Шағын және орта бизнесті дамыту

Одан ары  біз  Қазақстанда  әрекет  ететін  шағын  кәсіпорындардың  салалар  бойынша  ұсынысының  құрылымын  қарастырамыз. Олардың    ұсыныстарының салалар  бойынша  құрылымы  келесі (2.1. кесте)  кестеде берілген.

1 - кесте. Салалар  бойынша кіші  бизнес  субъектілерінің  ұсыныс құрылымы. (01.01.11)

 

Қызмет  ету  сферасы	Үлесі,  %	Орташа  құны
Сауда	28,9	94300
Аптекалар, формакология	2,5	90100
Ойын - сауық  индустриясы	4,2	527500
Қоғамдық  тағамдану	11,3	240800
Өндіріс	23,1	418300
Ауыл  шаруашылығы	10,0	222100
Сервис  сферасы	19,5	428050
Барлығы	100	288736

 

Келесі  статистикалық  мәліметтерде  біз  шағын бизнестің  сфералары  бойынша  инвесторлардың  артықшылықтарын  беруді  қарастырамыз. Олар  келесі  кестеде (2.1.2)  берілген:

2 - кесте. Шағын бизнестің сфералары бойынша инвесторлардың  артықшылық  берулері. (2011ж. 1 қаңтар)

 

Қызмет  ету  сферасы	Үлесі, %
Сауда	17,6
Аптекалар, формакология	8,8
Ойын – сауық  индустриясы	5,9
Қоғамдық  тағамдандыру	17,6
Өндіріс	29,4
Ауыл  шаруашылығы	10,0
Сервис  сферасы	20,6
Барлығы	100

 

Көріп  отырғанымыздай  кіші бизнес субъектілерінің  ұсынысындағы  сауданың алатын сапалық үлесі ең жоғары болып тұр.  Екінші орында өндіріс секторы – 23,1% , ал үшінші сервис секторы - 19,5%. Төртінші орында қоғамдық тағамдандыру 11,3% - бен алады.

Сапалар бойынша инвесторлардың артықшылық беруіне келетін болсақ, инвесторлар қазіргі  таңда шағын  бизнес секторы бойынша өндіріске капитал салымын жасағанды қалайды. 2.1.2. кесте бойынша ол өндіріс секторына инвесторлардың артықшылық беруі  29,4% - да пайыз құрады.  Мұндай тендецияның   қалыптасуы біздің пікіріміз бойынша ақша массасының тез өсуі  мен экономикадағы сапаны инвестициялық объектілер мен жобалардың тапшылығымен байлынысты.  Сондай-ақ сауда секторы бойынша  қазіргі кезде бәсекелестік  өте күшті және рентабелділік төмен, сол

себепті  бірінші орында болып келген сауда секторына  инвестициалау қазіргі 

кезде төмендеп,  шағын  бизнестегі инвестиция  тарту бойынша сауда 3-ші орынға түсіп қалып отыр. Инвестиция тарту бойынша шағын бизнес секторында 2-ші орында Сервис секторы ашады.  Көптеген дамыған елдердің көпжылдық тәжірибесі көрсетіп  отырғандай экономика  дамыған сайын,  оның басым бөлігін қызмет көрсету сапасы ала бастайды. Статистикалық қорытындыларға сәйкес мұндай тендеция бізде де орын  алып келе жатыр, инвестициялық тартымдылығы жағынан өткен жыл  бойынша 3-ші орынға сауда секторымен қоғамдық тағамдандыру бөлісіп тұр.

2011 ж. 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша тіркелген шағын бизнес субъектілерінің саны бойынша 1-ші орынға Алматы қаласы алады. Осы кезде Алматы қаласында 45512 кіші кәсіпорындар тіркелген.  Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте  жұмысбастылардың саны 174435 адам болды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 13%-ға көп. Егер 1998 ж. Алматы қаласы бойынша шағын бизнесте 80 мың адам жұмыс басты болса, 2005ж. осы сектордағы  жұмыс бастылар саны 175 мыңға жетті. Ал жаңа жұмыс орындарының саны  95 мыңды  құрады. Оңтүстік Астанада баршыға 42 мың кәсіпорындар тіркелген. Олардың 27677 нақты әрекет етеді. 20602 жеке кәсіпкер тіркелді. Бұл 2010 жылдың ұқсас периодымен салыстырғанда 48 %-ғы  көп. Жалпы Алматы қаласы бойынша кіші бизнес қазынаға 30 млрд теңге түсім түсірген. Бұл қашанда бюджет бойынша шығындарын жабады. 

Сондай-ақ шағын кәсіпорындардың  тіркелуінің көптігі Астанада, Оңтүстік Қазақстан облысында, шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар  облыстарында бақыланады.

Ал өткен жыл бойынша  шығыс кәсіпорындарында ең аз тіркелуі Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Атырау және Маңғыстау облыстарында болды. Статистика көрсетіп отырғандай тіркелген шағын кәсіпорындар көбінесе өнеркәсіптік базасы және сауда-делдалдық қызмет дамыған аймақтарда шоғырланған. Оны біз келесі кестеден көре аламыз (3 – кесте):

Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.

 

№		Барлық тіркелген қожалықтар		Олардан әрекет етушілердің  саны
				барлығы
		бірлік	Бар/на %	бірлік	үлесі	бірлік	үлесі
1	Республика бойынша	132308	100	94696	100	46745	100
2	Ақмола облысы	4365	3,3	3523	3,7	2174	4,7
3	Ақтөбе облысы	4921	3,7	3787	4,0	1520	3,3
4	Алматы облысы	5844	4,4	4673	4,9	3181	6,8
5	Атырау облысы	3385	2,6	2911	3,1	1044	2,2
6	Шығыс Қазақстан	8971	6,8	6282	6,6	3674	7,9
7	Жамбыл облысы	4027	3,0	2817	3,0	1131	2,4
8	Батыс Қазақстан облысы	2848	2,2	2389	2,5	1296	2,8
9	Қарағанды облысы	8590	6,5	6585	7,0	2849	6,1
10	Қостанай облысы	5336	4,0	4038	4,3	1981	4,2
11	Қызылорда облысы	2593	2,0	2157	2,3	1269	2,7
12	Маңғыстау облысы	3639	2,8	2922	3,1	1270	2,7
13	Павлодар облысы	6549	4,9	5009	5,3	2832	6,1
14	Сол.т Қазақстан облысы	3055	2,3	2470	2,6	1238	2,6
15	Оңт.т Қазақстан облысы	11971	9,0	7737	8,2	3180	6,8
16	Астана қаласы	10082	7,6	8646	9,1	4582	9,8
17	Алматы қаласы	46132	34,9	28750	30,3	13524	28,9

 

Статистикалық тіркегіш деректерінде республика бойынша 2010 ж. Ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін бизнеспен айналысытанын 132,3% мыңнан астам шағын кәсіпорын тіркелген бұл көрсеткіш өткен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 11,8% –ға жоғары. Тіркелген кәсіпорынның  71,6% –ға жақыны жұмыс істейтін (экономикалық жүзеге асырған немесе жүзеге асыра алатын) кәсіпорындар.Осы кәсіпорындардың жұмыс істемейтін кәсіпорындар қатарын құрайды. Белсенді жұмыс істейтін кәсіпорындырдың көпшілігі (42%)  саудаға автомобильді, тұрмыстық және жеке бас мүліктерін жөндейтін салаларға, өнеркәсіп саласына (12,7%) және  жылжымайтын мүліктер мен аперацияларға жасауға жолдау тұтынушыларға көрсететін көрсететін  сапаларға (13,2%) тиесілі.

          Өткен жылды осы кезеңмен салыстырғанда, Алматы (34, 3%), Оңтүстік Қазақстан (22,4%), батыс Қазақстан (18,7%) және шығыс Қазақстан (16,8%) облыстарында және Алматы (15,6%) қаласында белсенді жұмыс істемейтін кәсіпорындар саны қарқынды өскені байқалады.

Республиканың шағын бизнес кәсіпорындар 2010ж. 1 ақпанға есептелген дерек бойынша 478,5 мың адам жұмыспен қамтылған, бұл көрсеткіш өткен жылдың осы кезеңіндегі 5,8 %-ға артты. Есептелген дерек бойынша 2010 ж. қаңтар айында өткізілген. Өнімнен түскен табыс 48651,3 млн теңге болды, бұл көрсеткіш өткен жылдың өткен  жылдың осы кезеніңдегіден 10,9%-ға жоғары .

Ауылшаруашылық саласында  шағын бизнес жағдайы шаруа қожалықтарының өркендеуімен сипатталады. Республика бойынша 2010 ж. ақпан айының 1-ші жұлдызына дейін 149,8 мыңнан астам шаруа (фермер) қожағылы тіркелген. Оның 81,2%- дан астамы экономикалық қызметтері белсенді түрде іске асыруда. Шаруа қожалықтарында малдары бойынша, немесе егін алқаптарын пайдаланатын болса, онда мұндй қожалықтар жұмыс істемейтін шаруа қожалықтар қатарына іледі. Шаруа қожалықтары туралы деректер әр облысқа жеке-жеке есептеу арқылы беріліп отыр.

Жалпы тіркелген шаруа  қожалықтары мен оларда жұмыс  істемейтін адамдардың саны келесі аймақтық кескін бойынша құрылған кестеден құруға болады (4 - кесте):

Шаруа қожалықтары мен олардағы жұмысбастылар.

№		Барлық тіркелген қожалықтар		Олардан әрекет етушілердің  саны		Әрекет ететін қожалықтарда жұмбастылар
		бірлік	Барлығына % - да	бірлік	үлесі	Адам	үлесі
1	Республика бойынша	149830	100	121730	100	371890	100
2	Ақмола облысы	4455	2,97	2805	2,30	10540	2,83
3	Ақтөбе облысы	4587	3,06	3273	2,69	9179	2,47
4	Алматы облысы	39195	26,16	31744	20,08	96800	26,03
5	Атырау облысы	1466	0,98	1039	0,85	2261	0,61
6	Шығыс Қазақстан	13029	8,70	12218	10,04	35338	9,50
7	Жамбыл облысы	10641	7,10	8009	6,58	26700	7,18
8	Батыс Қазақстан облысы	3748	2,50	2799	2,30	9557	2,57
9	Қарағанды облысы	5540	3,70	4690	3,85	18350	4,93
10	Қостанай облысы	7887	5,26	4170	3,43	10250	2,76
11	Қызылорда облысы	1792	1,20	728	0,60	3334	0,90
12	Маңғыстау облысы	727	0,48	345	0,28	660	0,18
13	Павлодар облысы	3526	2,35	2294	1,88	7850	2,11
14	Сол.т Қазақстан облысы	6050	4,04	4630	3,80	13000	3,50
15	Оңт.т Қазақстан облысы	47115	31,45	42974	35,30	128025	34,43
16	Астана қаласы	25	0,02	3	0,00	4	0,00
17	Алматы қаласы	52	0,03	9	0,01	42	0,01

 

        Қазақстандағы қазіргі таңда  кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен.

Қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау ассиметриялы болып отыр. Капитал салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі  қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары  көп болғандықтан.

Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру  дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын  венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ  болашақта мемлекеттің  жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау бойынша қабылданған түрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсіпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы  орталық  түрлі өзгерістеріне  тез бейімделеді.

Жоғарыда жасалған талдау келесі  тендецияларды көрсетеді:

1. Белсене жұмыс істейтін кәсіпорындардың аз үлесі кезінде шағын кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;
2. Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің шоғырлануы;
3. Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды, несиелеудің шешілмеген проблемалары;
4. Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;
5. Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі

 

ІІІ. ҚР – дағы  шағын  және  орта кәсіпкерлікті  несиелендіру және дамыту  проблемалары  мен  оларды  шешу  жолдары

Зерттеу барысында шағын және орта  бизнес алдында тұрған проблемалардың жеткілікті екендігі анықталды және олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта  бизнестің дамуына кері әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады:

 

Кесте 5 – Шағын және орта бизнестің дамуына кері әсер етуші факторлар

 

Кедергілер	2009 ж.	2010-2011 жж.
Салық саясаты	2	1
Жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы	1	2
Несие саясаты	4	3
Өнімді өткізу мәселесі	–	4
Шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі	5	5
Мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл	3	6
Ескерту – ҚР Статистика жөніндегі агенттiгiнiң мәлiметтерi негізінде автормен құрастырылған

 

Келтірілген мәліметтерден  көріп отырғанымыздай Қазақстан  нарығында шағын кәсіпорындардың  тиімді қызмет етуіне кедергі болып  отырған мәселелердің бірі – салық  саясатының жетілмегендігі. Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторларын атайтын болсақ онда мына төмендегі жағдайды көруге болады. Аталған мәселелерді салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып келеді:

• жаңа өндірістік – инновациялық кәсіпорындарға салық салудың жеңілдетілген режимін енгізу;
• өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық салу процедурасын қайта қарау;
• ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама қаржылық талдау көрсету;
• салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.

Шағын бизнес субъектілерінің  жұмысына кедергі болатын мәселелердің екінші түрі – жалпы  экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни, АҚШ  доллары бағамының тез өзгеретіндігі, макроэкономикалық жағымсыз өзгерістерге байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер, әлемдік қаржы дағдарысының орын алуы және т.б.

Үшінші орында кәсіпкерлер  несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған  бұл мәселе субъектілердің өзінің инвестициялық  және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика бойынша   шағын және орта  бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді сауалнаманың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолының қиындығы.

       Төртінші  мәселе – шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі. Өнімді  өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірден-бір себебі – бәсекелестік ортаның жоғарылылығы. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар шағын кәсіпкерліктің қызметін реттейтін қолданыстағы заңнамадағы нормалардың жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы болып табылады, бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу үшін жоғарыдағы факторларды бөліп көрсетуге болады. Аталған  факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын тежейтіндіктен бірінші кезектегі міндеттерді анықтауға мүмкіншілік береді.