Әлеуметтік-психологиялық тренингтің теоретикалық негіз

• Қызметкерді қанағаттандыратын – қажеттілік:
• Осы қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігі бар – игілік;
• Игілікті алуға қажет – еңбектік іс - әрекет;
• Еңбектік іс -әрекетті орындауға байланысты жұмсалған материалдық және моральдық тұрғыдан шығындар – баға.

      Мотивация – бұл, өзін және басқаларды өзінің жеке бастық мақсатына немесе ұйым мақсатына жету үшін жандандыратын, ынталандырып құлшындыратын процесс.

      Мотивацияны басқару міндеттеріне жататыны-амалдар  мен құралдар жиынтығы. Басқарушы  мұны негіздеген мақсатқа жету үшін ішкі қозғаушы күшті (мотивтерді) пайдаланады.

      Әр  адамның мінез-құлық ерекшеліктерінің өзіндік себептері бар. Біреулер жұмысқа жанын сала кіріседі, ал екінші біреулер қасақана бас тартады. Мұндайда мінез-құлықтағы мұндай ерекшеліктердің себеп-салдарын іздестіру қажет.

      Біреудің  тапсырмасымен адамдардың қандай жағдайда жұмыс істеп жатқандығын басшы  әрқашанда біліп отыруы тиіс. Кезінде адамдарды қорқытып-үркітіп құл ретінде жұмсаған болса, келе-келе оларға бас бостандығы берілген, ерікті түрде бағынатын, жұмысты өз қалауынша істейтін жұмысшылар қатарына қосылды. Адамдар неғұрлым ерікті болған сайын, оларды басқару күрделене түсті.

            Бұл бағыттағы алғашқы  жүйелі зерттеулер, біз жоғарыда атап көрсеткендей, АҚШ-та Э.Мэйо және оның қызметкерлері “Вестерн Электрик”  компаниясындағы Хоторне заводында  жүргізген болатын. Бұл зерттеулер көп жылдар бойы жүргізілді. Мұнда  сыртқы жағдайлар, климат, жұмыс бөлмесі мен машиналардың жарықтануы, сырлануы, жұмыс орнын ұйымдастыру, өндіріс процестерінің ара шамасын реттеу т.б. жайттар зерттеледі. 
 
 

      Эксперименттер  нәтижесін бағалау үшін қолайлы  жағдай жасалды. Нәтижесінде байқалғаны: адамдар өзін құрметтеуді ұнатады.

      Алайда, Хоторндегі эксперименттер мотивация  моделін бере алмайды, мұнда еңбекке  қозғау салатын, жұмысты ілгері бастыруға  ықпал ететін себептер толық ашылмайды.

      Мотивацияның  мәнін, сондай-ақ концепциялары мен ықпалдарын айқындайтын толып жатқан зерттеулер бар.

          Мотивацияның мазмұндық теориясы, адамдарды көздеген мақсатқа орай әрекет етуге мәжбүр ететін іштей талаптануды (қажеттілікті) теңдестіруге негізделген. Бұл теорияның өкілдеріне А.Маслоу, Д.Маккеланд, Ф.Герберг және басқалар жатады.

      Мотивацияның  іс жүргізу (процессуалдық) теориясы біршама  кейінірек пайда болған. Ол негізінен  алғанда, бірінші кезекте адамдардың түсінігі мен танымын ескере отырып, олардың өздерін қалай ұстайтындығына негізделген. Мотивацияның бұл категориясына Портер Лоулердің үміттену теориясы (теория ожидания), әділдік теориясы және мотивация моделі жатады. Мансап – бұл адамның өз еңбегі жайлы субъективті түрде ұғыну бейнесі, өзін-өзі көрсетудің үміт жолдары және өз іс - әрекетіне қанағаттанғандық білдіру әсерлері.

      Әрбір адам өз өмірінде лайықты мансапты таңдау мәселесіне көп көңіл бөлген. Сонымен қатар әр адам өмірде белгілі  бір табыстарға жеткісі келеді.

      Менеджерлерді шартты түрде үш категорияға бөледі:

• Төменгі машықтанушы деңгей;
• Орта шеп;
• Жоғары буын.

      Әлемдік менеджмент тарихында табысты мансаптың  ең ашық мысалы: Ли Якоккидің «Форд  моторс» компаниясының инженер-стажерынан оның президенті қызметіне дейін  жеткен жолы куә бола алады. Қазір  ол әлемдегі ең ірі «Крайслер» автогигантының жетекшісі.

      Мансаптың екі түрі болады: кәсіби және ұйым ішіндегі.

      Кез келген мансап бір нәрсеге қол  жеткізу үшін жасалады, осылайша жылдар бойы өзгеріп отыратын қоғаушы мотив  пайда болады. Осылардан бастау ала  отырып, олардың нақты мақсаттарына жету үшін адамдар белсенді түрде өз күшін жұмсайды. Мұндай мотиверге келесілер жатады:

• Автономия;
• Функционалды біліктілік
• Қауіпсіздік және тұрақтылық;
• Басқару біліктілігі;
• Кәсіпкерлік креативтік;
• Біріншілікке деген қажеттілік.
• Өмір сүру мәні;
• Материалдық жағдайы;

      Мансапты  дамыту деп қызметкерлер өз жоспарын орындаудағы жасаған іс - әрекеттерді  айтады. Мансаптың әр алуан түрінің  болуы, оның төрт негізгі «трамплин», «баспалдақ», «жылан», «шатырман»  сияқты модельдерінің бір – бірімен  үйлесуі арқылы негізделеді.

     Топтық әлеуметтік-психологиялық тренингті ұлттық психологияны және мәдени құндылықтары ескере  қолдану арқылы студенттердің қарым-қатынас мәдениетін игеруіне, ұстануына аса оңтайлы педагогикалық, психологиялық ахуал, құрал, әдіс-тәсіл болады деп ұйғарамын.

     Әлеуметтік-психологиялық  тренинг ұғымы ғылымға өткен ғасырдың 70-ші жылдарында енді. Ал әдебиеттерге жасаған талдаудан біздің еліміздегі психология, педагогика салаларында топтық тренинг тым жаңа технология болып табылатыны анықталды. 

       Ю.Н.Емельянов  тренингті жеке тұлғаның оқуға қабілетін  дамытуда немесе кез-келген күрделі  іс-әрекетті, соның ішінде, қарым-қатынасты  меңгеру құралы, әдістер жүйесі  деп анықтайды. Біз өз зерттеулерімізде әлеуметтік-психологиялық тренингті  жаттығулар жүйесі арқылы жеке тұлғаның өзін-өзі тану процесіне және қарым-қатынас жасау позициясына оңды психологиялық әсер ететін әдістер  деп қолданамыз. 

     Әдебиеттерде  әлеуметтік-психологиялық тренингтің  жеке тұлға құрылымдарының әртүріне әсері сипатталады. Әлеуметтік-психологиялық  тренингтің мәні, жеке тұлға мен қарым-қатынаста маңызды қасиеттердің  дамуына  ықпалы Г.М.Андреева, Н.Н.Богомолова, Ю.Н.Емельянов және т.б. ғалымдар еңбегінде келтіріледі.

     Тренинг нәтижесінде ашықтық, үйірсектік, тәуелсіздік, идентификациялық, өз-өзіне сенімділік қасиеттері жетіледі; адамның өзіне және басқаға қатынасы өзгереді; өзін-өзі бағалауда адекваттылық болады (И.Л.Блинова, В.И.Натаров, В.Э.Костецкий және т.б.). Ғылыми зерттеулерде топтық жұмыстың қарым-қатынас компетенттілігінің артатын, мазасыздық деңгейінің төмендейтін эффектісі тағайындалған (Ю.М.Жуков, Л.А.Петровская, П.В.Растяников және т.б.). А.С.Золотнякова, Е.В.Кузнецов, Л.И.Новикова, Г.А.Филатова және т.б. алған нәтижелер топтық тренингке қатысушылардың рефлексиялық, аффилиативтік, эмпатиялық, децентрациялық тенденциялардың артуын көрсетеді.

     Сонымен қатар Л.А.Петровская, Н.В.Семилет  өз зерттеулерінде тренинг барысында  әлеуметтік-перцептивтік сипаттамалар динамикасына назар аударады.  Л.А.Петровская жеке тұлғаның басқалар жайлы түсінігінің басты параметрлері – дәлдігі, икемділігі, көлемі, саралылығы, таңдамалығы, дәрежесі және т.б. топтық тренингте артатынын сипаттаған. Н.В.Семилет топ жұмысына қатысушылардың өзі және басқалар жайлы түсініктерінің өзгеру ерекшеліктерін өзін-өзі бағалау және топтық бағалау динамикалары арқылы қарастырады. Е.Д.Бреус тренинг барысында  жеке тұлғаның әлеуметтік-перцепциялық құрылымдарының өзгерісімен қатар локус бақылау саласында да өзгерістер болатынын тағайындаған.

     А.В.Серыйдың тренинг арқылы коммуникативтілік дағдылар мен құндылық бағдарлардың жүйесін қалыптастыру мүмкіндігін ашқан жұмыстары біздің зерттеу үшін аса мәнді. Л.В.Меньшикова студенттерді іскерлік қарым-қатынасқа баулуда децентрация механизмін қалыптастыруды баса көрсетеді де, оны тренинг арқылы жүзеге асыру жағдайларын, әдістерін зерттейді. Сонымен қатар Е.В.Кузнецова, В.А.Лабунская бойынша жеке тұлғаның тренинг процесінде вербальді емес коммуникация субъектісі ретінде даму мүмкіндіктері аса жоғары болады. 

     Г.А.Ковалев, Л.А.Петровская топтық тренингтің жеке тұлғаның когнитивті, аффективті және конативті салаларын комплексті оптимизациялайтын ерекшелігін анықтаған. Сондай-ақ Т.С.Яценко зерттеулерінде тренингке қатысушы студенттердің жеке тұлғалық құрылымдарының комплекстік оңды өзгерістері келтіріледі. Бұл тренингтік әсер феномені В.С.Мерлиннің интегралды даралық іліміне сәйкес түсіндіріледі: жеке тұлғаның бір қасиетінің өзгерісі басқа қасиеттерге де таралып, олардың да  өзгеруіне себепкер болады.

     Белсенді  әлеуметтік-психологиялық оқыту әдістерінің студенттер үшін тиімді болу себептерін талдап, жүйелеу арқылы екі тұрғыны айқындауға мүмкіндік болды. Әлеуметтік-психологиялық  тренингтің эффектісін түсіндірудің бірінші тұрғысын интерналдық позиция деп атадық. Бұл позиция Х.Миккин, Л.А.Петровская, С.А.Прутченков және т.б. зерттеулері бойынша жалпыланды. Мұнда шағын топ ішіндегі белсенді қарым-қатынас, топтық динамика мен интербелсенді оқыту әрбір жеке тұлғаның дамуына тікелей әсер етеді деп қарастырылады.  Ал екінші тұрғы – экстерналдық позиция. Бұл позиция (Т.И.Краснова, В.В.Столин және т.б.) бойынша әлеуметтік-психологиялық  тренинг жеке тұлғаның белсенді түрде ішкі қуатын пайдалануға, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға деген қабілетіне арқаланады.

     Біз топтық динамика мен жеке тұлға динамикасы бір-бірімен байланысты, бір-біріне тәуелді, бір-бірін толықтырады деп ұстанамыз. Сонда әлеуметтік-психологиялық тренинг процесі арқылы жеке тұлғаның, мінез-құлықтың, өзара әрекеттестік пен өзара қатынас салаларындағы конструктивті өзгерістердің бес сатылы технологиялық схемасы мынадай болмақ:

топтағы әрекет « бағдарлық негіз « саналы аңғару «

« іштей қайта қарау « өзгеру

     Топтағы мақсатқа сай әрекеттер, қарым-қатынас  студентке өз өміріндегі қиындықтарды байқауға мүмкіндік береді. Сонда бірінші сатыда сыртқы әрекеттер орын алады да, тұлғаның ішкі әрекеттеріне негіз болады. Нәтижесінде студенттің өзін-өзі реализациялау жолдарын белсенді іздестіруге түрткі, бағдар жасалады. Бұл жеке студенттің когнитивтік деңгейдегі өзгерісі болып табылады. Ал үшінші сатыда студент өз өміріндегі кейбір сәттерді түсініп, ой елегінен өткізеді, саналы аңғарады, жаңа тәжірибені қажетсінеді, топтағы басқалардың тиімді деген мінез-құлық, әрекеттерін өзімен салыстырады, есте қалдырады.  Төртінші сатыда топтық әрекет барысында қабылданған жаңа тәжірибе, жаңаша қатынас формалары эмоционалдық деңгейде қайта қарастырылады, қайта бағаланады. Соңғы саты мінез-құлықтық деңгейді сипаттайды. Онда жеке тұлғаның өзгерістері шартты рефлекс ретінде бекітіледі де топ өзгерісіне ықпалын тигізеді. Осыдан топтық тренинг актуализациялайтын студенттің белсенділігін рефлексивті іс-әрекет деп қарастырамыз.

     Сонда әлеуметтік-психологиялық тренинг  процесіндегі  студенттің рефлексивті  іс-әрекетінің нәтижесі мынадай болатыны эксперименттік зерттеулер арқылы тағайындалған (Ерментаева, 1998; 2001):

     -    оқу әрекетіне, қарым-қатынас  жасауға позициясы оңды өзгереді;

• өзін-өзі тану , өзін-өзі бағалау адекватты болады;
• өзі және басқалар жайлы түсінігі өзгереді;

• өзіне  және   басқа    адамдарға   –   қатарластарына,   жасы үлкендерге, оқытушыларға т.б. (тек тренингке қатысқандарға ғана емес) қатынасы  өзгереді;

• қарым-қатынаста компетенттілігі артады;
• тұлға     және      болашақ     маман      ретінде      құндылықтар   жүйесі қалыптасады.

      Басты мақсат, алынатын нәтиженің негізгісі бойынша тәжірибелік психологияда топтық тренингтің бірнеше түрлері жүйеленген. Оларға тренинг-топ (К.Левин), кездесу тобы (К.Роджерс), гештальттоп (Ф.Перлз), топтық психотерапия (Я.Морено), әлеуметтік-психологиялық тренинг (Б.С.Девятко, Л.А.Петровская және т.б.), оқу-жаттықтыру топтары (Ю.Н.Емельянов), белсенді әлеуметтік оқыту (Г.А.Ковалев), видеотренинг (Х.Миккин),   белсенді әлеуметтік-психологиялық оқыту (Т.С.Яценко), кәсіби педагогикалық тренинг (В.А.Кан-Калик, В.В.Кузнецов, А.А.Леонтьев) және т.б. жатады. Бұлардың барлығы  жеке тұлғаның өзін-өзі реттеу тәсілдерін, жаңа білім мен дағдыны меңгеру, интуицияны, креативтілікті, ойлауды, қарым-қатынасты дамыту негіздерін меңгеруге интенсивті жағдай жасайтын жаттығулар жүйесі деп қарастырылады. Ал әдебиеттерге жасалған талдау тренингтердің түрліше аталуы 1) оқытуды ұйымдастыруға, 2) қолданылатын әдістер мен формалар доминанттығына, 3) топтағы нақты қойылатын міндеттерге байланысты  болатынын көрсетті. Сондықтан студенттерді психологиялық дайындау процесінде топтық тренинг түрлерінің кейбірін жекеше қолданамыз. Ал жағдай келсе тренинг түрлерін үйлестіріп қолдану тәжірибесі жинақталды. Мысалы, әлеуметтік-психологиялық тренингті болашақ педагогтармен ұйымдастыруда оның әдістері педагогикалық тренинг пен видеотренинг формалары арқылы комплексті қолданылады.

     Сонымен студенттерге арналған әлеуметтік-психологиялық  тренинг негізіне өзін-өзі тану, өзіндік сана, өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі актуализациялау, жеке тұлға  белсенділігі, қарым-қатынастың субъект-субъект формасы, қарым-қатынаста мәнді тұлғалық қасиеттер, интербелсенді әдістер әсері, ұлттық психология, мәдени құндылықтардың қарым-қатынасқа әсері жайлы түсініктер кіреді.