Ұлттық есеп шоттар жүйесі

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2 ҰЛТТЫҚ ЕСЕП ШОТТАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЗІРГІ КӨРСЕТКІШТЕРІ       

    2.1 ҰЕШЖ-сін қолданудың негiзгi кезеңдерi және стратегиясы                                                                               

    Елдiң  табысы мен байлығын есептеу туралы ой ертеден пайда болды, бiрақ алғашында экономикалық талдау жаса  керектiгi ескерiлмедi. ХVIII-ХIХ ғасырларда ұлттық байлық және ұлттық табысты зерттеуге әрекет жасалды, бiрақ бұл зерттеулерде халық шаруашылығының негiзгi көрсеткiштерiнiң өзара байланысты, ресурс айналымы есепке алынбады.

Ұлттық  есеп жүргiзу туралы ойды ең алғаш рет  алғышын зерттеушiсi Грегори Кинг айтты. Ол ұлттық есептi ұлттық табыс  статистикасымен тығыз байланысты екенi және материалдық игiлiктердi бөлудiң  ерекшелiктерiн қарастырды.

    Француз экономисi Француа Кенэ алғашқы рет өз зерттеулерiнде өнiм қозғалысы мен табыс қозғалысының тұтастығын көрсетуге тырысты. Ол өнiм мен табыс қозғалысын бiр-бiрiнен бөлiп қарастыруға болмайды, олар қоғамның экономикалық өмiрiнiң айналымын көрсетедi деген ойды айтты.

Кенэнiң 1758 жылы жарық көрген “Экономиаклық кесте” жұмысындағы ой-пiкiрлерi кейiнiрек ұлттық есеп жүргiзудiң негiзгi принциптерiне айналды. Ол қағидалар мынандай: [13,104б]

• экономиканы құрамдас бөлiктерiнiң арасында дәлме-дәл сандық байланыс бар бiртұтас жүйе деп қарастыру;
• осы жүйедегi қоғам мүшелерiнiң белгiлi топтарын (экономикалық агенттердi) және оларды байланыстыратын экономикалық ағымдарды бөлу;
• өнiм мен табыс қозғалысын талдау;
• жабық жүйедегi табыс пен таза өнiмнiң және қоғамдағы әр класс үшiн ағымдардың тепе-тең болуын талап ету;
• қайта бөлу механизмнiң мiндетi, яғни экономикалық агенттердiң бiр ы ұлттық байлықтың экономикалық айналымға қатысатын және ұдайы өндiрiсте болатын бөлiгiн қалай өзгертетiн, осы ұдайы өндiрiлетiн құндылықтан экономикалық агенттердiң барлық топтарына табыстың қалай бөлiнетiнiн көрсету;
• ұдайы өндiрiстiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ететiн халық шаруашы-лығының арақатынасын сақтау.

    Ұлттық  есеп жүйесiнiң дамуына өз үлесiн  қосқан ғылымдардың бiрi – франйуз ғалымы Антуана Лавуазье. А.Лавуазье 1771 жылы Францияның ұлттық ассаблеясында “Франция корольдiгiнiң аймақтық байлығы туралы саяси арифметикалық очерк” атты баяндамасын жасады. Баяндамада өнiм өндiру, тұтыну процестерiн сипаттайтын және ұлттық өнiмнiң, ұлттық табыстың, таза табыстың мөлшерiн көрсететiн кесте келтiрiлдi. Бұл кестелердi тарихтағы ең алғашқы ұлттық шоттар деуге болады.

    Лавувзье  заттай өнiм, ақшалай табыс, салық, салық  салынатын таза табыс көрсеткiштерiнiң  айырмашылығын көрсеттi, сонымен  қатар, халықтың кiрiсi мен шығысы бойынша  өндiрiс және өнiмдi бөлу процестерiне талдау жасады. Осы талдау нәтижесiнде материалдық қаржы балансын құру туралы пiкiр айтты.

    Бiрақ  Кенэ мен Лавуазьенiң айтқан ой-пiкiрлерi ұзақ уақыт iске асырылмады. Оған сол  кездегi экономикалық теорияның эволюциясы және экономика дағдылы түрде дамиды деген қағида себеп болды.

    Сонымен қатар, ол кезде экономика стихиялы түрде дамиды, оны мемлекеттарапынан  реттеу қажет емес деген көзқарас қалыптасты. Сондықтан мұндай жағдайда халық шаруашылығындағы байланыстарды  сан жағынан талдаудың қажетi болмады. Соған қарамастан халық шаруашылығының синтетикалық көрсеткiштерiн есептеуге байланысты жұмыстар жүргiзiле бердi.

    ХХ  ғасырдың 30-жылдарында түбегейлi өзгерiстер болды, соған байланысты, ұлттық есеп жүргiзудiң жаңа кезеңi басталды. Бұған 1929-1933 жылдары Ұлы экономикалық депрессия (тоқырау) себеп болды. Осы жылдары жинақ пен инвестиция арасындағы байланыс, жалақының өсуi не кемуiнiң салдары, экспорттың немесе импорттың өзгеруi, кәсiпкердiң табысы сияқты келелi мәселелердi шешу қажеттiлiгi артты. Ал бұл мәселелердi бiртұтас экономикаға талдау жасамай шешуге болмайтын едi. Көптеген экономистер тоқыраудан кейiн нарықтық экономиканы қалпына келтiру үшiн мемлекеттiк реттеу қажет деген қорытындыға келдi. Осындай пiкiрдi айтқан және дәлелдегендердiң бiрi – ағылшын экономисi Дж.Кейнс. Нарықтық экономиканы реттеу мәселелерi туралы өз ойларын Дж. Кейнс “ақша, процент және жұмыс бастылықтың жалпы теориясы” атты жұмысында (1936ж.) жариялады және болашақ ұлттық есеп жұйесiнiң негiзгi принциптерiн келтiрдi. Ол ҰЕШЖ-нi жалпы табыс, тұтыну, инвестиция, жинақ сияқты өзара байланысты макро көрсеткiштердiң жүйесi деп көрсеттi, осы көрсеткiштердiң кейбiреулерiн өзгенру арқылы мемлекет экономиканы реттей алады дедi.

    Кейнстiң, Ван Клифордiң және басқа да ғалымдардың жұмыстарын негiзге ала отырып, жеке елдер ұлттық шоттар құра бастады. 1936 жылы еврей экономисi Людвиг Грюнбаум Палестина үшiн ең алғашқы ұлттық шоттар жүйесiн құрды.

    1941 жылы Голланд статистигi Ван  Клифор Голландияның ұлттық шоттарын  құрды (1938 жылы мәлiметтер бойынша). Ван Клифордың құрған шоттары сауда, өндiрiс, тұтыну, әкiмшiлiк секторларын қамтыды. Осы жылы Францияда, Англияда ұлттық шоттарды құру жұмыстары басталды. 1952 жылдан бастап Англияның ұлттық шоттары Көгiлдiр кiтап (Blue book) түрiнде жарияланады. Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiнгi кезең ұлттық есеп жүргiзудiң кеңiнен тараған кезеңi болып саналады. Осы кездегi шоттардың жаппай тарағанын төменгi 2 кестеден көруге болады. 
 
 
 

Кесте 2 -  Капиталистiк елдердегi ҰЕШЖ-нiң дамуы

    1951 жылы Еуропалық экономикалық  ынтымақтастық ұйымының жеңiлдетiлген  стандартты ұлттық есеп жүйесi жарияланған соң, ұлттық табыс статистикасының дәстүрлi идеяларын шоттардың интеграциялық жүйесiнiң идеялары ығыстырды.

    1952 жылы Нидерландияда алғаш рет  ҰЕШЖ-ге салааралық баланс енгiзiлдi. Бұл баланс өндiрiс сферасының 26 саласы бойынша құрфлдф және 1938, 1964-1951 жж. қамтыды. Мұнан былай салааралық балансыты құрған елдердiң барлығы оны ұлттық есеп жүйесiне енгiздi.

    1952 жылдан бастап ұлттық есеп  жүйесiне қаржы операцияларының  кестесiн қосу керектiгi сөз  болды. Экономикалық зерттеулерде бұл операцияларды талдау және оларға лайықты әдiстеме жасау экономикалық экономикалық зерттеулерде дербес бағыт ретiнде көрсетiлдi. 1952 жылы жарияланған Моррис Коплендтiң “Құрама штаттардағы ақша ағымын зерттеу” атты жұмысы осы бағыииың дамуындағы негiзгi кезең болды.

    Қаржы ағымдарын талдау үшiн 1947 жылы Нидерландыда, 1949 жылы Финляндияда қаржы шотын  құруға әрекет жасалды.

    Қазiргi кезде көптеген елдердiң ұлттық есеп жүйесiнiң құрамында қаржы операцияларының  кестесi бар (Нидерланды, Финляндия, Норвегия, Франция, Швеция, Германия, Жапония). Ұлттық баланстықкестелер (national balance-sheet) түрiндегi мүлiк баланстарын құру және олардың интеграциясы – ұлттық есеп жүргiзудегi тағы да бiр негiзгi бағыт. Шаруашылық бiрлiктерiнiң қаржы активтерi мен пассивтерiнiң өзгерiсi қаржы операцияларының нәтижесiн, ал қоғамдағы материалдық игiлiктердiң өзгерiсi экономикалық әрекеттiң нәтижесiн көрсететiндiктен ҰЕШЖ – де баланстық кестелердi құру қажеттiлiгi туады. [14,125б]

    Ұлттық  шоттар ұлттық табыс стаистикасынан, ал баланстық кестелер ұлттық байлық статистикасынан бөлiнiп шықты. Ең алғаш ұлттық баланстар, яғни мүлiк баланстарының жүйесi Нидерландыда 1947 жылы (Рикен Ван Олст) және 1948 жылы (В. Корн, С. Смейс) құрылды. Содан берi бұл кестелер осы елде жүйелi түрде пайдаланылып келедi. Ал басқа елдер осыған ұқсас жұмыстарды жүргiзе бастады.

    Шоттардың құрылымын және онда қолданылатын категорияларды халықаралық стандартқа сәйкестендiру ҰЕШЖ-нiң дамуы мен өрiстенуiне зор ықпал еттi.

    1945 жылдың соңында Ұлттар Лигасының  статистика жөнiндегi сарапшылар комитетi ұлттық табысты есептеу және ұлттық шоттарды құрудың сипаттамасын дайындайды.

    1947 жылы ұлттық табыс пен байлықты  зерттейтiн Халықаралық ассоциация  құрылды. 1948 жылы БҰҰ-ның статистикалық  бюросы ұлттық табыс статистикасы бойынша алғашқы жинақты жариялады. Жинақта 39 елдiң мәлiметтерi болды. 1958 жылдан бастап 140 елдiң ұлттық шоттарын қамтып жинақ жыл сайын баспадан шығады.              

    1953 жылы БҰҰ-ның   коммисиясының  ұйғарымы бойынша стандартты  ұлттық есеп жүйесiн сипаттайтын баяндама жарияланды. Жаңа секторлардың, институциялық бiрлiктердiң пайда болуына байланысты 1964 жылы  стандартты ұлттық шоттардың мазмұны жарияланды. 1968 жылы БҰҰ ҰЕШЖ-нiң алғашқы хабары (версия) жарық көрдi.

    1970 жылы Еуропалық бiрлестiк БҰҰ-ның ұлттық есеп жүйесiнiң негiзiнде ҰЕШЖ-нiң Еуропалық нұсқасын ұсынды.

    1993 жылы БҰҰ-ның статистикалық комиссиясы  жаңа ұлттық есеп жүйесiн қабылдады.  Жаңа жүйенiң мақсаты – экономикалық  статистикасының төлем балансы  және мемлекеттiк қаржы сияқты  бөлiмдерiнiң (тауарларның) үндестiгiн арттыру. Бұл үндестiк ұлттық есеп жүйесiнiң жеке блоктарында, экономикалық статистиканың жоғарыда аталған бөлiмдерiнде қолданылатын анықтамалар мен жiктеулердiң тығыз байланысын көрсетедi. Мысалы, “қалған әлем” шоттарында қолданылатын анықтамалар төлем балансындағы анықтамалар мен үйлесмiмдi болса, төлем балансының жиынтық жолы “қалған әлем” шотының жиынтық жолымен бiрдей болады.

    Ұлттық  есеп жүйесiнiң тағы бiр мақсаты  – ұлттық шоттардың құрылымын  айқын, жүйелi түрге келтiру, кейбiр кiрiс және шығыс статьяларының түсiндiрмесiн анықтау. Осыған байланысты 1993 жылы ҰЕШЖ-де жалпы iшкi өнiмдi анықтауда өзгерiстер енгiзiлгенiн ескерткен жөн. Мысалы, геологиялық барлау жұмыстарының шығындары, ЭЕМ-нiң бағдарламаларын, әдеби-көркем шығармалардың түпнұсқасын сатып алу негiзгi капиталдың жалпы қорлануы болып саналады. Бұдан басқа жалпы қорлану шығындарының құрамына “құнды заттарды таза сатып алу” деп аталатын жаңа статья енгiзiлген.

    Қазақстан Республикасының және ТМД елдерiнiң  ұлттық шоттары есеп жүйесiнiң еуропалық стандарттарына негiзделген және әр елдiң ұлттық жағдайына бейiмделiп құрылған. [15,105б]

    Халық шаруашылығы балансынан ұлттық есеп жүйесiне көшу концепциялық (тұжырымдамалы), әдiстемелiк мәселелердi қарастыруды және оларды шешудi талап етедi. Бұл мәселелердi шешуде халықаралық сипаттаманы (рекомендация) негiзге ала отырып, шаруашылық әрекеттi ұйымдастырудағы елдiң ерекшелiгiн ескерген жөн. Мысалы, өтпелi дәуiрдiң алғашқы кезенiнде мемлекеттiк бюджеттен субсидия бөлiнетiн экономикалық әрекеттер (ауыл шаруашылығы, орман, су шаруашылығы, жолдарды жөндеу, тұрғын үй және коммуналдық шаруашылық), кәсiпорын-дардың өз жұмысшыларына, олардың отбасыларына көрсететiн әлеуметтiк- мәдени қызметтер көлемi анағұрлым көп болады. Бұл кезеңде коммерциялық банктердiң әрекеттерi, олардың рөлi шектеулi үйде қалады.