Кәсіби оқытудың мазмұны мен жүйесі

Кіріспе

 

Тақырыптың көкейкестілігі: Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев, «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақтың жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін кадрлар қорын жасақтауымыз қажет. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз. Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз шарт», – дейді.

 Одан соң «Жаңа әлемдегі  Жаңа Қазақстан» атты 2007 жылғы  Жолдауында, «Еңбек нарығының даму  серпіні мен келешегіне сәйкес  келетін білім беру мен кәсіптік  қайта даярлаудың халықаралық  стандарттарынан қамтамасыз етуге  бағытталған мемлекеттік саясат  қажет» екендігін он жетінші  бағыт деп тұжырымдаған болатын  [3,71б]. 

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа биылғы Жолдауында «Біз техникалық және кәсіптік білімнің рөлін  жаңаша сезінуге тиіспіз. Үкімет, барлық деңгейдегі әкімдер жастарға кәсіптік білім беретін оқу орындары желісін дамытуға бағытталған пәрменді шараларды қолдануға тиіс», – деп білім нарығындағы бәсекелестікте  мамандардың қажеттілігі – біліктілік деңгейімен айқындалатынын баса айтқан.  «Қазақстан  Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» облысымыздың кәсіптік білім беру мекемелеріне үлкен жауапкершілік жүктейді. Әр оқу мекемесінің міндеті білім беруді дамыту бағдарламасына сәйкес сапалы білім беру мақсатында түрлі оқу әдістемелерін, практикалық іс-шараларда тәрбиелік мақсатпен ұштастыру болып табылады. Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің басты бағыты – кәсіби білім берудің тиімділігін арттыру болып табылады.

Кәсіби білім – қандай да бір кәсіп аясында біліктілік қызметіне қажетті жүйелі білік, дағдылыарды игеру процессі, құралы мен нәтижесі, және де сол кәсіби ортаға сай мінез-құлық ережелері  мен нормаларды сақтауды қарастырады.

Кез келген ғылым саласын ақпараттандыру, сол ғылым ерекшеліктеріне тән, оның ішкі дүниесін сипаттайтын алгоритмдерін  анықтау және оның ақпараттық қорын  жасау болып табылады. Білім беру жүйесін ақпараттандыру – өте  күрделі және ұзақ орындалатын процесс  екені белгілі. Мәселен, оқу процесін ақпараттандыру үшін, оқитын әр пәннің алгоритмдерін анықтап және алгоритмдік  оқыту бағдарламасының қолданылу  орнын таба білу керек. Компьютерлік оқытудың мұндай бағдарламалары, қалыптасқан  дәстүрлі оқумен салыстырғанда білім  беруді жоғары сатыға көтеруге мүмкіндік  береді: білімгерлердің ой-өрісі деңгейін, ойлау қабілетін т.б. қасиеттерін  арттырады, өйткені компьютердің мүмкіншілігі оқыту процесі материалдарының  ерекшеліктеріне толық сәйкес келеді.

Зерттеудің мақсаты: республикамыз тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіби лицейлік және колледждік білім жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихын тарихи, теориялық, әдістемелік және деректемелік негізде қарастыра отырып, объективті түрде бағалау.

Зерттеудің нысаны: тәуелсіздігімізді алғаннан кейінгі республикадағы кәсіби лицейлер мен колледждердің қалыптасу тарихы мен дамуына және онда маман жұмысшыларды даярлау  барысына тарихи талдау жасау.

Зерттеу пәні: кәсіби лицейлер мен колледждердің нарықтық экономика, еңбек нарығы талабына сәйкес бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта буынды мамандар дайындауын ғылыми қорытындылау.

Зерттеудің міңдеттері:

• Қазақстан лицейлері мен колледждерін қалыптастырудың алғы шарттарын анықтау;
• Қазақстанда лицейлер мен колледждердің қажеттілігін нақтылаудағы көзқарастарға талдау жасай отырып, баға беру;
• колледждер мен лицейлерге қатысты үкіметтің қаулылары мен шешімдерінің мәнісін айқындай отырып, бұл оқу орындарын дамыту қажеттілігін дәлелдеу;
• техникалық және кәсіби білім саласы жүйесіндегі бәсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындаудың түрлері мен тәсілдерін анықтай отырып, жүйелеп көрсету;
• экономиканың әрбір салаларына қажетті кәсіп иелерін дайындаудағы колледждер мен лицейлердің рөлін көрсету;
• дағдарыс жылдарында кәсіби оқу орындарының қиыншылықтарын көрсете отырып, нарықтық экономика талабына бейімделуін дәйектеу;
• лицейлер мен колледждердің материалдық-техникалық базасының жағдайын және оны әлеуметтік серіктестердің қатысуы арқылы нығайтудың шараларын зерделеу;
• бәсекеге қабілеттілікті іске асырудағы лицейлер мен колледждердің білім беру түрлері мен тәсілдерін талдау, әлемдік стандартқа сәйкестігін анықтау;

Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Кәсіби оқытудың мазмұны мен  жүйесі 

 

 

1.1Кәсіби лицейлер мен колледждердің материалдық-техникалық базасы

 

2008-2012 жылдарға  арналған бағдарлама бойынша  техникалық және кәсіби білім  беру жүйесін қаржыландыру 2007 жылдан  бастап 1,5 – 1,8 есе артты, яғни  материалдық базаға осы жылдар  ішінде 58178,9 млн теңге жұмсалда, ол 5943,04 млн теңгеге оқу орындарына  күрделі жөндеу іске асырылады  [3, 68-71б].

Көптеген  оқу орындары ақылы оқудан түскен қаржылармен өз қажеттіліктерін  өтеп келді. 2007 жылы 185 мемлекеттік колледждердің 139-ның ғана жатақ үйлері болды.

1991-1999 жылдары  кәсіби оқу орындарын бітіргендер  жолдамамен жұмысқа орналаса  алмады. Алматы, Талдықорған, Оңтүстік  Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда облыстарының  кәсіби лицейлері мен колледж  оқушыларының жұмысқа орналасуы  облыстық оқу бөлімдерінің жылдық  есебі бойынша 38 пайызды құрады[9,76-81б ]. Басқа да облыстардағы жағдай осындай болған, оқуды бітірушілер өз ауылдарында, ауыл тұрақтарында өз беттерінше орналасқан, ал жұмыс таппағандары жұмыссыздар қатарына қосылды.

2000 жылдан  бастап жағдай өзгере бастады,  оқу орындары еңбек нарығының  талабына бейімделе бастады. Олар  аудандық және қалалық оқу  бөлімдері және әкімшіліктермен  байланысып, әртүрлі шығармашылық  топтар құрып еңбек нарығына  қандай жұмысшылар мен мамандар  керектігін зерттеді.

Шымкент, Жамбыл, Қарағанды, Өскемен, Алматы қалаларына 2 мың шаштараз, аспазшы қажеттігі  анықталды. Ақмола облысының тың  колледжі халықтың тілегін ескеріп  механик, бухгалтер, экономист мамандықтарын, Талғар ауылшаруашылық техникумы, ауылшаруашылық экономисі, агроном, жер өлшеуші, бухгалтер, тамақ бұйымдарын сақтаушы деген  мамандықтарды  дайындауға кірісті. Ауылшаруашылық министрлігіне қарайтын барлық колледждер мамандықтың түрлерін қайта қарап, еңбек нарығына қажетті  мамандарды дайындауға кірісті. Алматының  экономикалық колледжі бухгалтер-экономист, кондитерлік өндіріс экономисі, экономист жоспарлаушы, Атырау теңіз (морской) колледжі, балық технологиясы, мұздатқыш (холодильник) механигін, кеме жүргізуші мамандарын дайындап балық  өнеркәсібіне жұмысқа жолдады, осы  техникумның түлектерінің жұмысқа  орналасуы 1996 жылы 90 пайызды құрады [12,92-94б ].

Сөйтіп, 2000 жылдан бастап кәсіби оқу орындары еңбек нарығының талабын түсініп, соған сәйкес мамандар дайындауды қалыпты  жағдайға түсіре бастады. Екінші жағынан, бүкіл ел, ата-аналар, әрбір жұмыс  іздеген жастар да кәсіби білім алмай, оның иесі болмай өз мүмкіндігін тарата алмайтынын, тіпті күн көріске қажетті қаражат таба алмайтынын түсіне бастады. ҚР-ның Үкіметі 15 мамыр 2001 жылы № 721 санды «ҚР-да бастауыш және орта кәсіби оқу орындарын одан әрі дамыту» туралы қаулы қабылдады, ол бойынша білім жүйесінің осы секторын тұрақтандыру, оларды бітірушілерді жұмысқа орналастыружұмыс берушілермен байланысты жақсарту туралы мәселені шешуде маңызды қадам болды. Сонымен қатар көптеген қиындықтарға қарамастан кәсіби оқу орындарында жұмысшылар мен орта буын мамандар дайындауға, олардың сапасын жақсартуға база назар аударыла бастады.

Сөйтіп, Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға көшіп, оның алғашқы  нәтижесін көре бастағанда, қоғамның даму бағыты жаңа арнаға түсіп, кәсіби оқудың мазмұны, құрылымы, бағыты бұрынғы  өзгерістерден, жоғарыда жазғанымыздай, мүлдем тың жаңа кезеңге ене бастады. Бұған тікелей әсер еткен жаңа жүйе пайда болып, қалыптасып келе жатқан меншік иелерінің, яғни жұмыс берушілердің жұмыс күшіне деген қажеттілігінің артуы.

2000 жылдың  желтоқсан айында Қазақстан Республикасының  Парламенті «Әлеуметтік Серіктестік  туралы» Заң қабылдады. Бұл  Заң ТМД елдерінде бірінші  рет қабылданған Заң еді. Бұл  Заңның негізгі мақсаты - әлеуметтік  серіктестермен, яғни жұмыс берушілермен  оқу орындарының арасындағы байланысты  нығайту, еңбек нарығында сұранымды  қажет еткен жұмысшылар мен  орта буын мамандарды анықтау,  соған сәйкес жұмыс берушілер  мен оларды дайындаудың сан  қырлы мәселелері бойынша шартқа  тұру және оқу орнын бітіргендерді  жұмысқа орналастыру болып табылады.

Отандық және шетелдік озат тәжірибелер көрсеткеніндей, еңбек нарығындағы жағдайды, сонымен  қатар халықтың өмір сүруін жақсартудың, экономиканың әлеуметтік ауа райын  және оны тұрақтандырудың бір  шешуші факторы - әлеуметтік серіктестік  болды. Осы Заңға сәйкес серіктестік  республикалық, салалық, аймақтық деңгейде ұйымдастырыла бастады.

Әлеуметтік  серіктестерге жататындар: Мемлекет, себебі ол қаражат бөледі, мамандар дайындауға тапсырыс береді, екіншіден  Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау органдары, Білім және ғылым саласының  жоғарыдан төменге дейінгі органдары, аудандық, облыстық әкімшіліктер, оқу  органдары және жұмыс берушілер, ата-аналар.

Қазақстан Республикасында осы Заңға сәйкес үшжақты келісім-шарт 2002, 2005, 2007 жылдары  осы құрылымдармен жасалынды, ол барлық облыстарды, екі қаланы түгелдей қамтыды. Бұл Заңның қоятын шарты  нарық экономикасынан, жұмыс берушілердің талабынан туындайды. Келісім-шарт жасаудан бұрын аталған органдар бірігіп, еңбек нарығына қажетті  жұмысшылар мен мамандарға әрбір  аймақ (регион), қала, аудан бойынша  сұранымды анықтайды. 

Әлеуметтік  серіктестік – жаңа техниканы  меңгерген еңбек нарығында жоғары сұранысқа ие, құзырлы (компонентті) жұмысшылар мен мамандар дайындаудағы қазіргі қауымдастықтағы сапалы саласы.

Білім және ғылым министрлігінің өз құжаттарында серіктестіктің әлі өз кезегінде  қалыптаса алмай келе жатқанын атаған. Бұл министрліктің әлде де әлеуметтік серіктестікті қалыптастырудағы шалағайлығынан туындап отыр. Әрине, біз білеміз, барлық лицейлер мен колледждер, облыс, аудан және қала әкімшіліктері кемшіліктің барын жақсы түсінеді.

2001 жылдан  бастап «Әлеуметтік серіктестік  туралы» Заңы жұмыс істей бастады,  көптеген кәсіби оқу орындары  сол Заңның талабына сәйкес  өз шәкірттерін жұмысқа орналастыруда  жақсы нәтижелерге қол жеткізді.

Кәсіби  лицейлер мен колледждерді бітірушілердің жұмысқа орналасуы біртіндеп  жақсара бастады, бұл көрсеткіш 1994-1999 жылдар аралығында 30 – 35 пайыздан аспаса, 2003 жылы – 72, 2004 жылы – 75 пайызды құрады. Жоғарыда аталған Мемлекеттік Бағдарламаға сәйкес техникалық және кәсіби оқу орындарынын бітірушілердің 2008-2012 жылдар аралығында жұмысқа орналасу үлесі 80 пайызға дейін ұлғаятын болады.

Кәсіби  оқу орындарын бітірушілердің жұмысқа  орналасу жағдайын қорыту еңбек нарығында  әр түрлі мамандарға әр түрлі сұраным  мен ұсыныс барлығын көрсетті. Кейбір кәсіби топтардың қажеттілігі оларды бітірушілерге сәйкес, ал басқа бір  мамандықтар бойынша олар еңбек  нарығының қажеттілігінен артық  екенін көрсеткен (олар – экономика, заң, газ, мұнай құбырын пайдалану  мамандары). Сондықтан оқу орындары еңбек нарығында сұранымы азайған  мамандарды дайындауды қысқартып, сұраным  көбейгендерді оқуға қабылдауды көбейткен.

2000-2004 жж. колледж бітірушілердің жұмысқа  орналасуын қорытқанда беделді  болған мамандықтар – құқық және экономика мамандары. Ал, 2005 жылы оларға сұраныс азайғанда, қажеттілік мұнай, газ және құрылыс техникалық мамандықтарға 22 және 34 пайызға артқан. Облыстық, Астана және Алматы қалаларының білім департаменттерінің мәліметі бойынша 2002 жылы кәсіби лицейлерді бітірушілердің 24400-і (65,7 пайыз), 2003 жылы 25200 (67,2 пайыз), 2004 жылы 23400 (66,2 пайыз) жұмысқа орналасқан. 2002 жылғы шәкірттердің 2988-ы (8 пайыз) жоғары оқу орындарына, 1487 (4 пайыз) оқушы әскер қатарына алынған. Республикадан тыс жерге 786 (2,1 пайыз) адам кеткен. Толық алғанда, республика бойынша кәсіби лицейлерді бітіргендердің 2002 жылы 85,9 пайызы еңбекпен және оқумен қамтылған.

Колледжді бітірушілердің, облыстық және Астана, Алматы қалаларының департаменттерінің мәліметі бойынша 2002 жылы 17080-і (54 пайыз) жұмысқа орналасқан, жоғары оқу орнына 7062-сі (22,4 пайыз) түскен, әскер қатарына 1068-і (3,4 пайыз) алынған, 1173-ы (3,7 пайыз) республикадан  тыс жерлерге кеткен. Сонымен 2002 жылы колледжді бітіргендердің 79,8 пайыз  жұмыспен және оқумен қамтылған [13, 75-77б].

Еңбек нарығының  бос орнының 90 пайызын жұмысшылар құрайтынын ескерсек, кәсіби оқу орындарының  өз түлектерінің жұмысқа орналастыру  көрсеткіштері әлдеқайда жоғары болуы шындық. Бірақ жоғары кәсіпті жұмысшылар мен мамандарға деген сұраным мен ұсыныстың бұзылуының нәтижесінде еңбек нарығында бос орындарды мамандығы жоқ адамдар да иеленуде.