Казақ тілін дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы арқылы оқыту әдістемесі

      Жұмыста қазақ тілін ДБІ арқылы оқыту бағдарламасының мазмұны баяндалған.

      Бағдарламаның негізгі мақсаты – ДБІ технологиясын қолдана отырып, жоғары оқу орындарының химия факультетінде оқитын орыс топтары студенттерінің сөйлеу тілін коммуникативтік тұрғыдан дамыту; қазақ тілін мамандыққа бағыттап оқыту; кәсіби терминдерді меңгерту; олардың алған теориялық білімдерін практикамен ұштастыру; сауатты жаза білуге машықтандыру.

      Мемлекеттік тілді ДБІ арқылы оқытуда лексикалық тақырыптар грамматикалық материалдармен тығыз байланыста, жүйелі түрде, ірі блоктарға бөлініп беріледі. Мысалы:

І блок: Химия ғылымдарының аталары

ІІ блок: Химиялық зертханалар

ІІІ блок: Химиялық элементтер әлемінде

ІV блок: Химия және медицина

V блок:  Химия және өнеркәсіп

VІ блок: Химия және шаруашылық

      Аталған тақырыптарды жан-жақты меңгерту үшін мынадай жұмыстар қамтылды:

      1. Студенттердің оқытушымен жұмысы.

      2. Студенттердің өз бетімен жұмысы.

      CОӨЖ және СӨЖ жұмыстарын іске асыру барысында көрнекіліктің мынадай түрлері қолданылды: кестелер, тірек сызбалар, бейнежазбалар, фильмдер.

     Жаттығудың төмендегідей түрлері пайдаланылды: білімдік, танымдық, интеллектуалдық, шығармашылық.

    Білімдік – грамматикалық ережелерді жан-жақты меңгертетін жаттығу түрі;

    Танымдық – ДБІ арқылы студенттің танымын дамытатын жаттығу түрі;

     Интеллектуалдық – ДБІ арқылы  тіл үйренушілерді мәдениетке, ізетке, қоршаған ортаны қорғауға бағыттайтын жаттығу түрі;

      Шығармашылық – ДБІ арқылы студенттердің шығармашылық, ізденушілік қабілеттерін арттыратын  жаттығу түрі.

      Бағдарламада топтастырылып берілген ережелер мына мәселелерді қамтиды: а) лексикалық тақырып пен минимум; ә) фонетикалық минимум;      б) грамматикалық материал мен минимум.

     Олар төмендегідей амал-тәсілдер арқылы іске асады: түсіндіру, сұрақ-жауап, сипаттау, сөйлеу жағдаяттары, әңгімелесу, ойын.

      Студенттердің алған білімін бағалау үшін бақылаудың мынадай түрлері енгізілді: рейтингтік бақылау түрі, тестілер, диктант, бақылау жұмысы.

      СОӨЖ-де тіл үйренушілер түсінбеген материалдарын сұрап, оны жете ұғынуына мүмкіндік алады. Оқытушы ең алғашында студенттерге өздік жұмыс түрлерін ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқау береді, оның рөлі мен маңызын түсіндіреді және тілдік материалдармен жұмыс жасаудың  амал- тәсілдерін үйретеді. Осының арқасында студенттер өздеріне және оқытушыға жүктелген міндеттерді дұрыс түсінеді де, өздік жұмыстарды орындауға психологиялық-моралдік жағынан даяр болуға тырысады.  СОӨЖ  барысында оқытушы қазақ тіліндегі мәтінді қалай дұрыс оқуды, жаңа сөздер мен терминдердің айтылуын, жазылуын, мәтінге дейін, мәтіннен кейінгі жұмыстың қалай орындалатындығын, мәтінді орыс тіліне аударудағы ерекшеліктерді, яғни сөздердің орын тәртібін білу қажеттілігін үйретеді. Сонымен қатар грамматикалық анықтамаларды, түрлі тақырыптағы кестелерді орнымен пайдалана білуге машықтандырады.

      Кредиттік жүйенің мақсаты болашақ мамандарды өз бетімен шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету болып табылады.  СОӨЖ жұмысы барысында жүргізілетін тапсырмалар СӨЖ-ді орындауға негіз болады. Осы ретте бағдарламада ұсынылатын жұмыс түрлері бір-бірімен өзара тығыз байланыста беріледі. Тапсырмалар сабақтаса отырып, бірін-бірі толықтырып отырады. Мысалы, сабақтың тақырыбы «Графит» деп аталса, СОӨЖ-де «Графиттің өнеркәсіпте қолданылуы» бойынша мәлімет даярлау ұсынылады,  ал СӨЖ-де «Қарындаш қалай жасалады?» атты тақырыбына шығарма жазу жоспарланады. Өз бетімен жұмыс бойынша тіл үйренушілер оқытушының қатысынсыз кез келген тапсырмаларды орындай білуі қажет.

      Бағдарламада сөйлесім әрекетін жүзеге асыратын: оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім түрлері қатысымдық бағытта мамандыққа баулып оқытуды қамтамасыз етеді. 

      Бірінші бөлімнің 4-тармағы «Қазақ тілін химиктерге  мамандық бойынша дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы арқылы оқытудың психологиялық негізі – анализдік ойлау» деп аталады.     

      Химиктердің ойлау қабілеті анализдік ойлауға тән. «Анализдік ойлау бүтінді бөлшектеп майдалау, қайсыбір жақтардан, жеке бөлшектерден, бөліп қарап, ажырату, абстракциялау» [4, 28 б.]. Анализ бүтіннің бөлшектерін, жақтарын, белгілерін ажыратып қана қоймай, осы бөлшектер арасындағы байланыстарды ашуға бағытталғандықтан, бүтінді талдаудың өзі синтездеу болып табылады. Талдау процесі бүтінді жете тануға жетелейді.

      Ірілендірілген оқу мазмұнында ерекше орын алатын психологиялық жай – ес пен жады.

      Психология ғылымында ес қысқа және ұзақ мерзімді деп екіге бөлінеді. Есті осылайша екіге бөліп ажырату адамның материалды ойда сақтаудың ұзақтығы мен оның қызметіне байланысты. Қазіргі заманғы мәліметтер бойынша қабылданған кез келген ақпарат жедел жадыда 10-15 минут тұрады да, ұзақ мерзімге кетеді. Іріленген тақырыптарға көшу барысында ұқсас, біртектес ұғымдарды бір мезгілде қарастырғанда, оқушылардың санасында олар туралы мүлде «жаңа» білім пайда болады. Оқыту материалын жан-жақты зерттеп үйрену үшін көру арқылы да есте қалдырудың мәні зор. Әдіскер-ғалым С.Н.Лысенкованың пікірінше: «Схема – опора мысли ученика, опора его практической деятельности, связывающее звено между учителем и учеником. От традиционной наглядности они отличаются тем, что они являются опорами мыслей, опорами действия» [5, 13 б.]. ДБІ технологиясы негізінен ойдың анализ және синтез, индукция және дедукция, салыстыру, топтау, жалпылау сияқты операцияларына сүйенеді.

      Бірінші бөлімнің  келесі тармағы химия факультетінің студенттеріне  қазақ тілін ДБІ технологиясы  арқылы оқытудың педагогикалық негіздеріне арналды.

      Кәсіби лексиканы ДБІ арқылы оқытудың педагогикалық негіздерін қарастыру барысында қазақтың белгілі ағартушы-педагогтері Ы.Алтынсарин, АБайтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, С.Торайғыров, Ғ.Қараш, С.Аманжолов сынды ғалымдардың құнды пікірлері басшылыққа алынды.

      Химия факультетінің студенттеріне тіл үйретуде академик Қ.Сәтбаевтың геология мен химия саласына байланысты көзқарастарының мәні зор. Ол Қазақстанның табиғат байлығының өзге елдерге қарағанда ерекше екендігіне назар аудара отырып, кен байлықты зерттеу жөнінде құнды пікірлер айтқан. Ғалым Қазақстанның металлогендік картасын жасаған. Жезқазған, Қарағанды өңірлеріндегі құрыш, марганецтің мол қорын зерттеп, оларды өндіріске енгізген.

      Қ.Сәтбаев  еліміздің ғылым саласының дамуына  зор үлес қосқан. Ғалымның тікелей  басшылығымен аспирантура, докторантура бөлімдері ашылып, жас мамандар ғылыми жұмысқа тартылып, геология саласында табыстарға қол жеткізді.

      Қазақ тілін оқытуда сараланған дидактикалық ұстанымдардың тілді меңгертуге қалай ықпал ететіні тәжірибе арқылы дәйектелді. Тілді үйрету барысында саналылық, ғылымилық, жүйелілік ұстанымдарының алатын орны ерекше болатыны анықталды.

      Осы бөлімде қазақ тілі пәні арқылы  студенттердің патриоттық сезімін қалыптастыруға назар аударылды.

      Патриоттық сезімнің нысанасы мен қайнар көзі – Отан. Ал оның мазмұны – жер, оны сақтау; табиғат, оның байлықтары.

      Адам өзінің іс-әрекеті арқылы табиғатта бір-біріне үйлесімді жүріп отыратын заңдылықтарға ықпал жасайды. Ормандардың бей-берекет қырқылуы, жерді қалай болса солай пайдалану, қырғын соғыстың зардаптары, табиғатты талан-таражға салу – болашақ химиктерді толғандыратын жай.

      Қазіргі кезде Қазақстанның  Семей полигоны, Арал теңізі, Балқаш көлі экологиялық апатты аймаққа жатады. Осындай жағдайлардың алдын алуға, оларға жол бермеуге ой салатын, табиғатты көздің қарашығындай қорғап аялауға үйрететін мәтіндерді   қазақ тілі сабағында пайдаланудың  маңызы зор болды. Олар бағдарламада жоспарланған химия және өнеркәсіп блогына қатысты төмендегідей тақырыптарды қамтыды: «Адам және табиғат», «Су – тіршілік көзі», «Қазақстан қорықтары», «Табиғатты қорғау», «Өр Алтай кені» т.б. «Табиғат – алтын бесік», «Табиғатты қорғауға қосқан менің үлесім» тақырыбы бойыша шығарма, мазмұндама түрінде жазылған жұмыстар студенттердің Жер-Анаға деген қамқорлық сезімін ұялатып, жауаптылыққа жетелейді.

      Адам өмірінің қазіргі кездегі дамуы көптеген күрделі мәселелерді дұрыс шешуді көздейді. Олар дүниежүзілік деңгейде биосферадағы табиғи заңдылықтарға үйлесімді химиялық өндірісті дамыту, энергия көздерін және табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану, ауаның, судың және топырақтың тазалығын сақтаумен байланысты. Тіл үйренушілердің кәсібі жер байлықтарымен тығыз байланыста болғандықтан, олардың бойында «табиғатты қорғау адамды қорғаумен тең» деген ұғымды қалыптастыру негізгі нысан етіліп белгіленді. Осы ретте өндіріс орындарында табиғатты ластауға жол бермейтін құрылыс материалдарын ойлап шығарған қазақстандық өнертапқыштардың еңбектері туралы мәтіндермен жұмыс жүргізіліп, сұхбат, пікірталас ұйымдастырудың мәні зор болды.

      Химия факультетінің студенттеріне кәсіби лексиканы ДБІ арқылы оқытуда мақал-мәтелдерді қолдану олардың қазақша сөйлеу тілін дамытуға игі ықпал етеді.

      Ғалым Ж.Б.Қоянбаевтың пікірінше, «Халық педагогикасының басты мақсаты – бірнеше ғасырға созылған халық тәрбиесіне сүйене отырып, болашақ ұрпақты, еңбекке, өмірге, ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге тәрбиелеу» [6, 323 б.].

      Болашақ химиктердің кәсіби лексикасына қатысты төмендегідей  мақал- мәтелдер іріктеліп алынып, сабақ мақсатына сай қолданылды:

      Мәселен, «Асыл сөз алмасты да кесер», «Тілді сөкпе улы деп, Қолды сөкпе зілді деп», «Жыланның уы тісінде, Жаманның уы тілінде», «Алтын алма, алғыс ал, Алғыс алтын емес пе?», «Ақылдының белгісі – алтыннан келер сөздері, Ақылсыздың белгісі- айтып тұрар көздері» және т.б.

      Сол сияқты «Келісті cөз – күміс, жемісті жұмыс – алтын», «Азаматтың сөзі – болаттың өзі», «Отқа салып ерітсең де, алтын, сірә, жез болмас. Аяққа шылғау қылсаң да, жібек, сірә, бөз болмас» мақалдарындағы   асыл металдардың атауы жағымды мәнді білдіреді. Сөзді орнымен қолданса, ол күміс сияқты бағалы болады. Адам бойындағы жақсы қасиеттердің асыл металдар арқылы салыстырыла бейнелеуін студенттердің санасына  жеткізу, олардың жадында кәсіби атауларды берік сақтаумен қатар, бойында жақсы қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі.

      Диссертацияның «Қазақ тілін химия факультеті студенттеріне ДБІ технологиясы арқылы оқытудың әдістемелік негізі» атты екінші бөлімнің бірінші тармағында орыс аудиториясында қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың кезеңдері туралы баяндалған. Сабақтың негізгі кезеңдеріне таныстыру, жаттықтыру және сөйлесім тәжірибесі жатады. Кез келген дағды мен білікті қалыптастыру аталған үш кезең арқылы жүзеге асырылады.

      Әр сабақ төмендегідей кезеңдерді қамтиды:

      1. Таныстыру;

      2. Жаттықтыру;

      3. Сөйлеу тәжірибесі.

      І. Таныстыру кезеңінде лексикалық тақырып төңірегінде қандай грамматикалық единицалар ірілендіретініне назар аударылады. Мысалы, «Металдар және металл еместер» тақырыбы бойынша Жіктеу есімдігі; Жалғаулық шылау; Көмектес септігінің қосымшасы грамматикалық бірліктер ірілендіріледі. Грамматикалық  бірліктерді меңгерту барысында оқытушы алғашқы кезеңнен жаттықтыру кезеңіне көшеді. Кезеңнің өзі бірнеше бөлікке бөлінеді. Бөліктер бойынша меңгерілетін іріленген грамматикалық бірліктер жоспарлы және жүйелі түрде ұсынылады.

      Жаттықтыру кезеңі. Мұнда сөйлесімді жүзеге асыруға бағытталған тілдік және сөйлеу жаттығулары орындалады. Тілдік жаттығу белгілі бір лексикалық тақырып төңірегіндегі қарым-қатынасқа қажетті тілдік материалдарды (лексика- грамматикалық) дұрыс пайдалануға үйретеді. Сөйлеу жаттығуы қоршаған ортадағы жағдаяттар бойынша студенттерді қарым-қатынасқа дайындайды.

      Тапсырма. «Мен» сөзін сөйлемнің мағынасына қарай дұрыс орналастырыңыз:

1. Әсет ертең сілті........ жұмыс істейді.
2. Айжан көміртегі...............көмір қышқыл газының айырмашылығын түсіндірді.
3. Бүгін............. қазақ тілінің төл дыбыстарын қайталадым.

Бұл тапсырма студенттердің керек грамматикалық бірлікті дұрыс таңдап, сөйлемді дұрыс құрастыруға жағдай туғызып, іздендіреді.

      Тапсырма. «Мен» сөзінің түрлі мағынадағы қолданысын пайдаланып, диалог құрып, сөйлесіңіз:

      Үлгі:

• Әйгерім, қара металдарға нелер жатады?
• Қара металдарға шойын мен болат және олардың қоспалары жатады.
• Темірдің қозындысын немен ұрып ұшырады?
• Оны балғамен ұрып ұшырады.

Ұсынылған тапсырма студенттердің іріленген грамматикалық бірліктерді  сөйлем ішінде қолданып, қазақша сұхбатты дұрыс құруға әсер етеді, айтар ойын түсінікті жеткізе білуге үйретеді.

      Жағдаят

      Тіл үйренуші жаттықтыру кезеңінде тілдік және сөйлеу жаттығулары бойынша алған білік, дағдыларына сүйене отырып, кез келген жағдаят бойынша сұхбат немесе әңгіме құрайды.

      Сөйлеу тәжірибесінде тілдік және сөйлеу жаттығуларын меңгерген студент біліктілігін дамытып, пікірлесу, түсінісу арқылы тілдік қатынасқа дағдыланады.

      Сонымен, мағынасы жағынан әр басқа немесе ұқсас лексика-грамматикалық бірліктерді топтастырып, бір мезгілде ұсыну – бірнеше сағатқа арналған материалды студенттердің бір сабақ шеңберінде жинақы қабылдауына мүмкіндік береді. Олардың алған білімдері санасына берік орнығып, кейін тілдік қатынаста дұрыс пайдалануға көмектеседі.

      Екінші бөлімнің екінші тармағы өзара байланысты, ұқсас, біртектес лексика-грамматикалық единицаларды кесте және тірек сызба арқылы оқытуға арналған. Кесте, тірек сызбалар  – қарапайым көрнекіліктер ғана емес, олар ережелердің жол көрсеткіші, ой қорыту амалы.

      Дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы арқылы мамандыққа қатысты кәсіби сөйлесімге үйретуде қатарынан бірнеше грамматикалық бірліктер кесте бойынша ұсынылады:  

 

1-кесте – Атау және табыс спетіктері бойынша грамматикалық бірліктерді ірілендіру үлгісі

 

А  Т  А  У	Т  А  Б  Ы  С
1.  Химиялық зертханада кауіпсіздік ережелері ілулі тұр. 2. Тәжірибе жақсы нәтиже берді.	Қауіпсіздік ережелерін тәжірибе жасағанда еске түсіру қажет. 2.Асқар зертханада тәжірибе жасады