Қарым-қатынас және оның қызметтері

   Бақылаушы бақыланушыны көргенде сыртқы физикалық  сипаттарын қабылдайды. Ең алдымен сыртқы түрін (дене мен киім пішімін) және тәртібін (қимыл-қозғалысын) бағалайды. Сыртқы сипаттамасына қарай бақыланушының ішкі қасиеттері туралы да тұжырым жасайды. Бақылаушы өзі берген бағаға орай бақыланушыға белгілі көзқараста болады, оған деген ішкі эмоциялық қатынасын (ұнайды - үнамайды) орнықтырады. бақылаушы бақыланушының сыртқы түріне қарай оның Психологиялық қасиеттерін таразылап, одан не күтуге болатынын Іын-ала болжап, ол адамға қатысты өз іс-әрекетін белгілейді.

   Мысалы, қорқақ адам түнде аялдамада қолын қалтасына салып Ісығып келе жатқан біреуді көргенде, мына пәледен аулақ болайын, Іеге қолы қалтасында, неге мен жаққа тез келе жатыр деп шетке |шегінсе, батыл адам керісінше, мынау өзі тоңып, бір жерге кешігіп жатқан жолаушы ғой деп түра береді.

   Әлеуметтік  перцепция қүрылымы - адамның сыртқы қабылдау   арқылы   оның   тұлғалық   психологиялық   ерекшелігін бағалау, талдау және оған орай өз эмоциялык қатынасын анық соның негізіңде бақыланушының іс-әрекетін болжау. Назар алаі жәйт: сыртқы бейнесіне қарап біз бақыланушының ішкі дүние

   "оқып",    түсінгендей    боламыз,    оған    байланысты    өзіміз, сезімдеріміз арқылы іс-әрекетімізді анықтаймыз. Жалпы айтқан әлеуметтік перцепция барысында өзгеге әмоциялық баға берілв оның орекеттерінің себептерін түсінуте тырысамыз, тәртібін алдын ала жоспарлаймыз, өз тәртібіміздің бағытын белгілейміз. Мысалы кімге  сынақты  қалай тапсырута  болатынын,  кімге  пара  беруге болатынын, кімге дауыс көтеруте болатынын алдын-ала сеземіз.

   Әлеуметтік перцепцияның қызметтері:

   -   өз-өзін тану,

   -   қарым-қатынас серігін тану,

   -   түсінісу негізінде өзара іс-әрекет  ұйымдастыру,

   -    әмоциялық қатынас орнату.

   Әлеуметтік   перцепцияның   "әлсіз   жағы"    да    бар,    өзп объективті қабылдаған кезде қателікке жол беретін жақтары бақылаушының психологиялық ерекшеліктері мен  ұстанымдар^ бақыланушының     қабылдауға     қол     жеткізетін      (досіупныі сипаттамалары, бағалаудың шындығы.  Әлеуметтік перцепциянь барысын зерттегенде екі аспект көзге түседі. Біріншісі қабылді. субъектісінің  психологиялық  жөне   әлеуметтік  ерекшеліктеріме байланысты   болса,   екіншісі   тұлғааралық   бейнелеу   механизміі талдаумен байланысты,

   Адамдар бірін-бірі қабылдағавда, бағалағанда олардың жась _. жынысына,    үлтына,    мамандышна,   жеке   мінездемесіне   орг.өзгешеліктер байқалады. Мысалы, жасына қарай. Балалар алдымеі адамның   бет   қимылдарына    қарап    бағалайды.    Ересектермеіі салыстырғадца,    балалар    көбінесе    сыртқы    белгілерге    (киіі көзәйнек, шаш) бейімделген. Әлеуметтік статусына орай назарг алынатын жайттер: мұгалімдер мен шәкірттер бір-бірінің әртурл қасиеггеріне   мән   береді.   Ұстаздар,   ең   алдымен,   оқушыныі' тәртібіне   көңіл   аударса,   студенттер   мен   шәкірттер   оларды* әділдігін, білімдарлығын бағалайды. Бастық пен башнушылардыи да  өзара  бағалары  сөйкес  келмейді.   Мамавдыққа  байланыс

   Педагоггар   адамдардың   сөз   байлығына,   тіліне   назар   аудар хореографтар мен тренерлер адамның денесіне баға береді. Қарым-қатынас серігін бағалағанда, бақылаушының психологиялыі^ мінездемесі  жоне  өз   үстанымдар  жүйесі   үлкен  рөл   атқарады| Қабылдау   субъектісінің   ішкі   психологиялық   жөне   әлеуметтіі үстанымдары басқа адамды қабылдау барысында, әсіресе, бейтаны адам   туралы   алғашқы   әсер   қалыптасқанда,   өзіне   тән   белгйі

   Әлеуметтік перцепцияның схемасына орнықтырады. Мысалы, бай _дам*үшін 100 тенге аз болса, кедей ушін ол маңызды ақша болады. ласа бойлы бастықты адамдар биік бойлы деп санаса, дөл сондаи ойлы қатардағы қызметкерді қысқа бойлыларға жатқызады.

   Қарым-қатынас психологиясы қабылдау объектісінің де психологиялық қасиеттерін зерттейді. Бақыланушының қарым-қатынас серігі үшін аса маңызды? Бақыланушының сондай жақтары бақылаушы үшін көп ақпарат береді? Қарым-қатынас серігін бағалағанда, адамдар ең алдымен неге назар аударады? 'Анасына қарап қызын ал" мақалы әлеуметтік перцепцияның бір көрінісі. Анасының психологиялық қасиеттерін қызына да тән деп ' атаймыз, ал шындығында, олай бола бермейді.                            

   Бақыланушының     маңызды     жақтарына     мимикасы   сезімдерін   айқындайтын   қол   қимылы   (жест),   дене қимылы (поза), жүрісі, сыртқы бейнесі (киімі, шашы), дауысы мен өзінің өзгешеліктері жатады. Осының бәрі қарым-қатынастың бейсөз тәсілдеріне жатады.

   Бейсөз  тәсілдер ұлттық және ұлтаралық сипатта болуы мүмкін. Мысалы, басын не шашын сипалап тұру - сенімсіздікті, дайын еместікті білдіреді. Саусақтардың ұштарын қосу - ұялу, бағыну белгілері.

   Белгілі ұлттық-мәдени ортада өскен бала әртүрлі сезімдерді айқындайтын (экспрессиялық) тәсілдерді бойына сіңіреді.

   Әлеуметтік перцепция механизмдері

   Қарым-қатынас    барысында    өзін    өзі,    өзгені    білу   және    тану механизмдеріне идентификация, симпатия, аттракция, рефлексия жатады.

   Идентификация -өзгенің орнына өзін қойып, оның ішкі дүниесін түсіну, өзгені тану тәсілі, өзін өзгеге ұқсату. Идентификациялану барысында өзгенің құндылықтары, мінез-құлықтары, әдеттері өз бойына сіңіріледі. Идентафикация, әсіресе, жас өспірімдерге тән құбылыс. Өздері идеал, кумир ретінде таңдаған кісі (олардың ойы бойынша) не істесе, бұлар да өз іс-әрекетін соған ұқсатуға тырысады. "Оның орнында болсам, мен не істер едім?" сұрағына жауап іздейді. Кішкентай қыз ойнағанда өзін мамасына теңестіреді, анасы қалай сөйлесе, сондай дауыс ырғағымен бұл да қуыршағымен сөйлеседі. "Болмасаң да ұқсап бақ" деген мақал соның дәлелі болар.

   Симпатия — эмоциялық түсіну, өзгенің ішкі жағдайын өз сезімдері арқылы қабылдап білу. Симпатияның негізінде жатқан жөйт - өзгенің ішінде не болып жатқанын, ол не сезіп тұрғанын, Дүниені қалай бағалайтынын дұрыс елестетіп білу. Симпатиясы жоғары дамыған адамның айырмашылығы - бір оқиғаны әртүрлі қабылдайтынын солай қабылдауға мүмкіндігі, құқығы бар екенін мойыңдауында. Симпатия, қарым-қатынас серігімен симпатиялы қарым-қатынас құру - педагогтардың, психологтардың, әлеумет қызметкерлердің маңызды кәсіби қасиетінің бірі. Симпатиялы қабілеттерді дамыту адами қарым-қатынаспен тікелей шұғылданатьын мамандардың басты міндеті болып табылады. Бұндай қабілет психологиялық машықтар арқылы шынығады.                               

   Аттракция   -   өзгені  танып   білудің  ерекше  түрі,   ол  өзге ге қатысты    тұрақты    жылы    сезім    қалыптастыруға    негізделген қарым-қатынас   серігін    жақсы   тусінуге,    оған    қарай   достық    сүйіспеншілік   сезімдеріне   негізделген   қарым-қатынас   себепті болуы даусыз.

   Әлеуметтік рефлексия — қарым-қатынас барысында өзін-өзі механизмі. Қарым-қатынас серігі мені танып-білуі туралы білім, өзге ада мені   қалай   қабыдайтынын   ("сен мені  қалай  білетінінді   ма білемін") елестету қабілеті әлеуметтік рефлексия деп аталады. Бақа адамдармен неғұрлым байланыстары көп болса, басқалар туралы елес мол болса, өзіне басқалар қалай қарайтынын талдай алса, соғүрлым адам өзін терең танып біледі. Өзгелерге өзін аша білу өзіндік танудың шарты. Қарым-қатынас барысында басқаларға өзімізше ішкі дүниемізді айқара ашқан кезде өзіміз де өз жанымызды байлығына сүңгиміз. Сондықтан, "өзінді білу үшін өзгеге ашық ережесін пайдалануға болады.

   Каузалдық атрибуцил не себепті жору механизмі әлеумет перцепция механизмдерінің - әмбебап механизмі.

   Қарым-қатынас   барысында   өзгенің   іс-әрекетінің   себептерін ешқашан толық біле бермейміз, сондықтан, жоқ ақпараттың әрі өз жорамалдарымызбен толықтырамыз.

   Әр  адамның өзгелердің іс-әрекеттерінің  себебін түсіндіріп әдеттенген тәсілдері болады.

   Түлғалық атрибуция - әр оқиғаның себепшісін, әр жағдайды нақты   кінәлі   адамды   іздеп   табатындардың   тәсілі.    Мысалы балгерлер "жаныңда бір сары кісі жүр екен, содан сақтан" дейді. Кеңес өкіметі "халық жауларын" іздеп құртуды көздеген. Мүғалім бүкіл   сыныптың   олқылығын   старостаға  жүктеп   қоюға  дайьн тұрады.

   Жағдайлық атрибуция -нақты адамды емес, жағдайды кінәлайтындардың -тәсілі. Мысалы, "газ жоқ болғандықтан, тамақ піскен жоқ", "свет жоқ еді, сондықтан сабағымды істемедім".

   Стимулдық    атрибуция    -    адамның    өзін,    заттың    өзіні кінәлайтындардың тәсілі.  Күзе құлап сынды — күзе өзі кінәлі. Әйелін күйеуі ұрса - әйелдің өзі кінәлі. Мысалы, жетістіктерді себепкер деп адам  өзін  санаса,   ұтылыстың,  жеңілістің себебін жағдайға сілтей салады. Емтиханды жақсы тапсырса -өзі "кінәлі", тапсыра алмаса — не мүғалім, не жаман жағдай "кінәлі".

   Қорыта  келгенде, атрибуцияларды  назарға  алу қарым-қатынастың тиімді болуына өз септігін тигізеді.

   Алғашқы әсер қалыптасуының типтік схемалары

   Бірін-бірі көптен білетін адамдардың қарым-қатынастарын сызбалау қиынға түседі, ал алғашқы кездесу кезіндегі әсерлерді бір сызбаға келтіруге әбден мүмкін. Адамдар бір-бірімен танысуының басында өзгенің қылықтары мен сезімдерін қабылдағанда, өздерінің өткен өмірде қалыптасқан стереотиптерінің рөлі үлкен.

   Адам  туралы алғашқы әсер қалыптасуының  типтік сызбалары: артықшылық факторы, бақылаушыға қатынас факторы, ұнамдылық  факторы. Аталған факторлар алғашқы  танысу кезінде кейбір қателіктерге жол салады.

   Артықшылық  факторы әлеуметтік қабылдаудың механизмі ретінде қарым-қатынас серіктері тең болмаған жағдайларга тән. Дәлірек айтқанда, бұл қателіктер бақылаушы бақыланушының өзімен салыстырғанда маңызды көрсеткіштер бойынша (ойы, бойы, қоғамдағы орны, қызметі) күштілігін сезінгенде жүзеге асады. Бір көрсеткіш бойынша өзінен артық адамды басқа көрсеткіштер бойынша да артық деп санау, жалпы тұлғалық қасиеттерін биік дәрежеге көтеру - алғашқы әсерледің әлсіз жері. Өзіне сенбейтін, өзін кем санайтын адамдар қиын-қыстау кезеңдерде, төтенше жағдайларда күнделікті тіршілікте сене бермейтін адамның соңынан еріп кетеді. Осыған дәлел - халық мақалы - "аузы қисық болса да, байдың айтқаны дұрыс".

   Ұнамдылық факторы қабылдаушы қабылданушының сыртқы сұлулығын басқа тұлғалық қасиеттеріне де таратуымен байланысты. Әдетте адамдар келбеті әдемі, беті сұлу адамның ішкі дүниесі де әсем, керемет деп санайды. Мысалы, ер кісілер сұлу әйелдерді бақытты, төртінші, мейірімді деп есептейді екен. Бойы ұзын, иығы кең жігіттерді батыл, сенімді, жеңімпаз деп қыздар ұнатып тұрады. Керісінше, бет-әлпеті келіспеген адамды ұнатпау кең тараған. Классикалық әдебиетте мұрнының ұзындығынан бақытсыз өмір сүрген Сирано де Бержерак драмасы кең танымал. Зигмунд Фрейд айтуынша, анатомия - адам тағдыры. Нәтижелі қарым-қатынас орнату үшін осы қателіктерді үмытпаған жөн.

   Бақылаушыга қатынас факторының қайнар көзі — басқалардың оған деген қарым-қатынасының сипаты. Бізбен жақсы қатынас орнатқан кісінің ақылын, ісін жоғары, ал бізді менсінбейтін, не жек көретін адамның іс-әрекетін де, мінезін де төмен бағалаймыз. Үшінші сызбаның қателігі - өзін жақсы көретін адамды жоғары бағалау. Мысалы, "біздің ауылымыздың адамдары сұлу", "мен суйгенді сүйем", "маған қарсы шыққандар - жаман адамдар", Сонымен, алғашқы танысудың механизмі: бейтаныс адам басында белгілі топтың өкілі ретінде, содан кейін жеке тұлға ретінде қабылдау. Алғашқыда топаралық қатынастар басымырақ болады, кейін тұлғалық арақатынастар іске асады. Аталмыш факторлар қарым-қатынастың үрдісін, техникасын, қателіктерін анықтайды.

   Стереотип туралы түсінік

   Өзге   адам   туралы   алғашқы   әсер   қалыптасуы   әлеумет стереотипке негізделген. Әлеуметтік стереотип - белгілі әлеумет топтардың мүшелеріне тән кейбір құбылыстар мен адамдар туралы қалыптасқан тұрақты бейнелері мен пікірлері, әдеттегі жорамалдары

   Әртүрлі әлеуметтік топтар (ұлттық, кәсіби, діни) белгілі факттер тұрақты түсініктеме береді, заттарды әдеттегінше талдайды. Мысалы "орыстың бәрі сары", "әртістердің барлығы жезөкше", "еркекте бала   тәрбиелеуді   білмейді",   "жігіттердің   барлығы   қызғаншақ" "келіндер енелерін жақтырмайды".                                                Кең таралған  стереотилтердің қатарына  үлттық,  этникалық стереотиптер  кіреді.   Белгілі   ұлттың   типтік  өкілдерінің  сыртқ бейнесі   және   мінез   ерекшеліктері   өзгелерге   танымал   болады Мысалы,      француздардың     жеңілтектігі,      американдықтардың іскерлігі,   ағылшындардың   кербездігі   басқа   үлттарға   таныма

   Сонымен,    әлеуметтік   стереотип   -   қүбылыстар   мен   заттар әдеттегідей түсініп жору.