Қазақстанның биік таулы аймақтары

Осы  атап  отырған  рельефтің  жоңғарлық  түріндегі тегістелген жазық  бетінің  көпп  тілемденуіне қарамастан,  үсті  теп – тегіс болып  альпілік  рельефтен  үлкен  айырма  жасайды. Тау үсті  жазығы  Алтайдың шығысында, Солтүстік Жоңғар  мен Орталық және  Солтүстік Тянь –Шаньда кең  тараған.

3. Жатық  таулар. Оның  ерекшелігі – төбелері  жұмырлана  тегістелген,  беткейлері  біршама көлбеулеу.  Рельефтің  бұл  түрі  көбіне орта  және аласа  тауларға тән.
4. Бойлық аңғарлар  мен тау  аралық  қазан шұңқырлар. Бұлар  биік  таулы  аймақтардың бірнеше рет  көтеріліп,  биіктеу нәтижесінде пайда  болған. Олардың табаны кең,  тегіс  немесе  сәл  адырлы,  дөңестеу  келеді,  беткейлері көлбеу болады. Олар  Қазақстанның  биік  таулы аймақтарының  көптеген  жерлерінде,  әсіресе Орталық  Тянь –Шаньда кездеседі. Мысалы, Кеген –Текес  аңғарлары  т.б.
5. Тектоникалық  көлденең аңғарлар  мұздықтардың әсерімен өзендердің  эрозиялық әрекетінен пайда  болған. Олардың  беткейлері тік  және  өте  тілімденген болады,  табаны тар  болып келеді. Көлденең қимасының көрінісі алуан  түрлі  формада болады.

2 Қазақстанның биік таулы өлкесі

2.1. Алтай таулы өлкесі

     Алтай Зайсан ойпатынан басталып, Байкал көліне дейінгі аралықты алып жатқан Алтай-Саян таулары деп аталатын аса үлкен тау жүйесінің бір бөлігі. Қазақстаннға оның оңтүстік-батыс шегі ғана кіреді. Оның оңтүстігі Қара Ертіс өзені мен Зайсан көлі, батысы Қалба жотасы. Сарыарқадан – Алтай тау жүйесінің Ресей жеріндегі ең биік шыңы 4506 метрге жетеді.

     Бұл тау жүйелері негізінен ТМД территориясынан тысқары орналасуымен ерекшеленеді. Шет мемлекеттер территориясында Моңғол Алтайы, Гоби Алтайы Моңғолияның солтүстік-батысында орналасқан таулар мен су қоймаларды да айтып кетуге болады. Солтүстіктегі таулар жүйесінің шекарасы жақсы тілімделіп, көрсетілген. Батысында Қазақтың ұсақ шоқысымен морфоструктуралық белгісімен, шығысында Байкал тау жүйесі – Тунка ойпаты арқылы өтеді.

     Алтай тау жүйесі солтүстік-батыстағы тілімденген тау-аралық  суқоймалар бөлігімен, негізінен орташа және биік таулармен,  ал ТМД территориясынан тысқары орналасқан тау сілемдерінің орографиялық құрылысы күрделеніп келуімен ерекшеленеді. Тау жүйесінің толық батыс бөлігін Алтай, ал шығыс бөлігін Саян және Тува таулары алып жатыр.

     Алтай тауы солтүстік – батысында Батыс  Сібір жазығынан басталып, оңтүстік шығысында Гоби шөліне дейінгі аралықта жатқан  ірі тау жүйесі. Алтай  таулы өлкесінің Қазақстанға  оңтүстік батыс бөлігі ғана кіреді. Обь,  Ертіс, Енисей өзендерінң суайрығы Алтай тауынан бастау алады.

      Барлық Алтай тау жүйесі, сонымен қатар оның Моңғолия территориясындағы бөлігі де герцин тау жасалу кезеңінде пайда болған. Кайназой эрасында жарылыс жүйелеріне, жоталарға және тау аралық ойыстарға тілімделген. Қазір Альпі типтес жер бедері пішініне жатады. Алтай тауларының Қазақстан жеріндегі тау жоталарының көпшілігінің биіктіктері 3000-3500 метрден асды. Алтай тауларын Оңтүстік Алтай, Орталық Алтай немесе Кенді Алтай және Қалба жотасы деп үшке бөлуге болады. Ең биік шыңы – Мұзтау (Белуха-4506метр).

     Алтай тауы негізінен палеозой шөгінділері  мен метаморфты жыныстарынан түзілген. Кембрийге дейінгі кристалды  тақтатас Қатын жотасының негізін  құрайды. Кембрийдің әктасы, саздақты тақтатасы, ордовиктің туф шөгінділері және силурдың құмтасы мен туфтары кездеседі.

     Оңтүстік Алтай солтүстігінде Бұқтырма өзені мен Қара Ертіс, оңтүстігінде Зайсан көлінің аралығында орналасқан. Батысында Ертіс өзені мен шығысында Табын-Богда-Оло тау жүйесімен ұштасып жатады.  Сол жерден батысқа және оңтүстік-батысқа  қарай Сарымсақты, Нарын және Оңтүстік Алтай (3450метр) жоталары тарайды. Бұл жоталар шығыс бөлігінен батыс бөлігіне қарай біртіндеп араласып, қыратқа айналады. Оңтүстік Алтайдың басты жоталары – Оңтүстік Алтай, Сарымсақты, Күршім және Азутау. Оңтүстік Алтай тауларының оңтүстігі мен Тува таулары негізінен шөлейтті зонаға ұласады.

     Кенді Алтай – атына сәйкес полиметалл кен орындарына өте бай. Олар – Лениногор, Зырян, Белоусовка және т.б. кен орындары. Полиметалл кендеріне тән сипат – кен құрамында түрлі заттардың болуы. Мысалы, негізгі материалдарға қосымша мырыш, қорғасын, мыс, алтын, күміс, сурьма, күкірт және т.б. кездеседі. Нарын, Күршім жоталары – алтын және сирек кездесетін металдарға бай. Кенді Алтайдың байлығын жергілікті халық өте ерте заманнан біліп, қажетті бұйымдарын мыстан, қалайыдан жасап пйдаланған. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Кенді Алтай байлығы Ресей патшасының меншігі деп танылады. Сол кезден XIX ғасырдың аяғына дейін 130 жылда 2650 тонна күміс, 150 мың тонна қорғасын, 31 мың тонна мыс, 3 тонна таза алтын өндіріліп, патщаның қазынасына берілді.

     Орталық Алтайдың Қазақстанға батыс жоталары кіреді. Олардың бастылары – Листвяга және Холзун жотасы. Листвяга Қазақстанның шекарасында орналасқан Қатын жотасындағы Алтайдың ең биік шыңы Белуха (4506) тауына жақын жерден басталады. Холзун жотасының жер бедері Көбірек тілімделген, бірақ тау басы жалаңаш, аздаған белесті, үстіртті келеді.

     Қалба жотасы – Ертіс өзенінің сол жағасында өзінеше бөлек орналасқан. Абсолют биіктігі 400 метрден 1600 метрге дейін. Оның  ең биік нүктесі –Сарышоқы (1558 м). Ұзындығы 300,  ені 120 шақырым. Қалба жотасына сирек  металды белдеу бар. Онда қалайы мен вольфрам өндіріледі. Қалба жотасы  батыс жағында шар аңғары арқылы  Сарыарқамен  шектеседі. Тау төбелері жұмырлау, беткейлері әбден тілімденген, кей жерлері жазық келеді

    Алтай тауларының климаты негізінен қоңыржай континентті. Тауда биіктік белдеулік байқалады. Жыл бойы континентті ауа массалары әсер етеді. Алтай тауына батыстан және оңтүстік батыстан соққан желдер ылғал әкеледі, сондықтан тау беткейлерінде жылына 600 мм дейін жауын-шашын түседі. Тауға биіктеген сайын жауын – шашын мөлшері көбейеді. Убі , Үлбі өзендері бастау алатын таудың жоғарғы бөлігінде 1800мм –ге дейін жауын-шашын түседі. Тау етегінде жауын-шашын мөлшері 250-300 мм. Қар жамылғысы тау етегіне 20-30, ал тауға биіктеген сайын 2 метрге дейін қалыңдайды. Ал  тұйық қазаншұңқырларда қар жұқа юолады. Сел тасқындары, қар көшкіндері жиі  байқалады.

    Қазақстан жеріндегі Алтайда өзеңдер көп, олардың жиілігі 1 шаршы шақырымға 0,7-0,8 шақырымнан. Басты өзендері – Ертіс және оның салалары ( Бұқтырма, Убі, Үлбі, Қалтыр, Күршім, Нарын). Өзендері мұздық және қар суымен, жер асты, жауын – шашын суларымен қоректенеді. Өзендерінің сулары мол, ағысы қатты. Қара Ертіс өз бастауын Қазақстаннан тыс Моңғолия жерінен алады да, Алтай тауын қақ жарып, Қазақстан жерінде ағыны қатты тау өзенінен біртіндеп жазық жерде ағатын Ертіске айналады, Ертіс өзенінің жылдық су ағыны Бұқтырма, Өскемен су қоймалары арқылы реттеліп отырады. Бұқтырма, Өскемен су қоймаларына бірнеше СЭС салынған.

      Өзендері Қазақстандағы су энергетикалық байлықтардың жартысынан көбін құрайтын Алтай көлге де бай. Қазақстан жеріндегі ең ірілері – Зайсан, Марқакөл көлдері. Марқакөл көлі тау ішінде абсолюттік биіктігі 1450 метр жерде орналасқан. Суы тұщы. Оның өзіндік қайталанбас әсем табиғаты мен табиғи байлығын қорғау үшін 1970 дылы қорық ұйымдастырылған. Зайсан көлінің  табиғи жағдайы Бұқтырмамен жалғасып жатыр. Алтай тауының табиғаты әсем, көрікті, адамдардың дем алып, денсаулығын түзейтетін жерлері көп. Солардың бірі – Рахманов бұлағы, одан радонды су шығарады.

    Қазақстандағы Алтай тауында 328 мұздық бар, олардың жалпы ауданы 89,6 шаршы шақырым. Мұздықтар негізінен 2600 метр биіктіктен жоғары орналасқан. Мұздықтар Қатын, холзун, Иванов, Оңтүстік Алтай, Сарымсақты жоталарында шоғырланған.

     Алтай тауында биіктік белдеулік айқын байқалады. Алтайдың солтүстік, солтүстік-батысы мен оңтүстік тау етегіне және аласа тауларында – бозды бетеге, құнарлы қара топырақты, далалық ландшафтында - әр түрлі шөптесін өсімдік, ал Зайсан қазаншұңқыры мен Ертіс аңғарында шөлейт пен құрғақ даланың сортаң өсімдіктері өседі. Алтайдың тау орманының күлгін топырағында майқарағай, қарағай, самырсын өседі. Тоғайларында итмұрын, қарақат, тау аралық алаңдарында кәдімгі тарғақ шөп, қоңырбас шөп т.б. өседі. Оңтүстік Алтайдың қоңыр күлгін топырағында балқарағай өседі. Биік таулы альпі шалғындығында  шегіргүл, жидек, сарғалдақ, атқонақ кездеседі. Альпілік шалғындықтан соң 2800-3000 метр биіктікте тау тундрасы басталады. Алтайда қоңыр аю, марал, таутеке, солтүстік бұғысы, қар барысы, құстардан саңырау құр, шіл, тоқылдақ, кекілік, ұлар, т.б. мекендейді. Терісі бағалы кәсіптік маңызы бар аңдардан бұлғын, ақкіс, қаракүзен, Сібір күзені кездеседі.

       Қазақстан жеріндегі Алтай жоталары  дала мен шөлейт зоналарының  шекарасында жатыр. Сондықтан  тау бөктерінің төменгі белдеуі  дал зонасына ұқсайды. Топырағы  қара топырақта. Алтай тауының 1000 метр биіктігіне дейін әртүрлі дала өсімдігі өскен шөпті дала зонасы орналасады. Мұнда боз, бетеге, айрауық қоңырбас шөптері, итмұрын, үшқат, долана, тобылғы бұталарымен араласа өседі. Алтайдың батыс жағында 1000 метрден, ал шығысында 500 метрден жоғары таудың күлгін топырақты аймағында орманды дала зонасы басталады. Ағаштардан қайың, көктерек, терек, өзен аңғарларында тал, долана, итмұрын , сарыағаш өседі. Орманды дала зонасының жоғары батыс, солтүстік – батыс беткейінде қылқан жапырақты орман зонасы басталады. Онда қарағай, самырсын, майқарағай, сібір шыршасы өседі. Таудың оңтүстік, оңтүстік шығысында қылқан жапырақты қарағайлар мен балқарағай өседі. Орман белдеуінің жоғары шегі аласа самырсын ағаштарымен аяқталады.

     Солтүстік – батысында 2000 метрден, ал оңтүстік – шығысында 2400 метрден жоғары субальпілік және альпілік, шалғындық белдеулері басталады.

     Субальпілік шалғындық беледуінде шөптер әсем кілем тәрізді көріністе жайқалып  өседі. Шөптерден көп тарағаны – қазтамақ, сарғалдақ, көк шегіргүл, қоңыраубас.

    Альпілік зонадан жоғары биік тау тундрасы басталады. Онда қайың мен бұта тәрізді тал , мүк, қына өсімдіктері өседі.

     Алтай тауы жануарларға да бай. Әсіресе орман зонасының жануарлары басқа зоналарға қарағанда анағұрлым  көп. Алтай ормандарында Сібір тайгасының көптеген жануарлары мекендейді. Онда қоңыр аю, қылқан жапырақты орманында елік, мүізсіз бұғы, сілеусін, бұлғын, сусар көп кездеседі. Алтай тауының баурайында марал мен теңбіл бұғы өсірілетін аранайы щаруашылықтар бар. Олардан аса  бағалы бұғы мүйізі –«панта» өндіріледі. [1,2,9] 

2.2. Тәңір шыңы - Тянь-Шань

     Тянь-Шань таулы өлкесі Азия материгіндегің ірі таулардың бірі. «Тянь-Шань» деген сөзді қытай тілінен аударғанда «Тәңір шыңы, Аспан тауы» деген мағынаны білдіреді. Тянь-Шань тау жоталарының орналасуы бағытына қарай: Солтүстік Тянь-Шань, Орталық Тянь-Шань, Шығыс Тянь-Шань деп бөлінеді.

      Солтүстік Тянь-Шаньға Ыстықкөлдің тау жоталары – Тарбағатай, Сауыр, Шу-Іле таулары, Жоңғар және Іле Алатауы, Күнгей Алатауы жатады.

      Орталық Тянь-Шаньға Қырғыз жотасы, Теріскей Алатауы, Көкшалтау, Ферғана жоталары жатады.

      Батыс Тянь-Шаньға ендік бойымен орналасқан Талас Алатауы, Өгем, Піскем, Сондалаш, Шатқал, Алай, Түркістан, Қаратау жоталары кіреді.

       Шығыс Тянь-Шань ТМД-елдерінен тыс жерлерде орналасқан.

Тянь-Шаньның  тау жоталары ендік бағытта орналасқан. Қазақ жеріндегі   ең биік шыңы – Хан-Тәңірі (6995метр). Тянь-Шань тауының  геологиялық дамуын екі кезеңге (ежелгі және жас) бөлуге болады. Ежелгі даму кезеңі палеозой эрасы кезіндегі  ертедегі тегістелген беткейлері осы уақытқа дейін Тянь-Шаньнің шығыс бөлігінде сақталған.

     Қазіргі биік тау бедері жас даму кезеңіне төрттік альпілік тектоникалық қозғалыстарға  байланысты.Солтүстік Тянь-Шаньнің  бір бөлігі Қытай жерінде орналасқан Кетпен жотасынан басталады. Жотаның солтүстік беткейі оңтүстігіне қарағанда келбеу. Екі беткейінде де өзен көп, олар Іле өзенінің салалары. Тянь-Шань тау жоталары – батыстан шығыс бағытта 2450 шақырымға созылып жатқан күрделі тау жүйесі. Тянь-Шань жоталары палеозой және палеозойға дейінгі тау жыныстарынан, ал тау аралық аңғарлары кайназой, кей жерлерде мезозой шөгінділерінен түзілген. Тянь –Шань тау жоталары каледон мен герцин тау жасалу кезеңінде пайда болған, бірақ мезозой эрасында болған өзгерістердің нәтижесінде мүжілген аласа тауға айналып, кейіннен альпілік тау жасалу кезінде қайта көтеріліп, қатпарлы-жақпарлы биік тауға айналған. Қазіргі уақытта жоталарының биік бастары мәңгі қарға жамылып, әлсін-әлсін жер сілкінуі болуы Тянь-Шань тау жоталарында әлі де альпілік тау жасалу процесі жүріп жатқанын байқатады. Тянь-Шань тау жоталары пайдалы қазбаларға, оның ішінде полиметалл рудаларына өте бай. Бұл тау жоталарының пайдалы қазбалары әлі толық зерттелмеген.

     Тянь-Шань  тау жоталары дүниежүзілік мұхиттан алыс, Еуразия материгінің орталық бөлігінде орналасып, жан-жағын шөл дала қоршап жатқандықтан, оның ауа-райы өте құрғақ, әрі құбылмалы. Биік тау жоталары мен жер бедерінің әртүрлі болуы жылу мен ылғал мөлшеріне әсер етеді. Тау беткейлерінде шілдедегі орташа температура +20^о +25^оС  болса, мұздықтар етегінде +5^о, кейде одан да төмен. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау жоталарының етегінде 150-300мм., тау бөктерінде 300-450мм., биік жоталарда 800-1600мм. шамасында. Жазда тау жоталарында абсолюттік биіктік жоғарылаған сайын температура біртіндеп төмендейді. Сонымен қатар атмосфералық жауын-шашын мөлшері мен ауаның ылғалдығы биіктеген сайын артып отырады. Мұндай өзгерістердің бәрі биік таулы аймақтарда биіктік белдеуліктердің пайда болуына әкеліп соғады. Биік таулы аймақтардың климаты жалпы заңдылыққа сай биіктікке байланысты өзгеріп қана қоймайды, географиялық ендікке байланысты солтүстіктен оңтүстікке қарай да өзгереді.