Мемлекеттің акша несие саясаты

       Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті резервтердің деңгейін жиі қысқартып отырған. Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілді қолданады:

       1) міндетті резервтер;

       2) резервтеудің баламалы тәртібі.

       Орталдық  банк неғұрлым міндетті резервтердің нормасын жоғары тағайындаған сайын, коммерциялық банктердің операцияларды жүзеге асыруға  пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуі (rr) ақша мультипликаторын төмендетіп, ақша жиынының азаюына алып келеді. Сонымен Орталық банк міндетті резерв нормасын өзгерте отырып, ақша ұсынысының динамикасына әсер етеді.

       Практикада  міндетті резервтер нормасы қайта  қарастыруға сирек түседі, өйткені ондай жұмыстар өте күрделі, ал бұл құралдың күші мультипликатор арқылы жүргізгенде үлкен болады.

       Ақша-несие  саясаты арқылы реттеудің бірі есеп мөлшерлемесін өзгерту. Мұндай тіркеу мөлшерлемесін пайдаланатын Орталық  банк коммерциялық банктерге несие береді. Егерде есеп мөлшерлемесі өсетін болса, онда Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктің қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесін өсіреді.

       Несиенің азаюы және ақшаның қымбаттауы барлық жүйеге таралады. Экономикада ақша ұсынысы төмендейді.

       Есеп  мөлшерлемесінің кемуі керісінше  әсер етеді.

       Әдетте  тіркелген мөлшерлеме нарықтағы  банкаралық мөлшерлемеден төмен  болады, бірақ Орталық банктен  несие алу белгілі әкімшілік қиындықтарға тіреледі.

       Қысқа мерзімдік несие коммерциялық банктердің резервін толтыру үшін беріледі. Орта және ұзақ мерзімдік несиелерді Орталық  банк ерекше жағдайларда береді.

       Несиелік  операциялар

       Несиелеу  және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банк қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге асырылады. Бюджет тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен несие беру және кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауы қарастырылған жоқ. Ұлттық банк несиелерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.

       Ақша  нарығындағы операциялар 

       Ақша  нарығындағы операциялар – Ұлттық банктің айналыстағы ақша жиынының көлемін реттеу мақсатында екінші реттегі нарықта мемлекеттің бағалы қағаздарын сату және сатып алумен байланысты операцияларын білдіреді.

       Бұл біршама ақша жиынын, коммерциялық банктердің өтімділігі және несиелік жұмыстарды реттеудің ыңғайлы әдістерінің бірі болып табылады. Оның негізгі мәні ақша эмиссиясын тоқтату арқылы банктердің несиені эмиссиялауын шектеуді білдіреді.

       Ұлттық  банк нарықта бағалы қағаздарды сату арқылы оны сатып алушылардың  резервтік шоттарынан тиісті соманы ұстап қалады. Сөйтіп, керісінше, банктерге несие беруді және ақша шығаруды ынталандыру мақсатында Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады да, тиісті соманы банктердің резервтік шотына қайта аударады.

       Осы айтылғанның барлығын Орталық  банк коммерциялық банктердің несиелік мүмкіндіктерін реттеу мақсатында жүргізеді. Егер Орталық банк алдында сатып алған бағалы қағаздарын қайта сату көлемі жаңа партия көлемінен көп болса, банктердің несие ресурстарының мөлшері шектеледі не керісінше.

       Орталық банк ақша нарығы операцияларын мұқтаждық пайда болуына немесе ақша-несие эмиссия көлемінің кеңеюіне байланысты жүйесіз жүргізеді.  

       2 Ақша-несие саясатының  салық-бюджет, валюта  саясаттарымен байланысы. 

       Орталық банк жоғарыда аталған құралдары  арқылы ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады: 1) ақша жиынын белгілі бір деңгейде ұстап тұру ; 2) немесе пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру.

       Ақша  саясатының варианттары ақша нарығының  графигінде әр түрлі бейнеленеді. Қатаң  саясат ақша жиынын ақшаның ұсыныс қисығының вертикалды жағдайына сәйкес келетін деңгейде орналастырады. Ал икемді монетарлық саясатта ақшаның ұсыныс қисығы горизанталды түрде болады.

       Ақша-несие  саясатының варианттарын таңдау көп  жағдайда ақшаға сұраныспен байланысты болады. Мысалы, егерде ақшаға сұраныстың өсуі инфляциялық үрдістермен байланысты болса, онда ақша жиынын қалыпты ұстау үшін қатаң саясатты пайдаланған жөн, бұл жағдайда ақша ұсынысын вертикалды түрде бейнелейді.

       Егерде  ақша айналымының күтпеген, кездейсоқ  өзгерісі нақты айнымалылардың динамикасын  сақтап қалса, онда пайыз мөлшерлемесін қалыпты деңгейде ұстап тұратын саясат пайдаланылады. Бұл жағдайда ақша ұсынысы горизонталды болады. қисығының бұрыштық көлбеуіне байланысты ақшаға сұраныстың өзгерісі немесе ақша жиынына, пайыз мөлшерлемесіне әсер етеді. Орталық банк бір мезгілде ақша жиыны мен пайыз мөлшерлемесін тіркей алмайды. Мысалы, ақшаға сұраныс өскен кезде тұрақты пайыз мөлшерлемесін ұстап тұру үшін, банк ақша ұсынысын кеңейтеді, оны сұраныстың өсуіне байланысты пайыз мөлшерлемесін өте тез өсірмеу үшін жасайды.

       Монетарлық  саясат өте күрделі табыстау механизмінен тұрады. Жалпы саясаттың тиімділігі әр бөліктің сапалы жұмысына тәуелді. Ақша-несие саясатының төрт түрлі  табыстау механизмін қарастыруға болады:

       1) Орталық банк саясатының салдарынан нақты ақша ұсынысының мәнінің өзгеруі; 

       2) Ақша нарығындағы пайыз мөлшерлемесінің  өзгеруі;

       3) Пайыз мөлшерлемесінің динамикасына  байланысты жиынтық шығындардың  реакциясы;

       4) Жиынтық сұраныстың өзгеруіне  байланысты өнім көлемінің өзгерісі.

       Ақша  ұсынысының өзгерісі мен жиынтық  ұсыныс реакциясының арасында тағы екі  аралық баспалдақ жатыр, осы жағдайлар  соңғы нәтижеге көп ықпал етеді.

       Нарықтық  пайыз мөлшерлемесінің өзгерісі экономикалық агенттердің қоржын активтерінің құрылымының өзгеруіне байланысты болады, ал бұл өзгерістер Орталық банктің ақша саясатын кеңейтуінің салдары. Мұндай саясаттың салдары ретінде активтің басқа түрлерін сатып алу, несиенің арзандауы, нәтижесінде пайыз мөлшерлемесінің төмендеуі байқалады.

       Ақша  нарығының реакциясы  қисығының тікшелеу болуынан ақшаға сұраныстың сипатына,  түріне тәуелді болады.

       Ақшаға  сұраныс пайыз мөлшерлемесінің  өзгеруіне байланысты сезімтал болса, онда ақша жиынының өсуіне, пайыз мөлшерлемесінің болымсыз өзгеруі әсер етеді және керісінше, ақшаға сұраныс пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне әлсіз әсер етсе, онда ақша ұсынысының өсуі пайыз мөлшерлемесінің едәуір төмендеуіне алып келеді.

       Келесі  қадам, пайыз мөлшерлемесінің өзгерісіне байланысты жиынтық сұранысты түзету болады. Әдетте пайыз мөлшерлемесінің динамикасына инвестициялық шығындар әсер етеді деп есептеледі. Егерде ақша нарығында пайыз мөлшерлемесінің едәуір өзгерісі болды деп жорамалдасақ, онда пайыз мөлшерлемесінің динамикасына инвестициялық сұраныстың сезімталдығы байқалады. Басқа жағдайлар тұрақты болса, онда осы шарттан жиынтық табыстың мультипликаторлық мәнінің кеңейуі пайда болады.

       Табыстау  механизмі қадамдарының бұзылуына  байланысты ақша саясатының төмендеуі немесе мүлдем нәтижесіз болуы мүмкін.

       Мысалы, ақша нарығында пайыз мөлшерлемесінің  болымсыз өзгерісі немесе пайыз мөлшерлемесіне жиынтық сұраныс реакциясының болмауы, өнім көлемі мен ақша жиынының арасындағы байланысты үзеді. Мұндай құбылыс нарықтық экономикаға көшіп жатқан мемлекеттерде байқалады. Ақша саясатын жүргізуде табыстау механизмінің сапалы жұмысынан басқа да қиындықтар кездеседі. Орталық банктің пайыз мөлшерлемесін өзгертуі экономикаға әр уақытта дұрыс әсер ете бермейді, сондықтан да Орталық банк пайыз мөлшерлемесін бір тұрақты деңгейде ұстап тұру арқылы инвестицияны тұрақтандырады, демек мультипликатор арқылы өнім көлеміне әсер етеді. Егер экономикада өрлеу болса және жалпы ұлттық өнім өссе, онда ақшаға трансакциялық сұраныс өседі (нақты ЖҰӨ ақшаға сұраныстың бір параметрі:  ).  Ақша ұсынысының тұрақты жағдайында пайыз мөлшерлемесі өседі, демек ақша ұсынысын бұрынғы қалыпты жағдайда ұстау үшін, Орталық банк ақша ұсынысын өсіруі қажет. Мұндай жағдай ЖҰӨ өсуін қосымша ынталандырады және инфляцияның пайда болуына әкеледі.

       Экономикалық  құлдырау және ақшаға сұраныстың азаюы  жағдайында Орталық банк пайыз мөлшерлемесінің  төмендеуін болдырмау үшін, ақша ұсынысын азайту қажет. Бірақ мұндай жағдай жиынтық  сұранысты төмендетіп, экономикадағы құлдырауды шиеленістіре түседі.

       Ақша-несие  саясатының жанама әсерлерін де ескерген жөн. Мысалы, егерде Орталық банк ақша ұсынысын өсіру қажет деп есептесе, онда ол құнды қағаздар нарығынан  облигация сатып алу арқылы ақша базасын кеңейте алады. Бірақ ақша ұсынысының өсуімен қатар пайыз мөлшерлемесі төмендей бастайды. Бұл жағдай екі коэффициентке әсер етуі мүмкін (cr және  rr.). Халық депозиттегі қаржыларының бір бөлігін нақты ақшаға айналдыра алады, онда     өседі, банктер артық резервтерін өсіреді, ол  мәнін өсіреді. 

       Мұндай  шаралардан кейін ақша мультипликаторы  төмендейді, бұл жағдай ақша жиынын кеңейту тенденциясының төмендеуіне  әсер етеді.

       Ақша-несие  саясаты көлемді сыртқы кешеуілдеуге ие бола алады (шешім қабылдағаннан бастап, нәтижеге дейін), өйткені экономикадағы инвестициялық белсенділік өзгерісіне байланысты пайыз мөлшерлемесі тербелістері ЖҰӨ көлеміне әсер етеді, мұндай құбылыстар ұзаққа созылады.

       Ақша-несие  саясаты салық-бюджет және сыртқы экономикалық саясатпен тығыз байланысты.

       Егерде  Орталық банк тұрақты айналым  курсын ұстап тұруды көздесе, онда дербес, тәуелсіз ішкі ақша саясаты болуы  мүмкін емес, өйткені айнымалы курсты ұстау мақсатындағы әрекеттер, валюталық  резервтердің көбеюі және азаюы экономикадағы ақша жиынының өзгеруіне әкеледі. (мысалы валюта сатып алғанда экономикадағы ақша ұсынысы өседі.) Салық-бюджет және ақша саясаттарын бір-біріне сәйкес келтіру белгілі қиындықтарды тудырады. Егер мемлекет экономиканы мемлекеттік шығындарды көбейту арқылы ынталандырса, онда мұндай іс-әрекеттердің нәтижесі ақша саясатымен байланысты болады.

       Қазыналық саясаттың нәтижесінде бюджетте тапшылық болса, онда мұндай жағдайда тиімді тұрақты монетарлық саясат болмайды.

       Ақша-несие  қатынастар саласында экономикалық саясатты жасау және практикада жүргізу экономика ғылымы мен практикасының алдына өте күрделі проблемаларды қойып отыр.

       1) Нақты жағдайда экономикалық  саясат жүргізуші мекемелер көбінесе  екі әдістің – қаржылық пен  несиеліктің – қайсысына басымдылық беру қажет екенін шешуге мәжбүр болады.

       2) Қаржы мен несие шараларының  оптималды арақатынасы қандай?  

       Қаржы шараларының басымдылық нұсқасы:

       а) Кейнсиандық экономикалық саясат

       б) Монетаризм

       Экономикалық  саясатта салмақты монетаризмнен кейнсшілдік әдіске және керісінше ауыстырып отыру – бұл қалыпты құбылыс.

       Өйткені реттелетін негіздің өзі экономикада  дамып, уақыт өткен сайын өзгереді. Мысалы, кейнсиандық вариант салааралық байланыстар әлі әлсіз болған кезде нәтижелі түрде пайдаланған; сонымен қатар халықаралық экономикалық бәсекелестік те бүгінгідей қиян-кескі түрде болмаған; ол кезде әлем елдері осы күнгі ашық экономика деңгейіне әлі жете қоймаған еді.

       Ғаламдық  экономикалық, экологиялық және демографиялық  проблемалардың қиындап асқындаған кезінде экономикалық саясат механизмінде тағы да күрделі өзгерістер болуы, бюджет-қаржы құралдарын пайдаланудың күшейуі мүмкін.

       Қорыта  айтқанда, ҚР – да монетарлық саясат пен қаржы-бюджет саясаты нақтыланып ұштала түседі, олардың қолдануы реалды экономикаға, тікелей өндірістің дамуына бағытталады.

       Ақша  массасы — халық шаруашылығындағы тауарлар мен қызметтің айналымын- қамтамасыз  ететін сатып алу мен    төлемдердің    жиынтығы.     Олар    жеке    адамдарда, кәсіпорындарда, бірлестіктер мен ұйымдарда және мемлекетте болады.

       Ақша  массасы құрылымының белсенді-активті  бөлігіне шаруашылыққа нақты қызмет көрсететін ақша құралдары, ал пассивті бөлігіне ақша қорларынын есепшоттары қалғандары жатады, соңғысы есеп айырысу құралдары рөлін атқарады. Жинақтап айтқанда, ақша массасының құрылымы едәуір күрделі және ол қатардағы тұтынушының ойлағанындай тек қолдағы қағаз ақша мен айырбас монетасы емес. Шындығында қағаз ақшаның ақша массасындағы үлесі өте төмен (25 % -тей), ал басқа бөлігі кәсіпорындар мен ұйымдар арасында; дамыған ррыноктық экономикада бөлшек сауданың өзі де банктік есепшот арқылы жүреді.

       Қазіргі   рыноктық   экономикада   банктік   ақша дәуірі басталады.   Банктік   акшаға   чектер,   несие  карточкалары және   т.   б.   жатады.   Аталған   есеп   айырысу   құралдары банктік депозиттерді де билейді. Тауар мен қызметті төлеуде сатып алушы чек пен несие карточкасы арқылы банк-терге өз депозитінен қажетті соманы сатушының есеп шотына аудартады немесе қолма қол беруді бұйырады. Ақша массасының  кұрамына   тікелей   сатып   алу  немесе  төлем кұралы ретінде пайдаланылмайтын компоненттер де кіреді. Әңгіме   коммерциялық  банктердегі   мерзімді   есепшоттағы жинақ  салымдары,   басқа  да  несие-қаржы  ұйымдарының қаржылары,    депозиттік    сертификаттар,    инвестициялық қорлардағы акциялар туралы болып отыр. Ақша айналымының аталған компоненттері "квази-акша" деп аталады. Ақша айналымы құрылымындағы ең комақтысы да және ең тез өсетін бөлігі де осы квази-ақшалар.