Мемлекеттiк басқарудағы ақпарттық жүйе жене оны жетiлдiру қажеттiлiгi

"Қазақстан - 2030" Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік  қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгендей, мемлекеттік басқару біртіндеп орталықсыздандырылып, үкімет ықшам әрі кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылдырылады. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес қызметтерді орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылады. Бірақ ол қызметтерді жергілікті жағдайда іске асыру экономикалық механизмдерді қолдануға бағытталуы тиіс.[19]

Жергілікті шаруашылықты басқаруда экономикалық механизмдерді  қолданудың ерекшелігін оның әлеуметтік мәселелер бойынша тиімді әрі  уақытында шешім қабылдай алатындығынан көре аламыз. Жергілікті халықты еңбекпен қамтуда, оларды мамандық бойынша қайта даярлау мәселесі де жергілікті басқару органдарының өкілеттігіне беріледі.  Мәселен, олардың келесі жылдан бастап шетелдік инвесторларға мынадай шарт қоюға құқықтары бар: Инвесторлар бір жыл ішінде жергілікті белгілі бір салалар бойынша даярлайды, белгіленген уақыт өткен соң халық еңбекпен қамтылып, шетелден келген жұмыс күші өз елдеріне қайтарылады.

Экономиканы мемлекеттік  реттеу елдің экономикалық саясатымен байланысты және оны жүзеге асыруға бағытталады. Елдің әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасында аймақтық экономикалық саясаттың алатын рөлі зор.

Мемлекеттік реттеудің  экономикалықпен бірге әкімшілік  және институционалдық та механизмдері де бар. Әкімшілік тұтқалардың жиынтығы құқықтық инфрақұрылымдарды қамтамасыз етумен байланысты іс-әрекеттерді реттеуді қамтитын болса, экономикалық шараларға қаржы (бюджет, фискалды), ақша-несие (монетарлы) саясаты, бағдарламалау және болжау мәселелері жатқызылады. Жалпы алғанда, "қаржы саясаты" түсінігі - ауқымды категория. Ол екі жақты түсінік береді. Біріншіден, ол экономикалық саясат мақсатын, екіншіден, қаржылық шараларды жүзеге асыру механизмдерін білдіреді. Қаржыдан жергілікті басқаруда туындайтын бюджетаралық қатынастар мәселесі күн тәртібіне шындап қойылып отыр. Қазір Қазақстан Республикасы Үкіметінің 10 ақпан 2003 жылы №147 қаулысымен мақұлданған "Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру" Концепциясындағы бюджет сферасында экономикалық механизмдер берілген. Онда жергілікті басқаруды дамыту мақсатында ауылдық (селолық) округтардың әкімдер аппаратын құру көзделген. Ол 2004 жылғы республикалық бюджетте (31 бап) ауылдық (селолық) округтардың әкімдері аппараттарын қалыптастыруға облыстық бюджеттерге берілетін 2,9 млрд. теңге сомасында белгіленген мақсатты трансферттермен жүзеге асырылып отыр.

Елдің дамуы, жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық реформалар тағдыры, халықтың барлық игіліктерге  қол жеткізе өмір сүрулерін қамтамасыз ету тікелей мемлекеттік реттеуге байланысты. Дегенмен кей жағдайларда орталықтандыру үрдісі басқару тармақтарының кеңінен таралуына өз кедергісін де тигізеді.[17]. Сондықтан да соңғы кезде аймақтық басқа-руды жетілдіру мәселелері шындап күн тәртібіне еніп, өз бағыт-бағдарын біртіндеп анықтап, жұмыс жасау үстіңде.

Билікті орталық пен  аймақтарға жіктеу мәселесінің қоғамымызда  талқыланып жатқанына біршама уақыт  етті. Осы екі деңгей арасындағы мәселелердің шешілу барысы жергілікті шаруашылықтың тағдырына тікелей қатысы бар. Орталыктан биліктің бір бөлігін алу процесін әрі қарай жеткізудегі тағы бір кезең жергілікті басқару органдарының жаңа жүйеге қатысты құқықтық базасын айқындау. Басқаша айтқанда, "Жергілікті мемлекеттік басқару туралы" және "Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңдарының қабылдануы. Біріншісі қабылданып күшіне еніп, оған өзгертулер мен толықтыруларда енгізіліп жатыр. Ондағы мақсат занды жақсартуды жетілдіре беру деп ойлаймыз. Екіншісіне ауылдан бастап облысқа дейін жергілікті жерлердің құзіреті, оның ішінде жергілікті бюджеттер туралы нормалар енгізіледі. Оның түпкі мақсаты мынада: әр әкім өз мекенінің (ауылдың, қаланың, ауданның) бюджетінің толуына мүдделі болуы үшін жеке шағын, орта, үлкен кәсіпорындардың экономикасына араласпай, қайта олардың дамуына қолайлы жағдай туғызатын экономикалық механизмдерді пайдалану. Қазақстанда донор облыстармен бірге өздерінің әлеуметтік-экономикалық дамуларына байланысты республикалық бюджеттен субвенция алатын облыстар да аз емес. Олардың бүгінде әл-ауқаты өзін-өэі қамтамасыз етуге толыққанды жетті деп айта алмаймыз. Республикалық бюджеттен субвенция алатын облыстар жылдан жылға көбеймесе, азайып отырған жоқ. Оны кестеден көре аламыз.

Кесте 1. 2003 - 2006 жылдар аралығында республикалық бюджеттен бөлінген субвенция құрылымы

Облыстар	Жылдар
	2003		2004		2005		2006
	мың тг.	%	мың тг.	%	Мың тг.	%	мың тг.	%
Ақмола	4227876	12,3	7191511	12,0	9353447	11,6	13866205	10,7
Алматы	8340023	25	10289366	17,2	10125030	12,5	13908539	10,7
Шығыс Қазақстан	-	-	5189908	8,6	9348241	11,6	14913135	11,5
Жамбыл	5437028	16	6877104	11,5	10409918	13	14923777	11,5
Қарағанды	-	-	-	-	1835447	2,2	6605669	5,2
Батыс Қазақстан	-	-	1285861	2,1	-	-	8884864	6,9
Қостанай	-	-	4181616	7,0	5191128	6,4	8884864	6,9
Қызылорда	2156567	6,2	6645453	11,2	8972401	11,1	10629369	8,2
Солтүстік Қазақстан	3252656	9,4	5201645	8,7	6205549	7,7	11407502	8,8
Оңтүстік Қазақстан	10636332	31,1	12900814	21,6	19072344	23,6	27955336	21,6
Павлодар	-	-	-	-	-	-	1490669	1,1
Ақтөбе	-	-	-	-	-	-	1865067	1,4
Барлығы:	34051182	100	59763278	100	80513248	100	128944652	100

 

Осы кестеден көріп отырғанымыздай, субвенция көлемі жыл санап арта түскен. Ақмола, Қостанай, Солтүстік  Қазақстан облыстарында жағдай бірқалыпты. Дегенмен, Ақмола облысына бөлінген субвенция 2003 жылы 12,4%-ды құраса, ол жылдан жылға  азайып 2006 жылы 10,7% болды. Қостанай облысының динамикасы да осындай, ал Солтүстік Қазақстан облысы жергілікті бюджеті табысының 2003 жылы 9,5%-ы субвенция есебінен, кейінгі 2004, 2005, 2006 жылдары 8.7%, 7,7 және 8,8% құралып отыр. Алматы облысындағы күрт өзгерістер ерекше көрініп тұр. Мәселен, 2003 жылы республикалық бюджеттен бөлінген субвенция облыс бюджеті табысының 25%-ын құраса, оның үлесі жыл сайын жылдам азайып, 2004 жылы 17%, 2005 және 2004 жылдары 12,5 және 10,7%-ға дейін төмендеген. Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарының динамикасы біркелкі, яғни субвенция көлемі жылдан жылға азайып отырған жоқ. Субвенцияның ең көп мөлшері Оңтүстік Қазақстан облысында, мұнда оның үлесі 2003 жылы облыс бюджеті табысының 31,2% болса, 2004 жылы 21,6% болып, 10%-ға азайған Соңғы жылы субвенция алатын облыстар қатары Павлодар және Ақтөбемен толыққанымен, оларға бөлінген субвенция көлемі басқалармен салыстырғанда аз ғана. Павлодарда 1,1%, Ақтөбеде 1,4%.

Республикалық бюджеттен  бөлінетін субвенция жыл сайын артып келеді, биылғы жылғы субвенция көлемінен жоғарыда аталып өткен "Мемлекеттік басқару деңгейлері арасында өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру" Концепциясында берілген бюджетаралық жүйені реттеуге берілген 4 нұсқаның негізінде (соның екіншісінде) бюджеттерді тігінен теңестіру арқылы, ұсынылып отырған бюджеттен алу механизмін жою үшін жасалған алғышарт деп бағалауға болады. Дегенмен бюджеттен алуды жою мәселені түбегейлі шешпейді. Себебі бюджеттік жоспарлау бірлігі бұзылады. Бюджеттен алуға келер болсақ, жалпы елімізде Ақтөбе, Атырау, Шығыс және Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы донорлар болып табылады. Аталған облыстардың ішінде Ақтөбе, Шығыс және Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар облыстарының бюджеттерінен алу жыл сайын азайып, 2006 жылы донор ретіңде Атырау, Маңғыстау облыстары және Алматы қаласы қалған. Осы үштіктің алатын орны ерекше. Айта кетер болсақ, 2003 жылы жалпы бюджеттен алу         78339574 мың теңге болса, соның 38,1%-ы Атырау, 10,7%-ы Маңғыстау облыстары және 33,5%-ы Алматы каласы бюджетінен алынған, келесі 2004 жылы бұл мөлшер осы деңгейден арта түскен. 2005 жылы бюджеттен алу сомасы 57629991 мың теңге болып белгіленген, соның 43,3%-ы, яғни 24963765 мың теңгесі Алматы қаласының бюджетінен алынған. Осы жылы Атырау және Маңғыстау облыстарында аз ғана өзгерістер байқалады. 2006 жылы 66908685 мың теңге бюджеттен алудың 47,1%-ы Алматы қаласынан, 36,3%-ы Атырау және 16,6%-ы Маңғыстау облыстарынан алынатын болып бекітілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.3. Жергілікті басқарудағы ақпараттық  технологиялар

Қазіргі кезде мемлекеттік  басқарудағы ақпараттық жүйелер  маңызды орын алады. Сонымен қатар  әр бір мемлекеттің алдына қойған мақсаты жоғары сапалы экономикалық және әлеуметтік нәтижелерге жету.

Еліміздің экономикалық, мәдени, рухани, әлеуметтік және де тағы басқа түрлі салаларын дамыту маңызды мәселе болып табылады.  Осыған байланысты мемлекет қоғам өмірінің барлық саласында, әсіресе, бизнес пен  басқаруда ақпараттық технологиялар мен ақпараттық жүйелерді кең көлемде пайдаланған жағдайда ғана жоғары экономикалық және әлеуметтік нәтижелерге жетіп, әлемдік экономикалық жүйеде толық хақылы әріптес рөліне талаптана алады. 

Қазіргі нарықты экономикада  мемлекеттік басқару органдары елдің барлық салаларын басқару, бақылау, мониторинг сияқты бірқатар міндеттер атқарады. Сондықтан да жан – жақты ақпараттар жинақтап отыруы қажет.

Мемлекеттік басқарудағы  нормативтік – құқықтық сипаттағы  ақпаратпен Әділет министрлігінің жанындағы  республикалық құқықтық ақпараттың орталығы қамтамасыз етеді.

Қазіргі кезде ақпарат  ресусқа айналды, сондықтан да оны  тарту, тарату, таңдау деген мәселелер  талданады.

Әлемдік қоғамдастық, бірінші  кезекте дамыған елдер, қуатты ақпараттық инфрақұрылым құрып, біртұтас ақпараттық кеңістік қалыптастырады, ол үнемі дамып, кеңейіп, жетіліп келеді.

Қазіргі кезде ақпарат  ресурсқа айналды, оны тауып алуға, өндеуге, пайдалануға, таратуға болады. Мемлекет тек қоғам өмірінің барлық саласында, әсіресе, бизнес пен басқаруда  ақпараттық технологиялар мен ақпараттық жүйелерді кең көлемде пайдаланған жағдайда ғана жоғары экономикалық және әлеуметтік нәтижелерге жетіп, әлемдік экономикалық жүйеде толық хақылы әріптес рөліне талаптана алады.

Ақпараттық технология – ақпараттық ресурстарды пайдалану процесін оңтайлату, сондай – ақ олардың сенімділігі мен жеделдігін арттыру мақсатында ақпарат жинауды, өндеуді, тиянақты сақтауды, таратуды және оны ұқыпты таңдап алуды қамтамасыз ететін технологиялық тізбекке біріктірілген әдістердің, өндірістік процестердің және бағдарламалық – техникалық құралдардың жиынтығы.

Ақпараттық технологияның  өндірістік технологиядан түбегейлі  айырмашылығы – ақпараттық технология үздіксіз бола алмайды, өйткені ол үйреншікті жұмыс пен жасампаздық жұмыстың күнілгері өлшеп – пішіп қойылған пошымы болмайтыны белгілі. Барлық технологиялар түрлері ішінде басқару саласындағы ақпараттық технологиялар "адам факторына" ең жоғары талап қояды. Ол қызметкердің біліктілігіне, оның еңбегінің мазмұнына, дене және ой жұмыстарының көлеміне, кәсіптік болашағы мен әлеуметтік қатынастарының деңгейіне принципті ықпал етеді.

Ақпараттық жүйе ақпаратты  жинастыруға, сақтауға және өндеуге  бағдарланған көмекші құрал болып  табылады. Бұл жүйенің көпшілігі  оны пайдаланушымен диалог режимінде  жұмыс істейді. Жүйені жіктеудің бір түрін келесі схемадан көруге болады.

Схема 1. Жергілікті басқарудағы  ақпараттық жүйенің жіктелуі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақпараттық жүйелердің осы тұрпаттарын толығырақ қарастырып, талдау жасайтындай болсақ.

Шешім қабылдауда қолдау жүйелері едәуір күрделі сауалдар көмегімен әртүрлі тұрғыдан: мезгілдік, жағрафиялық, әртүрлі көрсеткіштер бойынша деректерді теріп алып, талдау жасауға мүмкіндік береді.

Қолма – қол талдап өндеу жүйелері қуатты көппроцессорлы есептеу техникасы, көп өлшемді талдаудың аса жетік әдістері және деректердің арнайы қоймасы есебінен өндеудің дер кезінде жасалуын қамтамасыз етеді.

Сараптамалық жүйелер  логикалық қорытынды жасайтын тетігі бар білім базасы түрінде ұйымдастырылған  жасанды интеллект құралдарын пайдаланады.

Электронды құжаттау жүйелері қағаз құжаттарды электронды түрге көшіруге бағыталған. Жағрафиялық  ақпараттық жүйелер де картадағы  нүктелерге байланысты деректер болады, оны үстіне бір жағрафиялық карта  үшін әртүрлі объектілері бар  бірнеше қабаты және тиісінше, сол объектілер бойынша әртүрлі ақпарат болуы мүмкін.

Гипермәтіндік жүйелер  қисынды байланысқан мәтіндік, графикалық, аудио  және видео материалдардың жиынтығынан құралатын гипермәтін (гипермедиа) ұғымына негізделген. Мұндай жүйелер интернетте ерекше дамыды, онда гипермәтіндік сілтеме түйін атын, файл атын және файл ішіндегі ұстанымды қамтиды.

Кеңселік ақпараттық жүйелер әдетте электронды поштаны, банкілерді толтыру  құралдарын, электронды кестелерді және мәтін редакторларын пайдалана  отырып іс жүргізудің автоматтандырылуын қамтамасыз ететін ұжымдық жұмыс құралдарын қамтиды.

Құжат айналымын және атқарушылық  тәртіпті бақылау ісін автоматтандыру үшін мекеме қызметкерлерінің өзара  қарым – қатынасын, тапсырмаларды, құжаттармен байланысын және деректер банкісі құжаттар жүрісінің бағыттарын қамтитын әдістер мен құралдар қолданылады.

Республикалық және жергілікті басқару органдарының ақпараттық жүйесінің  тиімділігін және соның нәтижесі ретінде, қабылданатын басқарушылық шешімдердің  сапасын, негізінен, төмендегілер анықтайды:

• ақпараттық жүйелер мен қызметтерді төменнен жоғары қарай жергілікті, облыстық және республикалық деңгей бойынша да, көлденеңінен – сатының әр деңгейі бойынша да құру тұжырымдамасының біртұтастығы;
• мемлекеттік реттеу объектілерінің құрылымына сәйкес басқарудың барлық нобайын, сондай – ақ проблемалық ахуалды бастап қабылданған шешімнің жүзеге асуына, орындалуын бақылауға және тиімділігін бағалауға дейінгі басқару проблемаларын шешудің барлық кезеңдерін ақпараттық қолдаудың толықтығы мен кешенділігі;
• ақпараттық жүйелерді құру, енгізу, дамыту, қолдану және пайдалану процестерінің үйлескендігі.[19]