалық  өсудің факторларын 3 топқа бөлуге болады: ұсыныс факторы (табиғат ресурстары, еңбек ресурстары, негізгі капиталдың көлемі, технология); сұраныс факторы (жиынтықты шығындардың деңгейі) және бөлу факторы (ресурстарды тиімді пайдалану).

     Экономиканың  үдемелі дамуына байланысты мыналар  өседі:

1. өндіріс көлемі мен қоғам байлығы;
2. елдің әлемдегі беделі;
3. адамдардың материалдық қамтамасыз етілуі, олардың бос уақыты, білімі және мәдениеті;
4. өндіріс механикаландырылады және автоматтандырылады, еңбек жағдай жақсарады және т.б. Бірақ экономикалық өсу тұтастай жағымды үдеріс ретінде бағаланғанымен, сонымен бірге, кемістіктен де арылмаған. өндіріс пен индустрияландырудың жаппай дамуы, а) адамдардың өмір сүретін ортасын былғауы мен нашарлатуы; ә) қалалардың үлкейіп, оның халқының көбеюімен, орны толмайтын ресурстарын құрту (көмір, мұнай, металл рудалары және т.б.) жұмыс күшінің мамандықтарын қажеттілікке байланысты жиі өзгертуімен жұмысты өзгертуімен; в) еңбек қызметінің қарқындауымен байланысты проблемалар туындатады.

    Экономикалық  өсудің факторының жалпы сипаттамасын төмендегі кесте көрсетеді (15.1.-кесте):

    15.1.-кесте.  Экономикалық өсу

Фактор	Фактордың сандық көрсеткіші	Толық пайдаланудың тәсілі мен тиімділікті көтеру	Тиімді пайдаланудың көрсеткіші
Табиғи  ресурстар (жер, пайдалы қазбалар, ауа, су және т.б.)	Әрбір нақты  түрдің көрсеткіші	Ең толық  шығару, кешенді және терең қайта  өңдеу	Өнімнің материалдық  сыйымдылығы
Еңбек ресурстары	Еңбекке жарамды  жастағы тұрғындардың саны	Білімнің өсуі, денсаулықтың жақсаруы, еңбекті ұйымдастыруды  жетілдіру	Еңбек өнімділігі
Негізгі капитал (кәсіпорынның жабдықтары, халық  шаруашылығы барлық аясының транспорт көліктері)	Бағасы	Өндірісті ұйымдастыруды  жетілдіру	Қордың қайтарымдылығы
ҒТП	Шығындар	НИОКР аясын  дамыту, нәтижелерін пайдалану	Өндірістің  тиімділігін көтеру