Білім беру технологиялары

       1980 жылы Ш.Әуелбаевтың «Қазақ  тілі сабақтарының мазмұны мен  жоспарлау үлгілері» атты еңбегі  жарыққа шықты. Автордың бұл  еңбегі шағын жинақты бастауыш  сынып мұғалімдері үшін қиындық  келтіріп отырған қазақ тілі  сабақтарының мазмұнын анықтау  мәселесін шешуге байланысты  жасалған алғашқы әрекет болып  есептеледі. Өйткені бағдарламада  үлкен тақырыптарға арналған  сағат сандары ғана көрсетіледі  де, әрбір жеке сабақтың мазмұнын  белгілеу үлкен қиындық туғызады. Сондықтан бұл құралда қазақ  тілі сабағының мазмұны мен  көлемі анықталып, оның толық  жоспарлау үлгілері берілген.

       1981 жылы басылып шыққан А.Асқарбаева  мен Г.М.Храпченковтың «Шағын  комплектілі мектептегі оқытудың  мазмұны мен әдістері» деп  аталатын еңбегінің маңызы аса  зор болды. Бұл құралдағы көңіл  аударарлық мәселе –  шағын   жинақты бастауыш сыныптарда  ана тілі сабақтарын бір пәндік  жүйемен жоспарлағанда қатар  сыныптарда тақырыбы мен мазмұны  жағынан жақын, бір-біріне ұқсас  материалдарды іріктеп алып, жұптастырып,  бір мезгілде өткізудің тиімді  болатындығы. Осы тұста шағын  жинақты мектептегі оқыту мәселесіне  қатысты әдістемелік нұсқаулар  да пайда бола бастады. Атап  айтқанда: Қ.Аймағамбетованың «Аз  комплектілі бастауыш мектептерде  табиғаттануды оқыту», М.Сайпиннің  «Шағын комплектілі мектептерде  математиканы оқыту» (1984), О.Сатқановтың  «Еңбекке үйрету методикасының  кейбір ерекшеліктері» (1990) атты  еңбектері. Аталған еңбектерде  шағын жинақты мектептердің өзіндік  ерекшеліктері, жеке пәнді оқыту  әдіс-тәсілдері, ұтымды жұмыс  түрлері, сабақ жоспарлары тәрізді  негізгі мәселелер қамтылған.  Олар, негізінен, бір пәннің бір  мезгілде өткізілуін қолдап, соған  сай бір тақырыптық сабақтарды  жоспарлау үлгісін көрсеткен.

       1970-1980 жылдары жоғарыда аты аталған  ғалымдар мен кейбір мектеп  мұғалімдерінің қатысуымен «Мектеп»  баспасынан бірнеше көрнекі құралдар да жарық көрді. Мысалы: «Ана тілінен тіл дамытуға арналған сюжетті картиналар» (1976), «Аз комплектілі мектептер үшін грамматикалық таблицалар» (1979), «Ана тілінен үлестірмелі картиналар» (1981).Еліміздің тәуелсіздік жолындағы күресі мен оған ие болуы ұрпақ тәрбиесі мәселесін жаңа құндылықтар негізінде ешкімге жалтақтамай, қайта қарауға мүмкіндік берді.Соның арқасында және мемлекетіміздің білім саясатын анықтайтын азаматтардың жігерлі қимылының негізінде Республика мектептері 1992-1993 оқу жылынан бастап төл оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерге көше бастады. 1996-жылғы 26-маусымдағы № 1173-қаулысына сәйкес республика мектептерін жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік топтамалармен қамтамасыз ету мақсатты бағдарламасы қабылданды. Осының негізінде 1997-1998 оқу жылынан бастап, барлық тілдегі бастауыш мектептер толығымен жаңа буын оқулықтарымен қамтамасыз етілді.Бұл құралдар ҚР бастауыш білімнің  мемлекет стандартының негізінде дайындалған бағдарламаға сәйкес жазылған, қазіргі кезде негізгі құрал болып саналады.

Көрнекілікпен оқыту принципі  жəне оларға байланысты оқу ережелері 

   Оқудың дəстүрлі теориясында аса танымал болғандары келесі дидактикалық принциптер: саналылық жəне белсенділік, көрнекілілікпен оқыту, жүйелілік жəне бірізділік, беріктік, түсініктілік, ғылымилық, көңіл-күй ескеру, теория мен практиканы байланыстыру. Саналылық жəне белсенділік принципі негізінде ғылым тарапынан анықталған заңдылық тұжырымдары жатыр. Білім мəні оқушының өз ақыл-ой белсенділігі арқасында игерілген терең де əрі өз бетінше ұғынылған білімдерден құралады. Білімдерді саналы игеру бірнеше шарттар мен жағдаяттарға тəуелді: оқу мотивтері, оқушылардың танымдық белсенділігінің деңгейі мен сипаты, танымдық іс-əрекетті басқару жəне оқу тəрбие процесін ұйымдастыру, мұғалім қолданған əдістер мен оқу жабдықтары жəне т.б. Оқушының өзіндік таным белсенділігі оқудың маңызды жағдаятының бірі есептеледі, ол оқу материалын терең əрі берік игеруде пəрменді ықпал жасайды. Оқудың саналылық жəне белсенділік принципін іске асыру барысында келесі маңызды оқу ережелері сақталуы тиіс:

- алдағы  жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін  анық түсіну- саналы оқудың қажетті  шарты: оларды оқушыларға көрсету  маңызы мен мəнін түсіндіру,  болашақтағы қажетін бала санасына жеткізе білу;

- оқыту барысында  оқушы не, неліктен жəне қалай  істеу керектігін түсінуі, сонымен  оқу жұмыстарын қарадүрсін орындамай,  алдын-ала олардың терең мəн,  мағынасын ұғынуы;

- оқу барысында  танымдық іс-əрекеттің барша түрлері  мен формаларын пайдалану, талдауды  біріктіру тəсілімен, индукцияны  дедукциямен салыстыруды қарама-қарсы  қоя, біріктіру, сəйкестікті жиі  пайдалану, балалардың жасы кіші  болса, индукция тəсілін жиі  қолдану; 

- оқушылар  əр сөздің, сөйлемнің, ұғымның  мəн-мағынасын түсінуі; оларды  қолдануда оқушылардың өтілген  білімдері мен тəжірибесіне сүйену, бейнелі салыстыруларды пайдалану,  мəн-мағынасы жете ашылуы мүмкін  болмаған ұғымдарды сабақта қолданудан  аулақ болу;

- балалардың  бірін-бірі оқыту мүмкіндіктерін  пайдалану, дұрыс шешім табудың  ұжымдық формаларын дамытуға  қажет жағдайларды қамтамасыз  ету, мұғалімнің түсіндірмесінен  гөрі, қасында бірге отырған жолдасының  əңгімелеп бергені тиімді де, əрі жеңіл, сондықтан сыныптағы  үздік оқушылар қолынан келетін  оқу істерін өз міндетіне алуы, бала белсенділігін тəрбиелеуде  уақытты да, күш-қуатты да аянбау. Есте болсын, бүгінгі белсенді  оқушы қоғамның ертеңгі белсенді  мүшесі;

- оқушыларға  белгісіз мəліметтерді бұрынғы  белгілілерімен логикалы ұштастыру:  игерілген мен игеріліп жатқан  білімдердің арасында логикалы  байланыс болмаса, саналы оқу  да болмайды.

- Есте болсын, оқудағы басты нəрсе –оқытылып  жатқан пəн емес, ол мұғалім  тəрбиесімен қалыптасып жатқан  тұлға. Оқушыны пəнге қосалқы  элемент болмайтындай етіп оқыту  əрі тəрбиелеу, керісінше, оқушыны  сол пəнді мұғаліммен бірге  белсенді игеретін субъект дəрежесінде  тану. Тұлғаны қалыптастыратын пəн  емес, пəнді оқытумен байланысқан  мұғалімнің өз əрекет-қимылы.

- оқушының  бақылайтын деректері мен игерген  білімдері арасындағы айырмашылықтарды  тауып жəне оларды түсіндіруді  талап ететін жағдайлар жасау; 

- егер əр  ереже тиімді сандағы мысалдармен  қамтамасыз етілсе жəне сол  ережелердің қолдану ауқымы қаншалықты  кең екендігін оқушы түсінсе,  оқу табысы соғұрлым жоғары  болады.

- игеріліп  жатқан материалдардағы басты  жəне екінші дəрежелі ақпараттарды  табуға жəне ажыратуға үйрету. Оқушыны ең алдымен өзекті проблемаларды түсініп, игеретін дəрежеге жеткізу. Сабақта келтіретін дерек жəне мысалдардың негізгі мəселе мəнін көлеңкелеп тастамауы.

Көрнекілікпен оқыту принципі. Оның негізінде келесідей  ғылыми заңдылықтар жатыр: адамның  сезім мүшелері сырттай тітіркендіргіштерді  əртүрлі қабылдайды, адамдардың көбі көру органдарының аса жоғары сезімталдығына ие; рецепторлардан орталық жүйке  жүйесіне бағытталған байланыс оптикалық  каналының өткізгіштік қабілеті өте жоғары; көру органдарынан (оптикалық  канал бойынша) миға келіп түсетін  ақпарат қайта таңбаланбайды, ол оқушы есінде жеңіл, тез жəне берік  бейнеленіп қалады. Оқу тəжірибесі көрнекілік принципін қолданудың көптеген ережелерін іске асырған. Солардың кейбірін еске салайық:

- сөздік  формада, ауызша не жазбаша  өрнектелген материалдарға қарағанда,  табиғи күйінде берілген заттар  жақсы, жеңіл əрі тез есте  қалатынын ескеріп, оларды оқу  процесінде пайдалану. 

- есте болсын, сəби ойы формалармен, түр-түсті  бояулармен, дыбыстармен, түйсіктермен  өрнектеледі. Осыдан бала санасы  жалпы дерексізденген ұғымдар  мен сөздерден құралмай, оның  тікелей қабылдауындағы нақты  бейнелерді арқау етеді. 

- оқушылар  үшін ең маңызды ереже: мүмкін  болғанша сезімдік қабылдауды  пайдалану, дəлірек айтсақ, көз  қабылдауына – көретінді, құлақ  қабылдауына – естілетінді, иіс,  дəм қабылдауға тиісті мүшелерді; 

- бір көрнекілікпен  шектеліп қалмау: көрнекілік –  мақсат емес, оқушының ойын дамыту  жəне оны оқыту құралы;

- оқыту жəне  тəрбиелеу барысында есіңізде  болсын: ұғымдар мен дерексізденген  тұжырымдар бала санасына нақты  деректер, мысалдар жəне бейнелер  негізінде жеткізілсе, тез əрі  жеңіл қабылданады; олардың мəнін  ашуға əрқилы көрнекілік түрлерін  пайдалану; 

- көрнекілікті  тек сурет ретінде қолданбастан, оны проблемалық ситуацияларда  өз бетінше білім алу көзі  ретінде де пайдаланған жөн.  Бұл оқушылардың тиімді ізденіс  жəне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға  мүмкіндік береді;

- көрнекі  құралдар сабақта өтіліп жатқан  заттар мен құбылыстар жөнінде  өте анық жəне дұрыс ұғымдарды  қалыптастыруға жəрдемін беретінін  оқу жəне тəрбие барысында  естен шығармау;

- оқушы бақылауларын  жүйелестіріп, себеп- салдарлармен  сəйкестендіру; 

- көрнекі  құралдарды қолдана отырып, алғашқыда  балаларды ондағы берілген бейнелерді  тұтастай қабылдауға, кейін бастысын  жəне екінші дəрежелілерін өз  алдына, содан соң – қайталай  тұтастыққа келтіруге үйрету.

- əртүрлі  көрнекілікті пайдалану, бірақ  көрнекі құралдар санын шектен  асырмау, себебі бұл баланың  зейін шашыраңқылығын пайда етіп, негізгі мəн-мағынаны қабылдауға  кедергі жасайды. 

Жүйелілік жəне бірізділік принципі келесі ғылыми тұжырымдарды негізге алады: қоршаған орта болмысының айқын бедерлері мида нақты бейнеленсе ғана, оқушы шынайы білім топтай алады; ғылыми білімдер жүйесін қалыптастырудың  басты тəсілі – белгілі жолмен ұйымдастырылған оқу; ғылыми білімдер жүйесінің бірізділігі оқу материалының ішкі логикасымен жəне оқушылардың  танымдық мүмкіндіктерімен байланысты; жеке элементтерден тұратын оқу  процесінің тиімді əрі жоғары нəтижеге жетуі ол процесте орынсыз үзілістердің, ескерілмей қалған қажетті сəттердің  болмауына жəне бірізділіктің қандай да себептермен бұзылмауына тəуелді. Егер дағдылар тиісті жаттығулармен  жүйелі бекімесе, олар көп ұзамай жойылады; егер оқушылар логикалық ойлауға  үйретілмесе, олар өздерінің ойлау  іс-əрекетінде үлкен қиыншылықтарға кезігеді; егер оқу ісінде жүйелілік  жəне бірізділік сақталмаса, оқушылардың  даму процесі бəсеңдейді.

Мұғалім практикасында  жүйелілік жəне бірізділік принципі көптеген ережелерді орындаумен іске асып барады, олардың арасында аса  маңыздылары келесідей:

- оқушылардың  білімдер жүйесін қалыпты игеруін  қамтамасыз ету үшін схемаларды, жоспарларды орынды пайдалану.  Оқу материалын логикалық бітімге  келген бөліктерге ажырату, оларды  бірізді іске асырып бару, балаларды  бірізді оқу əрекеттерін жасауға  үйрету;

- егер жауабы  табылмайтынына не шешімі алынбайтынына  көзі жетсе, ондай сұрақтарды  немесе мəселелерді сабаққа қоймау;

- материалдың  мазмұндық жүйесін, сондай-ақ  оқу тəсілдерінің жүйесін бұзуға  жол қоймау, ал егер жүйе себепсіз  өзгеріске түсе қалса, үлгермеушіліктің  алдын алу үшін олқылықтарды  түзету;

- əрдайым  пəн аралық байланыстарды пайдалану.  Мазмұндық тұрғыдан, сондай-ақ оқу  əдістемелерінде барша сыныптар  арасындағы сабақтастықты қамтамасыз  ету; 

- оқу əдістемелерінің  жетістіктерін пайдалану: оқушылармен  тірек-конспекттер, оқу материалының  құрылымды- логикалық 

схемасын  түзу, білімдерді игеру процесін жеңілдететін шараларды қолдану. Оқу барысында  жүйелілік пен бірізділікті қамтамасыз ету үшін бұрын өтілгендерді жиі  қайталап отыру жəне жетілдіріп бару;

- қысқа жəне  қорытынды қайталауларды сабақтың  басында немесе ақырында үй  тапсырмаларына байланысты қолданып  қана қоймай, оларды бүкіл сабақ  барысында негізгі проблемаға  орай, сонымен бірге жеке мəселелерді  баяндаудан соң да пайдалану,  жаңа материалдарды өтуді күрделендіретін  жағдайлардан сақ болу, сабақ  тақырыбына жасанды ендірілген, оған тікелей қатысы жоқ идеялар  (білімдік, дамытушы, тəрбиелік) дəріс  нəтижесі мен оқу құндылығын  кемітеді. Осыны ескере отырып, аса  маңызды болған идеяларды оқу  мазмұнына жəне балалардың мүмкіндіктеріне  орай игертуді, оқу-тəрбие процесінің  жылдық жоспарына ендіруді алдын  ала көздеу.

- өтілгендерді  қайталау сабақтың басында білім  мен ептіліктердің игерілу деңгейін  анықтау үшін немесе сабақтың  ақырында ұсынылған ақпаратты  бекіту үшін ғана орындалмай, бұл жұмыс логикалық бітімге  келген оқу бөліктерінің əрбірінен  соң, сабақ барысында іске асып  баруы шарт;

- оқушылардың  ой өрнектеу тəсілдері мен  формаларын бақылап бару, тұрақты  əрі үлкен шыдамдылықпен балаларды  дербес еңбектенуге үйрету. Тапсырмаларыңыз  дербес орындалуда бірте-бірте  күрделеніп барсын, сонымен бірге  олардың табысты орындалуы үшін  мүмкіндіктер жасау. Істі, мүмкін  болғанша, оқушының өзі орындасын,  қажет болса, көмек беру.

- оқудан  болар жарқын болашаққа оқушылардың  сенімін жеткізу; 

- сезімдік  тəжірибе мен тірек білімдерді  орынсыз əрі жиі жаңғыртуға  əуесқой болмау, жаңа білімдерді  игеруге ғана қажеттерін еске  түсіріп, əркімге белгілі əшейін  біліктерді хабарлау үшін өзі  де тығыз сабақ уақытын алмау.