Нарық жағдайындағы екі деңгейлік банктер

 

1.2.Екінші деңгейлі банктердің несиелік қызметінің теориялық негіздері

 

Нарықтық  экономикада банктердің ресурстық  потенциалын  өсіру  маңызды мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссионық ресурс. Оның несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану  мүмкіндігі келесімен байланысты. Тұрғындардың қолма-қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден жұмсалмайды, сондықтан  банктың кассаларынан берілетін  қолма-қол ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір  жыл ішінде артық болуы тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында мемлекеттік несиелеуге беріледі.

Несиелік  ресурстардың анағұрлым тұрақты  бөлігі депозитті қаражаттар болып  табылады. Несиелік ресурстар-ақшалай  қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің көзқарамызша экономикалық белгісі  бойынша  анағұрлым  дұрысы несиелік ресурстардың қайтарымдылық негізде  уақытша  пайдаланылатын ақшалай  қаражаттардың бөліктері ретінде  айқындалуы болып табылады.

Несиелік  ресурстар-банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығынан  тұрады.

Несиелік  ресурстар пассивтік операциялар  нәтижесінде құралады. Пассивтік  операциялар көмегімен банктер  нарықтан несиелік ресурстарды  сатып  алады. 

Жұмыстың басты  мақсаты- Қазақстан Республикасындағы қазіргі банктердегі несиелеу саясатының басты ерекшелігі тек қана тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес сол сияқты клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық банк бекіткен нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.

Жұмыста несиелендірудің  түрлері шарттары, құқылық қатынастары, несиелендіру жүйесі, механизмі мен тәртіптері келтірілген. Сондай-ақ несиенің дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша талдау көрсетілген, оның біздің экономикамызға тиімді жақтары қарастырылған. Мемлекеттің тұрақтылығы және даму көрсеткіші ретінде әлеуметтік тұлғаның деңгейі және өзінің баспанамен қамтамасыз етілуі  несиелендіру маңызды фактор болып табылады. 

Әлемдегі  әрбір дамушы мемелекеттің несиелендіру жүйесі әлеуметтік тұлғаның нақты табысын  көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен  қамтамасыз етуге бағытталған. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ  Бөлім

2.1 Екінші  деңгейлі  банктердің несиесі және құрлымы 

 

Нарықтық экономикада  банктердің ресурстық потенциалын  өсіру маңызды мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып- эмиссиондық  ресурс. Оның несиелік ресурсы ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келісімімен байланысты. Тұрғындардың қолма-қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларынан берілетін қолма-қол ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұрғысынан мемлекеттік несиелеуге беріледі.

Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын  коммуналдық  облигациялар әртүрлі мемлекеттік  заңды тұлғаларға қарыздар бойынша  талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң  өсім ақылы  және әдетте оның 25 жылға дейінгі  мерзімде шығарылады.

Екінші  денгейлі банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта сатып  алу операциясын (репо) жасайды. Бұл  банктердің өтімділігін реттеу үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа  мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді және ыңғайлы тәсілі.

Несиелік  ресурстардың анағұрлым тұрақты  бөлігі депозитті қаражаттар болып  табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша  жіктеледі.

Депозиттің  тұрақты бөлігінің көбеюі банктің  өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады.

Депозиттердің сапалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп  болса, банктің өтімділігі соғұрлым жоғары болады.

Несиелік  ресурстар-ақшалай қаражаттардың  бір формасы. Демек, біздің көзқарамызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым  дұрысы несиелік ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.

Несиелік  ресурстар-банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған қаражаттар жиынтығынан  тұрады. Несиелік ресурстар пассивтік  операциялар нәтижесінде құралады. Пассивтік операциялар көмегімен  банктер нарықтан несиелік ресурстарды  сатып алады.  Банкаралық қарыздар-банктің  ресурстық потенциалының тұрақтылығын қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың  маңызды көзі. Банкаралық несиелеу банктің тиімділік тенденциясын қолдау мақсатында жүзеге асырылады  және негізінен қысқа мерзімді сипатта  болады.

 

 

Банкаралық  қарыздар ерекшелігі мынада: 

біріншіден, банкаралық ресурстар банкаралық ақша нарығынан  тартылады;

екіншіден, банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы  корреспондеттік шоттардың  ақшалай қаражаттарының қалдықтары шегінде  жүзеге асырылады.

Банкаралық  ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда екінші деңгейлі банктер Ұлттық банктен қысқа  мерзімді несие алады. Әдетте бұл  несиелік қаражаттар басқа ресурстарға  қарағанда қымбат болып келеді.

Қазіргі банктердегі несиелеу саясатының басты  ерекшелігі тек қана тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес сол сияқты клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын екінші денгейлі банктер  үшін Ұлттық банк бекіткен нормаларға және пруденциялық нормативтерге байланысты келеді.

Мысалы, ҚР Ұлттық банк орталық резервтерге  міндетті төлемдер аудару үшін нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде екінші денгейлі банкте құрылатын төменгі ақшалай  резервтер түрінде, ең ірі несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу  арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.

Несиелік  ресурстар тек қана депозит емес сондай-ақ депозиттік емес көздерден  де құралады. Оларға жататындар банкаралық нарықтан қарыздар алу, бағалы қағаздарды сата отырып, кейін оны қайта сатып  алу (репо), вексельдерді есепке алу  және Орталық банктен қарыздар алу, банктік акцептерді сату, бағалы қағаздарды шығару, облигацияларды шығару, евродоллар нарығынан қарыздар алу.

Меншікті  қаражаттар арқылы барлық қаражаттарға деген 10 пайызы өтеледі. Меншіктеу қаражаттар арқылы қосымша капиталдар, жарғылық капитал, негізгі қорлар, резервтер  құралады.

Депозиттік  және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен, оларға есеп айырысу  төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің шоттарында сақтандыруды ынталандыру  жолымен жинақталады.

Екінші  деңгейлі банктердің несиелік операцияларда  қарыздарды пайдаланғаны үшін төленетін  төлем көлемі пайыз, оны пайдалану  мерзіміне қарыз алушының төлем  қабілетсіздігі тәуекелділігіне несиелік ресурстар үшін төлеміне, объектінің сипатына, банктердің мөлшерлемеріне тағы басқалары факторларға тәуекелі белгіленеді.

Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде  екі функция орындайды: үлестіру және банктің несиелік потенциалын  өсіру.

Біріншіден,  қарыз пайызының үлестіру функциясы  барлық құнның үлестірілуіне емес, оның жаңадан құрылған құнды білдіретін бөлігімен байланысты.

Екіншіден, функция банктің карыз алушы  ретіндегі  потенциалының  ұлғаюымен  және сақталуымен байланысты. Банктің  несиелік потенциалының  ұлғаюы алынатын пайыз бен төленетін пайыз  арасындағы айырмашылық  есебінде болады.

Қарыз  мәмілесі  ретінде  несиені  екі  көзқараста   қарастыруға  болады.  Біріншіден,  оның  техникалық  заңдылық  белгілері  көзқарасынан,  екіншіден  әлеуметтік  мазмұны, яғни  осы  келісім  негізінде  өсетін  және  дамитын  немесе  онда  өз  көрінісін  табатын  өндірістік  байланыстар  типін  сипаттайтын  белгілер  тұрғысынан .  Бұл  екеуі  бір-бірінен  бөлінгісіз,  бұлар  өзара  байланысты   және  себепші. Бірақ  экономикалық  талдау  үшін  маңыздысы  қарыз  мәмілесінің  эканомикалық  мазмұны  яғни  өндірістік  қатынастардың  белгілі  формаларымен  байланысты  шаруашылық  әдістері,  жұмыс  тәсілдері  емес,  өндірістік  қатынастардың  өзі  болып  табылады .

Бұл  жағдайды  былайша  түсіндіруге  болады. Мысалы,  машина  өндірісін  таза  техникалық  тұрғыда  машина  өндірісінің  макроэканомикалық  орта  параметріне  анағұрлым  бейімделуін  оның  жұмыс  және  таза  техникалық  тиімділігі  тұрғысынан  қарастыруға  болады.  Сонымен  қатар,  сол  машина  өндірісін  оның  әлеуметтік  жағынан  да  қарастыруын,  яғни  машина  өндірісі   негізінде  пайда  болатын  және  дамитын  өндірістік  байланыстардың   формалары  мен  типтері  тұрғысынан,  бұл  бір  жағынан  оларға  себепші,  екінші  жағынан,  олар  оны  анықтайды. Бірінші  жағдайда  біз  машина  өндірісін  техникалық-экономикалық  категория,  ал  екінші  жағдайда-  экономикалық  категория  ретінде  қарастырамыз . 

Несиеге  қатысты  осыны  айтуға  болады. Несиені  оның  техникалық-заңдылық  белгілері  жағынан  тауарлар  айналысы  процессін  жүзеге  асыратын  мәміленің  белгілі  бір  типі  ретінде  қарастыруға  болады.  Бұл  жағдайда  несие  олардың алдында  техникалық  немесе  құқықтық  категория   ретінде  танылады.  Несиені  құбылыстардың экономикалық  мазмұны ретіндегі  көзқарас тұрғысынан  қарастыруға  болады.  Бұл  жағдайда  несие  олардың алдында  экономикалық  ғылым категориясы  ретінде  қабылданады.  Несие  теориясы   оны техникалық-  заңдылық  категория ретінде  емес,  қоғамдық-экономикалық  категория  ретінде  қарастырады .  Несиені  оның  формальді-заңдылық  белгілері  жа ғынан оқып  білудің несиелік  мәмілені  тек  меншіктің  қозғалысы  әдісінің  ерекше  түрі  ретінде  түсіну  үшін  маңызы  бар. Сондықтан несие  экономикалық  категория ретінде  несиелік  мәміленің  ерекше   техникалық-заңдылық  белгілерімен  сипаттала алмайды.  Осылайша,  несие-өндірістік   қатынастарды  білдіретін  экономикалық  категория .  Несие  экономикалық  категория ғана  емес,  сонымен  қатар    тарихи  категория екенін  атап  өту керек. Ол  өндірістік  күштердің  тек  белгілі  бір  дамуында  пайда  болады.   Экономикалық  категориялар-жалпы  тарихи  категориялар.

Несиенің  және  несиелік  қатынастардың   пайда  болуына  табиғи  негіз,  тауар  шаруашылығы болып  табылады.  Тауардың  пайда  болуы  екі  жағдайда  қатар жүреді.  Біріншіден,  тауар  тек натуралды  формасы  және  құны  бар болған  жағдайда  ғана  тауар  бола  алады .  Біріншіден  ол  бір   мезгілде  тұтыну  заты  болады және  олардың құны  болады;  екіншіден,  қандай да  бір  заттар  бір-біріне  тауар  ретіндегі  қатынаста болуы  үшін  оларды  өндірушілер өздеріне  де  ортақ ерікті  әрекеті,  өз  меншігіндегі  тауарды  иелігінен  шығара  отырып  басқа тауарды  өзіне иеленуге ықыласы бар меншік  иелері  ретінде  бір-біріне  қарама-қарсы тұрулары  қажет .

Тауардың  бір  тауар  иесінен  басқаға  ауысуы   нарықта айырбас  арқылы  жүзеге  асады .  Тауар  айырбасы  сферасының  несие үшін  маңызы  зор.  Оның  пайда  болуын  ішкі  тұтыну  үшін  өндірілген  өнімдер  сферасынан  емес,  тауар  иелері,  экономикалық  қатынасқа түсуге  дайын  меншік  иелері  дербес  заңды тұлға ретінде  бір-біріне  қарама-қарсы  тұрған  айырбас сферасынан  іздеу  қажет.   

Несие  қарыз мәмілесі  ретінде  ежелгі  әлемде  де  орта  ғасырлық  қолөнері   дамыған   тауар  шаруашылығында  да  кездеседі .  Барлық   кезде  біз  анағұрлым жетілген,  бір   қарыз   мәміле-сіне   ездесіп  отырдық   бірақ осы мәмілелер негізінде  ұлғайып отыратын,  құқықтық  хатталуы  осы мәмілелер болып  табылатын  өндірістік  қатынастардың   әр  түрлі  шаруашылық  жүйелерінде   бір - бірінен   өте қатты айырмашылықтары болады.      

Несие  бәрінен  бұрын   тауар  өндірісі  процессінде  пайда  болатын  оның  негізгі   өндірістік  қатынастарымен  анықталатын қоғамның  әлеуметтік  байланыстарының белгілі  бір  типі.  Сондықтан несие   экономикалық  категория  ретінде  тек өндірістік  қатынастар  шеңберінде  ғана  сипатталуы  мүмкін.  Бұл несиені экономикалық  мазмұны көзқарасы тұрғысынан  қарастыруға  қатысты.  Несие  әлеуметтік  байланыстың белгілі  бір  типі   бола  отырып,  өндірістік қатынастар  тобына  жатады.  Өндірістік  қатынастар  өз  жиынтығында қоғамдық  қатынастар,  қоғам аталатындарды  құрайды және  сонымен  қатар тарихи  дамудың белгілі  бір  сатысында  тұрған,  өзіне ерекше  сипаты  бар қоғамды құрайды. 

Қоғамның  негізгі  өндірістік  байланыстарына  сүйенген  неселік  қатынастар   жекелеген  тұлғалар  мен  кесіпорындар,  кесіпорындар  мен  мемлекет,   мемлекет  пен  тұрғындар,  адамдардың  әлеуметтік  топтары ның  арасындағы  тауарлар  айналысы  сферасында   пайда  болады.  Айналыс  сферасы  немесе  тауарлар  айналысы  өндірістік  қатынастармен  анықталады.  Осылайша  белгілі  бір  өндіріс  белгілі  бір  тұтынуға,  үлестіруге,  айырбасқа  және  осы  әр  түрлі  жағдайлардың  бір -біріне  белгілі  бір  қатынасына  себепші  болады.   

Өндіріс  жағдайындағы  айырбас  құн ның  немесе  меншіктің  бір  иесінен  басқаға  ауысуы  тәрізді  әр  түрлі  тәсілдерімен   жүзеге  асырылады.  Мұндай  тәсілдердің  бірі  қарыз  деп аталатын  тауар  айналысының  бір   формасы  болған  мәміле  типі  болып  табылады. Тауар  айналысының  мұндай  формасы  өндірістің  ерекше  шарттарымен  анықталады,  осы  себептен  тауарлардың  иеліктен  шығаруылуы  уақыт  бойынша  олардың  бағасының  өткізілуінен  бөлініп  қалады.  Бұл шарттар  мынаған   байланысты: «тауарлардың  бір  типі  өз  өндірісіне  көп  уақытты,  ал  басқа  түрі  анағұрлым  аз  уақытты   талап  етеді .  Әр  түрлі  тауарлардың  өндірісі  жылдың  әр  түрлі  мерзімімен   байланысты .  Бір  тауар  өз  нарығында  пайда  болса,  басқасы  алыс  нарыққа  сапар  шегуі  қажет.  Сондықтан  әлде  бір  тауар  иеленуші  келесі  бір  сатып  алушыдан  бұрын  сатушы  ретінде  көрінуі  мүмкін.  Бірдей  мәмілелердің  бір  тұлғалардың  арасында  жиі  қайталануы  кезінде  тауарларды  сату  шарттары  олардың  өндіріс  шарттарымен   реттеледі.  Екінші   жағынан,  тауарлардың  белгілі   бір  түрін   пайдалану  мысалы   үйді,  белгілі  бір  уақыт  аралығына  сатады.  Бұл  жағдайда  сатып  алушы  тек  мерзімі  өткеннен  кейін  ғана  шын  мәнінде  тауардың   тұтыну құнын  алады.  Сондықтанда   ол  тауарды  төлемі  төлегеннен   бұрын  алады.