Система валютного рынка

Қазақстандық теңгенiң әлзiздiгi келесiлермен шартталған, үкiметтiң қатаң ақша саясаты әсерiнен экономика ақша суррогаттарына толып кеттi, вокселдермен, қазыналық мiндеттмелермен және басқа да псевдоақша түрлерiмен толып кеттi. Жалпы көлемi қазiргi уақытта теңгенiң ақша массасымен салыстырарлықтай. Қазақстан Ұлттық банкi теңгенiң долларға қатынасындағы бағамы өзгеруiнiң шектерiн белгiлеуiн тиiс. Былайша айтқанда “валюталық коридор”. Бұл елде теңгенiң долларға қатынасындағы бағамын қуаттап тұратын механизм құрылған деген мағына бередi. Белгiлi уақыт аралығында Ұлттық банк оны жетiлдiрiп тұрады.

Iшкi рынокта қатты валютаның барлық түрiмен дерлiк операциялар iске асады. Бiрақта операциялардың басым көпшiлiгi АҚШ долларымен жасалады, басқа валюталардың үлесi аз. Валютаның iшкi конвертациялануы бiрқатар валюталық шектеулермен сай келедi. Мысалы, жеке тұлғалардың валюта сатып алуына салық, валютаны шетелге шығаруды шектеу және т.б.

Қазақстанның халықаралық валюта нарығына толықтай қатысуы, ең одиозный валюталық шектеулердi жою мен теңгенiң сыртқы конвертациялануын енгiзудi болжайды. Теңгенiң толық конвертациялануына өту Қазақстан Республикасы Укiметiнiң халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары саласындағы стратегиялық мiндетi болып табылады. Бұған жетудiң маңызды сатысы-ТМД елдерiнiң валюта одағының құрылуы.

Қазақстанның Халықаралық Валюта Қорына енуi, оның жақын және алыс шет елдермен макроэкономикалық қатынастарының айтарлықтай өзгергенiн бiлдiредi. Бiрiншiден, жақын шет елдермен қатынаста валюта одағын қалыптастыру мақсаты жеңiлдей түседi. Бұл сферада Қазақстан, Ресей, Белоруссия және Қырғызстан ұлттық валюталарының толық конвертациялануы негiзiнде валюталық одақ құру әбден мүмкiн. Ағымдағы операциялар бойынша валюталық шектеулердiң сақталуымен бөлек топталу шектерiнде валюталардың толық конвертациялануының енгiзiлуi Халықаралық валюта қорының уставына қарсы келмейдi және валюталық саясатты тең құқықтан айыру жайлы жағдайға түседi.

Екiншiден, қазақстандық фипрмалардың халықаралық келiсiмдер бойынша төлемдер мен есеп айырысуларды iске асырудың мүмкiндiктерi кеңее түседi. Оларда экспорттық пайданы теңгеге сатудың керегi болмайды, яғни, импорттық жеткiзулерге шетел валютасын сатып алумен байланысты ешқандай қиындық тумайды.

Үшiншiден, халықаралық есеп айырысу құралы, қаражаты есебiнде теңгенi қолданудың жаңа мүмкiндiктерi көрсетiледi. Бұл шарттармен шетелдiк фирмалар-резидент еместер өздерiнiң қазақстандық әрiптестерiмен есеп айырысуда теңгенi еркiн қолдана аклады. Сонымен қатар олар Қазақстанның iшкi валюта нарығында кез-келген қатты валютаны теңгеге сатып алу құқығына ие болды.

Төртiншiден, Қазақстанның Халықаралық валюта қорына мүше болуы инвестиция құйылымының кеңею жағынан өте маңызды. Валюталық шектеулердiң жойылуы, шетелдiк инвесторлардың капитал салудан түскен пайдасын сыртқа шығару құқығын заң жүзiнде мойындау болып табылады.

Берiлген жоспарлардың iске асуы, қазақстандық теңгенiң халықаралық статусының көтерiлгенiн бiлдiретiн болады, оның толық конвертациялануына жетуiнiң маңызды жылжуы, ал елдiң валюта рыногi өзiнiң көрсеткiштерiмен халықаралық стандартқа жақындай түседi. Бiрақ та валютаның толық конвертациялануы заң актiлерiмен жасалмайды. Ол-ел экономикасының табиғи дамуының нәтижесi. Егер елдiң экономикалық жағдайын ескерсек қазақстандық теңгенiң конвертациялануы жайлы мәселенiң жақын арада шешiлерiне расчитывать ете алиаймыз. Тәжiрибе көрсеткендей дамыған елдердiң өзiнде өз валюталарының шектелгеннен толық конвертациялануына өтуiне бiрнеше онжылдықтар кеткен.

Қазақстандық теңгенiң конвертациялануының қазiргi деңгейi, елдiң әлемдiк валюта рыногiндегi операцияларға толық құқықты қатысуын қамтамасыз ете алмайды. Халықаралық қаржы-валюта және несиелiк қатынастар саласында стратегиялық мақсат теңгенiң iшкi конвертациялануы емес, сонымен қатар сыртқы конвертациялануы. Бұл жолдағы  маңызды саты, ТМД елдерiнiң валюта одағының құрылуы.

1995 ж. қыркүйек айында Қазақстан Республикасында, Алматыда ашылған “Telerade D.J. Int’l LTD” дилинг-центр компаниясы арқылы халықаралық валюта нарағына шығу мүмкiндiгi пайда болды.

“Нарты уақыт” (“спот”операциясы) режимiнде келiсiм жасайтын жай және заңды тұлғалар компанияның клиенттерi бола алады. АҚШ долларына (әлемдiк резервтiк валюта есебiнде) қатысты бағамы белгiленген төрт валюта бойынша; ағылшын стерлинг фунты (STG), жапондық йена (JPY), швейцариялық франк (SFR) және евро (EUR).

Барлық операциялар үшiн есеп айырысу валютасы АҚШ доллары болып табылады.

Шын мәнiсiнде барлық келiсiмдер спутниктiк телефон байланысы арқылы басқарылатын шетелдiк принципал-компания арқылы халықаралық банкаралық валюта рыногiнде жүзеге асады.

TELERADE D.J. Int’l Ltd компаниясы арқылы өтетiн тапсырыстар қозғалысының сызбасы

Валюталық рынок бойынша ақпаратпен қамтамасыз ететiндер: банкаралық валюталық бағамдар, комментарилер, репортаждар мен ағымдағы жаңалықтарға маманданған “Don Jones Telerade” концернi, ағымдағы валюта бағамынан басқа техникалық және компьютерлiк анализ жасайтын құрал-сайман жиынтығын ұсынатын “Trade Station”.

Халықаралық банкаралық қаржылық операциялар нарығында сауда кейбiр белгiленген валюта көлемдерi-лоттармен жүзеге асады. Чикагоның Сауда Биржасының (СМЕ) бөлiгi болып келетiн Халықаралық валюта рыногiмен белгiленген әрқайсысының мөлшерi бар. Лоттар сәйкесiнше:

STA              125000                EUR                    125000

SFR               250000                JPI                       25000 000

STGIJRY      125000                CTGIEUR           125000

Бұндай лотты рынокқа шығарғанда (орналасуын сатып немесе сатып алумен ашу) клиент оның барлық нақты құнын төлемей, тек шарты кепiл мен (гарантиный залог- марела) қамтамасыз етедi. Бiр лот үшiн $ 1000 күндiзгi саудада, ал кештен таңға дейiн сатылса (over night) $1500. Орналасуын жабумен қатар орнынан тапқан пайдадан шартты кепiл мен әр жабылған лот үшiн $ 100 теңболатын бiр жолғы ұстамдар клиенттiң сауда шотына қайтарылады.

Маржелiк сауданың мұндай механизмi, яғни, клиенттiң өз капиталына қарағанда, компанияның клиенттiң рынокқа қойған позиция көлемiн 200 есе көбейтуi, жылiшiлiк, аптаiшiлiк және де күнiшiлiк валюта бағамының ауытқуын қолдану кезiнде клиентке жоғары нәтиженi қамтамасыз етедi.

FOREX рыногiндегi сауданың халықаралық уақыты.

Алматы, Қазақстан, Жергiлiктi уақыт

II. Валюталық бағамдар нарықтарын реттеу.

2.1. Қазақстан Республикасының валюталық саясаты.

КСРО күйрегеннен кейiн қазақстан Республикасында да өндiрiстiң құлдырауы, инфляция мен жұмыссыздықтың жоғарғы деңгейi типтес көптеген экономикалық проблемалар туындады.

Қазақстан Республикасы экономиканы тұрақтандыру, оны терең құрылымдық, валюталық және әлеуметтiк дағдарыстан шығару бойынша бiрқатар реформаларды қолға алды, бiрақ бұл шаралар ойдағыдайнәтижелер бермедi. Қазақстанда ашық экономика принципi жарияланған едi. Бұл принцип оның әлемдiк шаруашылық байланыстар мен халықаралық еңбек бөлiнiсiне бiртiндеп кiруiнiң қажеттi шарты болып есептелiнедi.

Қазақстанның экономикаға өту мерзiмiн бiрнеше кезеңдерге бөлуге болады:

1-кезең. 1992-1994 ж.ж. Қазақстан Республикасы егемендi мемлекет болды. Меншiк пен нарықтық қатынастардың  жаңа субъектiлерiн құрудың негiзi ретiнде мемлекетсiздендiру мен жекешелендiру бағамы қолға алынды. Аралық капиталы бар бiрлескен кәсiпорындар, шетелдiк инвесторлар үшiн жеңiлдiк жүйесi және қолайлы режимi бар еркiн кәсiпкерлiк аймақтар құрылды.

Елде нарықтық инфрақұрылым қалыптасты: коммерциялық банктердiң кең жүйесi құрылды, биржалық сауда зор қарқынмен дамыды. Бiрақ өнеркәсiптiк және тұтынушылық пайдаланудағы өнiмдердi шығарту төмендедi. Инфляция 45-50% жеттi.

Республика өзiнiң ұлттық валютасы – теңгенi енгiзуге мәжбур болды Айырбастаудың әлемдiк жүйесiнде қазақстандық ақша бiрлiгi өтiмдi емес  (еркiн айналмайтын) валюта болып саналады. Банктiк ортада теңге жартылай  айналымға түсетiн валюта бола алады, яғни бұл келiсiмдер банкаралық валютада жүргiзiлуi  тиiс.

Ұлттық валюта – теңгенi енгiзу күнiнде  (1993 жылдың 15 қарашасында) республика  қажеттi  тұтынудың 60-65  %  көлемiндегi өзiндiк алтын валюталық резервтерiмен қамтамасыз етiлген едi.

Қазақстан теңгесiнiң айналымға тускеннен кейiнгi бағымы Қазақстан Республикасының  Халықаралық валюта биржасындағы күнделiктi сауда – саттық кезiнде анықталып отырды.

Валюталық нарыққа ұлттық валютаны енгiзу сәтiнде оның  айрбас бағамы АҚШ-тың 1долларына қатысты 4,68 теңгеге тең болды.Ұлттық банк теңгенiң жуйеге келтiрген валюталық айырбас бағамы саясатын жүргiзiп отыр, ол валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын сипаттайды.

Қазақстан  «рубiльдiк аймақ» режимiн сақтап қалуға ұмтылған едi, өйткенi қалыптасқан экономикалық кеңiстiк пен шаруашылық байланыстарды қолдау қажет болды.

Бiрақ көптеген экономистер пiкiрi бойнша, бұл режим ең нашар ақшалық режимнiң бiрi болған едi. Қазақстан валютасы теңгенi енгiзуге дайындық процесi кезiнде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi шетелдер, соның iшiнде ТМД елдерi тәжiрибесiн мұқият зерттедi.Ұлттық валютаны енгiзудiң әр түрлi нұсқалары түбегейлi қарастырылды.

Әлемдiк тәжiрибеде валютаны енгiзудiң 3 түрлi нұсқасы бар:

      аралық енгiзу;

      параллелдi енгiзу;

      тiкелей енгiзу.

Осы әдiстердiң үшiншi нұсқасы таңдалды.

Валюталық режимдi таңдау кезiнде мемлекеттiк комиссия Ұлттық банктiң интервенциясымен валюталық нарықты басқаратын жүзу режимiн белгiледi. Бұнымен қатар, бiртұтас валюта бағамы мен теңгенiң еркiн айырбасталуы қолданылды.Олар ағымдық шот бойынша операцияларды қамтыды және шетелдiк инвесторлардың пайдасын тiркедi.

2-кезең: 1994-1995жж. Бұл кезеңде отандық заңды құқықтық база, соның iшiнде валюталық базасы қалыптасты. Екiншi кезеңде жекешелендiру процесiн аяқтау және шетелдiк акциялардың мемлекеттiк пакетiнiң 80%-ке дейiнгi беру жоспарланды.

Валюта нарығының қалыптасуымен қатар, құнды қағаздар нарығы да құрылды.

Реформалау саясатының басым мақсаттарының бiрi- еркiн ауыстырылу (конвертация) проблемасы болды. Сондықтан валюталық  нарықтың өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету және теңгенiң iшкi өтiмдiлiгiне қол жеткiзу мақсатында барлық  валюталық табысты елге қайтару шаралары жүргiзiлдi. 1993 жылдың желтоқсан айының соңында АҚШ долларына да, Ресей рублiне де қатысты теңге бағамы күрт төмендегенi атап өтiлдi. Қаңтар-ақпан айларында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi қатаң несиелiк саясат жургiздi, ол нақты айырбас бағамын салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақтауға мүмкiндiк бередi. Бiрақнаурыз айында номиналды айырбас бағамы төмендей бердi (осының әсерiнен несиелiк эмиссия күшейдi).

1994жылы Ұлттық валюта бағамының төмендеу қарқыны шамамен 11,6%-тi құрады (орташа айлық есептеу бойынша), ол 1995жылы 11,5%-ке тең болды. Осы жылдардағы валюта бағамының динамикасы оның төмендеу қабiлетiлiгiн көрсеттi,ол инфляция деңгейi мен экономиканың дағдарыстық жағдайына толық сәйкес келедi.

Теңге бағамы төмендеуiнiң соңғы кездегi тенденциялары халықтың теңгеге деген сенiмiнiң артқанын дәлелдейдi, ол мүмкiндiгiнше экономиканың доллардан арылуы процесiн жеделдетедi.

Теңге тұрақтылығын сақтау және төлем балансының тапшылығын қысқарту мақсатында сыртқы саудадағы экспорт ынталандырылды.

Осы шарамен бiрге бiр мезетте iшкi нарықты және отандыыыық өндiрушiлердi қорғау мақсатында жекелеген тауарлар импортына шектеулер енгiзiлдi.

Төлемдiк дағдарыстың әсерiнен отандық өндiрушiлер жаппай банкротқа ұшырады. Несиеге қойылған процент шектен тыс жоғары болғандықтан, көптеген кәсiпорындардың оларды алуға мүмкiндiктерi болмады.

1995жылдың екiншi жартысынан бастап , валюталық нарықтың биржадан тыс сегментi жедел дамыды.1996жылы оның көлемi валюта биржасындағы операциялардың көлемiнен асып кеттi.