Тақырыбы: Ішкі және сыртқы шығындар

Бухгалтерлікке - өнімнің  белгілі мөлшерін өндіруге нқты жұмсалған өндіріс факторларының  шығындары жатады. Бұл жағдайда  факторлар сатып алынған  бағамен  бағаланады. Кәсіпорын шығындары  бухгалтерлік және  статистикалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін  алады. өндіріс шығындарының  экономикалық  түсінігі  ресурстардың сиректігіне және оларды  балама пайдалану  мүмкіндігіне негізделеді. Тауар  өндіру үшін алынған ресурстардың  (қандайы болмасын) эконмикалық шығындары,  оларды  өте қолайлы пайдаланып өндірген  құнға тең  болады. Бұлар  айқын  (ақшалай) немесе айқын емес (имплициттік) шығындарға бөлінеді.

Айқын  шығындар  (explicit costs)  деп өндіріс факторлары мен  жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы  төлем  түрін алатын  балама шығындар аталады. Бұлардың болуы  ресурстарды  тыстан алумен байланысты. Мысалы,  жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы  төлеу, көлік шығындарын  өтеу т.б.

Айқын  емес шығындар  (implicit costs)  деп өндірісте  пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын  (шығынын)  атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға  бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар көрсетілмейді.

Өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп  классификациялық белгілері болады (1.1 кесте).

Өндіріс шығындарының классификациясы

   Экономикалық  элементтер                    Шығындардың  экономикалық

                                                                    Элементтері

  Өзіндік құнның баптары                         Калькуляцияның өзіндік құнның

                                                                    Баптары

  Технологиялық процеске                         Негізгілер, үстемелер

  Қатынасы

  Құрамы                                                      Бір элементтік, кешендік тікелей,                                    

                                                                    Жанама

  Өнімнің өзіндік құнына                           Тікелей, жанама  

  жатқызу тәсілі

  Өндіріс процесіндегі  рөлі                      Өндірістік, өндірістен  тыс

  Шығын жасаудың мақсатқа

  сай  келетіндігі                                         Өнімділік, өнімділік емес 

  Жоспарға енгізу мүмкіндігі                    Жоспарланған, жоспарланбаған

  Өндіріс көлеміне қатынасы                     тұрақты, өзгермелі

   Пайда болуының дүркінділігі                 Ағымды, біржолғылық  

  Дайын өнімге қатынасы                           Аяқталмаған өндіріс шығындары,

                                                                      Дайын өнім шығындары     

Практикада  көбінесе шығындарда тұрақтыға және өзгермеліге бөледі. Тұрақты шығындарға (fixed costs FC) – осы  мерзімдеөндіріс пен өткізудің көлемі  мен  құрамына  байланысты емес шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін  абсцисса  бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді. Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялық  заем міндеттемелеріне  сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемінің бір бөлшегі,  сақтандыру жарналары,  фирманың жоғары  дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандарының  еңбек  ақысы.

Тұрақты шығындарды бастапқы (старттық)  және қалдық (қалған) шығындар деп екі топқа бөлуге болады. Қалдық  шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытқа толық тоқтатылғанына  қарамастан  жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттық шығындарға өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады.

Өзгермелі шығындарға (veriable costs –VC ) осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын  шығындар. Өнім тіпті өндірілмесе де тұрақты  шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып болжап, басқара алады.

Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегі өзгермелі шығындар динамикасымен танысайық. Бұнда үш жағдай болуы мүмкүн:

1.Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олардың салыстырмалы өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең болса.

2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны.

3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады, егер өзгермелі шығындардың өсуі, өндірістің көлемінен артық болса.

Кәсіпорынның жалпы шығындары деп (total costs) ТС – оның тұрақты және өзгермелі шығындарының сомасы  түсініледі.

TC=FC+VC

Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отыр. Өндіріс көлемі өзгергенде  жиынтық шығындардың шамасын белгілейтін шығындардың түрлері көп  болады, мысалы, шикізатқа, негізгі және  көмекші материалдарға шығындар,  көлік шығындары, қуатқа, табыстың жекелеген түрлеріне шығындар, т.с.с.

Өзгермелі шығыстардың жауап ретінде  коэффициенті  өндіріс көлемін  өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін  болғандықтан,  осындай шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші  шығыстар  деп атайды. Шығыстардың  басқа түрлері  өндіріс  көлеміне тәуелді болмайды,  мысалы, кәсіпорнының әкімшілігінің және  қорғаушыларының  жалақысы,  арендаға  алынған  негізгі  құралдар үшін  төлемдер  және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай  көлемде жүргізу  туралы  шешімдерге әсер етпейді, олар  кәсіпорнының  тек  қызмет ету шарты болып  табылады. Бұларды  шешім қабылдауды белгілейтін  шығыстар  деп  атайды. Әдетте уақыт мерзімі қысқа  және  ұзақ мерзім болып бөлінеді. Ұзақ  мерзімде  шығындардың барлығы  өзгермелі болады. Мысалы, егер жұмыстан  босату мерзімі  жұмыскерлер үшін бір  апта болса,  онда  жалақыға жұмсалатын  шығындар  жұмсалатын  шығындар  жұмыскерлер үшін бір  апта  бойы тұрақты болады. Қызметкерлер  үшін бұл мерзім 6 жұма, 3 ай және одан артық. Егер уақыт мерзімін бір жыл деп алсақ, онда еңбек үшін төлем шығындарының барлығы өзгермелі болады.

Тұрақты шығындар шарттық  қарым-қатынастар (мысалы, лизинг шарты, жолдау шарты, арендалық шарт және т.б.) нәтижесінде пайда болады. Шығындарды  мән жағынан  тұрақты  және өзгермелі деп бөлуден пайда жоқ. Шығындардың Батыстағы  классификациясында олардың  тәртібінің  (тұрақты немесе өзгермелі) сипаты шешім қабылданған ситуациядан тәуелді деп тұжырымдалады. Кәсіпкер  үшін  өнімнің  бірлігін шығаруға үшін жұмсалған шығындар, яғни орташа шығындар туралы информация, өте маңызды. Орташа шығындар АТС – бұл  шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар:

ATC=TC/Q

Осыған  сәйкес орташа тұрақты және орташа өзгермелі шығындар есептеледі. Ауқымның  теріс нәтижесін шығарылатын өнімнің көлемінің өсуіне байланысты  ұзақ мерзімдік орташа шығындар өскен жағдайда  өндірісті ұйымдастыру  мәселелері құрады. Бұның басты себебі – фирманың  әр түрлі бүындарының  қызметін  реттеуге  бақылау жүргізудің бәсеңдеп кетуі. Басқарушы  аппарат  өсіп кетеді, жоғары  дәрежелі басқарушылар  өндірістік проценттен алшақтанады. Бұл басқарудың  жеделдігінің айқындығын төмендетеді,  өндірістің тікелей және үстеме шығыстарын өсіреді. Дағдарыс кезеңінде,  бәсекелік сайыста ірі фирмалардың  өміршеңдігінің  мүмкіндігі  жоғары  болады.

Шекті  шығындар МС – бұл өнімнің  қосымша бірлігін өндіру үшін қажет  қосымша шығындар.

MC=TC/Q

Егер өнімнің қосымша бірлігі  оның сату бағасынан  арзан түссе, онда шекті шығындар өнімнің  бағасымен  теңдескенше, фирма өндірісті кеңейте береді. Қысқа мерзімде шекті шығындардың қисық сызығы – U тәрізді форма алады,  бұл  қысқармалы табыстылық  заңымен  байланысты – еселеп өсіп отыратын  қосымша  күш  шектелген  немесе  тіркелген өндіріс факторларына  қолданылады. Егер қалыптасқан  нарықтық  бағаны P фирма берілген деп және  соған  өзінің өндірісін бейімдеді  деп есептесек, онда  ол  өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен  теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманың  ұсынысының қисық  сызығы SS ортша шығындардың ең төмен дәрежесінен  жоғары орналасатын шекті шығындар сызығымен үйлесімді беттеседі. Кәсіпорынның шығаратын  тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны өндіруге кететін шығындарына және сол тауарлардың  рынокта сатылатын бағаларына тікелей байланысты  болады. Бұдан шығатын  қорытынды,  тауарларды  өндіру және оны сатуға  кететін  шығындарды білу кәсіпорынның  шаруашылық жүргізудегі тиімділігінің басты  жағының  бірі болып  саналады.

Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің  өндіретін  және коммерциялық қызметін  іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай  түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі  айқын шек қоятын шығындар және  олардың маңызы  мен практикалық қызметіндегі  анықтайтын  межесі болып табылады. Кәсіпорын  шығындары өндірістік  белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:

- өзіндік құн  құрайтын  өнімдерді өндіру және  сатуға  кететін  шығындар. Бұл капиталдың  ауыспалы  айналымы  арқылы  сатудан  түскен  ақшалай  түсімді  жабатын  ағымдағы  шығындар;

- өндірісті  ұлғайтуға  және  жаңартуға  кететін  шығындар.  Әдеттегідей,  бұл  жаңа  немесе  жаңғыратын  өнімге  жұмсалатын  бір  жолғы  ірі  күрделі  қаржы  шығындары;

- өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй,  тұрмыстық қызмет  көрсету  және  осыған  ұқсас  басқа  да  мұқтаждарға  кететін  шығындар.  Олар  негізінде  пайданың  есебінен  бөлінетін  арнаулы  қорлардан  қаржыландырылады. Практикалық  маңызы  болатын  ең  тұрақты  және  ауыспалы  шығындарға  бөлу.  Тұрақты  шығындар  осы  кезеңдегі  уақыт  ішіндегі  сомасы  өнімді  өндіру  және  оны  сатудың  мөлшеріне,  құрылымына  тікелей  тәуелді  болмайды. Тұрақты  шығындарға  жататындар:  міндетті  заемдық  ақылар,  есепті  төлемдер,  ғимараттар  және  жабдықтардың  амортизациясы,  сақтандыру  жарналары  және т.б.

Ауыспалы  шығындар – бұл  осы  кездегі  уақытта  өнімді  өндірудің  мөлшеріне  және  сатылуына  тәуелді  болмайтын  шығындар.  Мысалы,  еңбекақы  шығындары,  шикізаттар,  отын,  энергия,   көлік  қызметі  және  т.б.  Тұрақты  және  ауыспалы  шығындар  арасындағы  айырмашылықтың  елеулі  маңызы бар.  Тұрақты  шығындар  керек  десе,  жалпы   алғанда,  өндірілмеген  өнімге  де  төленуге  тиісті,  ал  ауыспалы  шығындармен  кәсіпкер  өндіріс  көлемін  өзгерту  жолымен  басқаруы  мүмкін. Шығындар  экономикалық  және  бухгалтерлік  болып  ажыратылады. Экономикалық  шығындар  деп  кәсіпорынның  ресурстарды  пайдаланғаны  үшін  жеткізушілерге  төлейтін  төлемдердің  барлық  түрлерін  айтады.  Олар екі  түрден  тұрады:  сыртқы  (анық  немесе  ақшалық) және  ішкі  (күңгірттік немесе  өзінен - өзі түсінікті).  Сыртқы  шығындар – бұл  ресурстарды  жеткізушілерге  ақшалай  түріндегі  төлемдері;  шикізаттар  төлемдері,  материалдар,  отын,  еңбекақы,  тозуды  есептеу  және  т.б. Бұл  топтағы  шығындар бухгалтерлік  шығындарға  жатады. Кәсіпорынның  ішкі  шығындары  күңгірт,  өзінен  өзі  түсінікті  сипаттамада  болады.  Олар  кәсіпорын  қарамағындағы  ресурстарды  өндірісте  пайдаланғанын  нақтылап көрсетеді:  жерді,  ғимараттарды,  олардың  жеке  еңбектері  және  т.б.  үшін  кәсіпорын  ресми  төлемейді.

Жиынтық шығындар – осы уақыт мерзімінде ЖҰӨ алу үшін экономикалық қатынастар субьектерінің шығындарының сомасы.

Альтернативтік шығындар – ресурстарды пайдаланудың мүмкін альтернативті әдістерінің ең тиімдісін қолданғанда алуға болатын ақша сомасы.

1.3 Шығындар  және  еңбек  өнімділігі.

Өнімді  өндіруге  жұмсалған  шығындар  жанды  еңбек  шығындары  мен  өндіріс  құрал-жабдықтарының  шығындарынан  тұрады. Ал соңғыларда,  өз  уақытында,  соларды  жасауға  жұмсалған  еңбек  шығындары  болып  табылған. Сондықтан  экономикалық  теорияда  өнімнің  қандайына  болмасын  жанды  (нақты)  және  зат  түріндегі  еңбек  жұмсалады  деп  тұжырымдалады. Өткен  (зат  түріндегі) еңбек  білім,  информация  т.с.с.  түрде  жинақталады. Фирма  өндіретін  өнім  белгілі  бір  түрде – зат немесе  құн  түрінде – өндіріс  нәтижесін,  яғни  оның  тиімділігін  құрайды. Өндірістің  нәтижелерін,  оларды  жасауға  жұмсалған  шығындармен  салыстырғанда,  өндіріс  тиімділігі  айқындалады.

Өнімділік – осы  жүйенің  берілген  уақыт  мерзімінде  өндірген  өнімдерінің  сол  мерзімде  жасалған,  немесе  өндірілген  өнімдер  үшін  тұтынылған  ресурстардың  санына  арақатынасы.

Егер  ресурстардың  аталған  бір  түрінің  (еңбек,  капитал,  қуат,  информация,  материалдар)  өнімділігін  есептеу  қажет  болса,  онда  бұл есеп  өнімділіктің  жеке  көрсеткіші  болып  табылады.  Мысалы: 

ЕӨ = Өнім көлемі/Тірі еңбек шығындары.

Басқа  көп  түсініктер  сияқты,  өнімділік  тиімділіктің  көрсеткіштер  жүйесін  құруымен  бірге  көптеген  сан  көрсеткіштермен  белгіленеді. Өнімділіктің шағын  және  кең  мағынасы  болады. Өнімділіктің  шағын  мағынасы деп,  өндірістің  негізгі  мақсатына  көзқарас  бағытынан өндірістік процестен  тыс  өткізілуге  тағайындалған  өнімдермен  және  бір немесе  бірнеше  негізгі  ресурстардың  арасалмағы  түрін  алады.

Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар.

Біріншіге  өнімділіктің  статикалық  коэффициенттері  жатады. Бұл жабайы тілмен айтсақ,  белгілі уақыт мерзімінде  жасалған  шығындардың өлшеміне бөлінген  өнімнің өлшемі.

Екіншіге  өнімділіктің  динамикалық индексі  жатады. Бұл өткен мерзімдегі  өнімділіктіңстатикалық  коэффициентіне  бөлінген,  белгілі  мерзімдегі  өнімділіктің  статикалық коэффициенті.

Топтардың  әрқайсысының  ішінде  өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі болады:  жеке, факторлық, көпфакторлық  және жиынтық  факторлық,  немесе өнімділіктің  жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің  әрқайсысы өнімнің шығындарға қатынасын сипаттайды,  бірақ  олар бөлгіште  есепке алынатын шығындардың элементтерінің саны немесе  ресурстардың түрлері  жағынан бір-біріне ұқсамайды. Бұл келесі 1.2. кестеде көрсетілген.