Нарық жағдайындағы екі деңгейлік банктер

Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы сауданың дамуы, еуровалюта нарығының  өсуі банк ісінің интернационалдануына және биік операцияларынның көп бөлігінің  мемлекет шекарасынан шығуына әкеп соқтырды. ХХ ғасырдың соңғы төрттен  бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР, Франция және басқа да бірсыпыра  мемлкеттердің ірі банктері халықаралық  қаржы концерндеріне айналып  әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік, есеп айырысу, инвестициялық  оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің халықаралық операциялардан түсіретін  табысы жиынтық пайданың 40-70% құрайды.

Халықаралық банктер – ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып  бөлінеді. Ұлтаралық  банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие – қаржы кешенді. Олар, әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың  кең желісі және мемлекеттің қолдануымен  дүниежүзілік нарықта валюта, несие  операцияларын бақылайтын саясаты  бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.

Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық  банктер болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания  мен Жапонияның әрқайсысында –10-ны, 7-і Францияда, ал Германия мен Канаданың  әрқайсыснда 5-тен саналады.

Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра  елдердің ірі банктерінің үлестік  жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық  банктер топтамасы. Олар әлемдік  нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын  іске асырумен, сыртқы сауданы несиелеумен, еуровалюта нарығын жүргізумен шұғылданады.

Үшіншіден, банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының  бірігіп қаржы капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың  пайда болуы және олардың бірігіп  жұмыс жүргізуі қаржы капиталының  құрылуына негіз болды. Себебі банктік  несие – өнеркәсіпті несиелеудің  басты көзі. Банктік несие өнеркәсіп  компанияларының тағдырын қаржы  қажет болған кезде несие берумен  шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы  негізінен төмендегідей тұрғыда  жүргізіледі: өнеркәсіп компанияларына банктердің несие беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.

Төртіншіден, несие саясатындегі құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие – қаржы мекемелерінің  дамуы мен олардың жұмыс масштабының  ұлғаюы қаржы капиталы нарығындағы  банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие  саясатынінң құрылымдық өзгерістеріне  әкеп соқтырды. Несие саясатынде жаңа буындардың пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық  сомасында екінші денгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, ХХғ. Басында  АҚШ–та несие мекемелеріннің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан  асты. 1900 ж активтердің 2/3-ін екінші денгейлі банкте, 1/3-ін сақтандыру және жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші денгейлі банктердің бұл көрсеткіштегі  үлесі шамамен 40% болса, жинақ мекемелерінің инвестициялық, ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие саясатынде байқалады.

Капиталын иемденуіне қарарй банктер және несие  – қаржы мекемелері мемлекеттік  және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота шығаратын  ерекше құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ почта-жинақ саясаты және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары мемлекеттік  несие мекемесі болып  саналады. Ал кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Италяда және т.б.) ірі комерциялық  банктер де мемлекеттік болып  саналады.

Несие саясатынде мемлекеттік сектордың  көбеюі ел экономикасын мемлекеттік  реттеудің ұлғаюына байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі  кездері отарлау саясатының құлауы нәтижесінде азат етілген елдерде  құрылған ұлттық несие жүйелерінде  мемлекеттік  несие институттарының  пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде  шетел банктерін  мемлекет меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта – несие  және қаржы институттары да құрылуда: халықаралық валюта қоры, халықаралық  қайта құру және даму банкі, аймақтың даму банктері және т.с.с.

Дегенмен, экономикаға несие-қаржылық, ақша есеп және т.б қызмет түрлерін көрсететін негізінен жеке несие мекемелері қазіргі  несие саясаты күрделі, әрі көпбуынды құрылым. Егер несие  мекемелерінің  клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін негізге алғанда  несие саясаты үш элементтен құрылды: орталық банк, екінші денгейлі банктер  және маманданған несие-қаржы институттары.

Шаруашылық  буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтеріннің санына, мөлшеріне және олардың көлеміне, сондай-ақ мамандануына қарай несие саясатының өзегі  – банк саясаты, ал несие институттарының  жұмысын үйлестіретін біріңғай орган  – Орталық банк болып саналады.

Орталық банк- мемлекеттің банк саясатының бірінші деңгейіндегі басты банк, басты эмиссиялық банк. Ол- ²банктердің банкісі². Ол заңды және жеке тұлғалармен операция жүргізбейді, оның клиенттері – екінші денгейлі банктер мен басқа несие институттары, сонымен қатар үкімет мекемелері.  

Екінші  денгейлі банктер- банк саясатының екінші деңгейдегі банк, олар кез келген мемлекеттің  несие саясатының негізгі буыны. Екінші денгейлі банктің негізгі  қызметі- кәсіпкерлерге, халыққа жан-жақты  несие қаржылық қызмет көрсету.

Тарихи  маманданған несие-қаржы институттарының  алғашқы мекемелері қарыз капиталы нарығындағы  кейбір сұраныстарды қанағаттандыру мақсатында пайда болды. Мысалы, бұрынғы  КСРО-да 20-жылдарда екінші денгейлі банктер  тұтыну несиесін берумен шұғылданбағандықтан, сол кездерде тұтыну несиесін беретін  көптеген мекемелер пайда болды. Олар қазіргі нарықтың экономикада  кез келген мемлекеттің несие  саясатынде нық орын алуда.

Маманданған несие – қаржы институттары не белгілі  бір клиенттерге  қызмет көрсетеді  немесе бір-екі қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер  бір жағынан клиенттердің несие-есеп операцияларын жүргізіп Орталық  банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан қаржы, сақтандыру, инвестициялық  және т.с. операциялар орындаумен сол  салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әр түрлі маманданған қаржы  институттарының жиынтығы: несие – жинақтау мекемелері, инвестициялық қорлар немесе компаниялар, зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, мекемелердегі өзара  көмек кассалары, ломбардтар және т.б. Өркендеген мемлекеттерде бұл институттар, яғни банктік емес мекемелер екінші денгейлі банктермен қаржы нарығында  бәсекеге түсіп, халыққа, формалар мен  компанияларға сан алуан қызмет көрсетуде. Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуде бұл  мәселелер бойынша әлемдік тәжірибеге қызығушылық болуда.

Маманданған несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында кең түрде қызмет көрсетуде:

1. халықтың ұсақ жинақтарын тартуда;
2. ипотекалық несие беруде;
3. тұтыну несиесін беруде;
4. ауыл шаруашылық несиесін беруде;
5. сыртқы сауда операцияларын қаржыландыру мен есеп айырысуда;
6. өнеркәсіп компанияларынның бағалы қағаздарын орналастыру мен капитал инвестициялауда.

Айта  кететін жәйт, революцияға дейінгі  Ресейде, одан соң КСРО-да (оның құрамындағы  Қазақстан) және жаңа экономикалық сясат (НЭП) пен кейін ауыл шаруашылығын ұйымдастыру жылдарында несие  институттарының  кейбіреулері мысалы, несиелік серіктестіктер, өзара несиелеу қоғамдар, несиелік одақтар және т.б. олардың түрлері  болды. Қазірде банктік емес мекемелерге  кәсіпорындардағы өзарар көмек кассаларын, ломбардтарды, шаруа қожалықтары  ассоциацияларында (одақ) құрылған есеп айырысу қаржының орталықтарын кіргізуге  болады.

Бірсыпыра мемлекеттерде маманданған несие-қаржы  институттарына: жинақ мекемелері, сақтандыру компаниялары, ақша нарығындағы  өзара қорлар жатады.

Жинақ мекемелері несие саясатының көмегінсіз өз алдына капитал ретінде пайдалануға  болмайтын ұсақ жинақтар мен табыстарды өзінде жинақтайды. Алғашында жинақ  мекемлері саясаты не жергілікті басқару органдары, не почта ведмоствосы  ұйымдастырған  мемлекеттік  мекемелер  түрінде, әсіресе орталық Европа елдерінде (Германия, Австрия) кең тараған  ХХ ғ. 30-40 жылдарынан бастап жеке жинақ  мекемелері түрінде кең өрістеуде. Жинақ мекемелерінің үш типі бар: өзара-жинақтау банктері, несие-жинақтау ассоцациялары және меншік одақтар (кооперативтер).

Өзара-жинақтау банктері – ұсақ салымдарды белгілі  бір мерзімге қабылдайды. Бұндай салымды  кері алуға формалды түрде 30 күнге  дейінгі мерзім көрсетіліп, куәлік беріледі, ал шындығында банктер ақшаны клиенттің бірінші талабы бойынша  қайтарады. Тартылған қаражат әр түрлі жағдайларға және бағалы қағаздар сатып алуға негізінен тұрғын үй салу кепілдігі үшін ипотекаға мемлекеттік бағалы қағаздарға және жергілікті үкімет орындарының облигацияларына жұмсалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Несие–жинақтау  ассациоциялары – осы ұйым мүшелерінің  төлеген жарнасынан құралады, яғни клиенттерге олардың бірінші  талаптары бойынша номиналымен  кері сатып алынатын және процент  түрінде табыс түсіретін айрықша  сертификат сату арқылы капиталы құрылатын  мекеме. Бұл сертификаттар мерзімді салымдарға ұқсас. Ассоциация капиталының  көп бөлігі тұрғын үй салу кепілдігі  үшін ипотекаға салынады.  

Несиелік  одақтар–кооперативтер түріндегі  ашық мекемесі, оны  кәсіподақтар ірі  кәсіпорындар, шіркеулер ұйымдастырады. Одақтың капиталы мүшелік жарнаны  ерекше акциялар сатып алу қаражат  одақ мүшелеріне қысқа мерзімді несие  беру үшін қолданылады. Несиелік одақтар  АҚШ-та Ұлыбританияда, Канадада кең  тараған.

Сақтандыру  компаниялары сақтандыру полистерін сату арқылы қаражат жинайды. Олардың  пассиві сақтандыру жарналары мен  актив операцияларынан түскен табыстан құрылады. Оларды сақтандыру полистерін төлеуге сонымен бірге ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға және тұрғын үй құрылысы үшін кепілдікке жұмсайды. Сақтандыру объктісіне қарай сақтандыру компаниялары, екі үлкен топқа бөлінеді. Олардың  біреулері халықты аурудан, өлімнен, яғни өмірді сақтандырса, басқалары  мүлікті оттан, ұрлаудан, стихиялы құбылыстардан  және т.б. жағдайлардан сақтандырады. Әсіресе, бірінші типті сақтандыру кең  тараған. Сөйтіп, сақтандару плистерін  сатудан компаниялар өте үлкен  қаржыны ұзақ мерзімге шоғырландырады. Мыысалы, 1984 ж. АҚШ-та 5500 млн долларға 385 млн өмірді сақтандыру полисі берілген.

Несие операцияларын сақтандару тәжірибесі де кең қолданылады. Сақтандыру компаниясы несие мекемесіне (банкке) іс-әрекеті  бір топ операцияға жарайтын, яғни транспорт сатып алуға берілген несиеге және басқа ұзақ қолданылатын тауарға, ипотекалық несиеге, несие  карточкасына және т.б. көптеген операцияларды  қамтитын, сақтандыру полисін сатады. Ал банк қарыз алушыға сақтандыруға сертификатын беріп, олардан алған комиссиялық ақының бір бөлігін сақтандыру компаниясына төлейді. Мысалы, 1985 ж. АҚШ-та 190 млрд доллар құрайтын 66 млн несиені сақтандыратын полистер болған.

Сақтандыру  компанияларына жылма-жыл түсетін  сақтандару сыйлық ақысы және активті  операциялардан түскен табыс түріндегі  қаражат полистерді ұстаушыларға төлейтін сомадан әлдеқайда көп. Бұл оларға жоғары табысты ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға салынатын инвестицияны ұлғайтуға, негізінен, өнеркәсіп компанияларының  облигацияларына  қаржы  салуға мүмкіндік  береді.

Зейнетақы қорлары жұмысшылар мен қызметкерлерге белгіленген  жасқа  толғанда зейнетақы  төлеу үшін мемлекеттік және жеке мекемелер  болып құрылады. Олар жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысының  бір бөлігінен, яғни қорға төлеген  жарнасынан құрылады.

Қазақстан Республикасында жүргізілген зейнетақы  реформасының нәтижесінде мемлекеттік  зейнетақы қоры құрылды. Ол 1993ж. Әлеуметтік қорғау министрлігінің қарамағында  болып, мемлекеттік бюджеттің құрамына кірді. Ал 1995 жылдан бюджеттен шығарылып, Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы  қоры өз алдына жұмыс істеуде, сонымен  қатар бүгінгі күні республикада  одан бөлініп шыққан 15 жеке жинақтаушы зейнетақы  қорлары бар.

Қаржы компаниялары–олар тұтыну тауарларын қарызға сатуды несиелуге және екінші денгейлі несие беруге маманданған  мекемелер. Бұл компаниялардың қаржысы  өздері шығарған қысқа мерзімді міндеттемелер  мен екінші денгейлі банктердің берген несиесінен құралады.

Қорыта  айтқанда, маманданған несие-қаржы  институттары кез-келген мемлекеттің  несие саясатының құрамдас бөлігі. Бұл институттардың екінші денгейлі банктерден негізгі өзгешелігі –  халықтың жинағын тарту арқылы ресурс жинақтау, ал екінші денгейлі банктер  өз пассивтерін негізінен заңды  тұлғалардың уақытша бос қаражатын тарту арқылы құрастырады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Көшенова Б. А: «Ақша, несие, банктер. Валюта қатынастар» Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000
2. Сатыбалдин Б., Өмірбаева О. «Ақша, несие ,банктер» Алматы 1997 жыл
3. Сейтқасымов Ғ. С. «Ақша, несие, банктер» Оқу құралы.- Алматы: «Экономика», 2005 жыл
4. Мақыш С. Б «Коммерциялық банктердің операциялары» :Оқу құралы Алматы: Издатмаркет.2004
5. Искакова З.Д. Банк ісі. Оқу құралы. Қарағанды, 2003. - 255 б.
6. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан халқына Жолдуы”// Егеменді Қазақстан, 
   28.02.2007ж.
7. О.И.Лаврушин . “Банковское дело”, Москва 2005.
8. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2006.
9. Новейшие банковские ... ... ... ... ... Ж. ... Казахстана и маркетинг”. А.2006.
10. Каржы каражат .9-10.Алматы 2006.