Әлеуметтік-психологиялық тренингтің теоретикалық негіз

     Студенттерді  психологиялық дайындау процесінде қолданатын әлеуметтік-психологиялық тренинг мақсаты төмендегідей міндеттерді шешу арқылы орындалады.

     1.Тренингке  қатысушы студенттердің өзін-өзі  тану, өзін-өзі бағалау, өзіне  деген қатынас, өзін қабылдау, аутоқұрмет процестерінің – «Мен  кіммін?» ақиқатының адекватты  болуы.  

     2. Студенттердің өзін-өзі актуализациялауға,  реттеуге белсенділігінің артуы.

     3. Топтық тренингке қатысушылардың  объект-субъект (субъект-объект) формадағы  қарым-қатынастан субъект-субъект  формадағы іскерлік қарым-қатынастың  артықшылығын саналы аңғаруы.

     4. Студенттердің болашақ  маман  позициясында белсенділігінің артуы.

     5. Субъект-субъект және объект-субъект  (субъект-объект) формалар негізіндегі   қарым-қатынастың критерийлерін  түсіну.

     6. Қарым-қатынас барысында партнерлердің  тең позицияда болулары қажет екендігін саналы аңғару.   

     7. Жауапты, белсенді, инициативалы, тең  позициядағы қарым-қатынасты жүзеге  асыруға ниеттің қалыптасуы.

     8. Қарым-қатынасты жүзеге асырушылардың  оның нәтижесіне тең дәрежеде  жауапты болатындықтарын білуі. 

     9. Өзара әрекеттестік пен өзара  қатынас механизмдеріне негіз болатын ұлттық мәдениетті адекватты түсініп, қолдану және қарым-қатынаста мәдени құндылықтар жүйесіне ориентация жасау керектігін аңғару.

     Сонымен қатар дәстүрлі түрдпе әлеуметтік-психологиялық  тренинг теориясы кері байланыс, топтық жұмыс технологиясы жайлы ілімдерді қамтиды.

     Әлеуметтік-психологиялық  тренинг барысында басты механизм кері байланыс болып табылады. Тренинг  жүргізуші студент қазақ жастарының психологиялық ерекшеліктерін, мәдени құндылықтарын ескере отырып, кері байланыстың небір тиімді түрлерін, жолдарын ойластыра алуы қажет. Сондай кері байланыстың қосымша бір каналы – видеожазба. Кері байланыс жасаудың осы формасы арқылы  студенттерге арналған тренинг міндеттері сәтті шешіледі.       

     Топтық  тренингтің әсері әлеуметтік-перцептивтік  салада  пайда  болатын қатысушылардың  келіспеушілік сәттеріне  фиксация  жасау  арқылы  күшейеді. Ондай келіспеушілікке 1) сезімі мен қалпы жайлы өз түсінігі мен видеожазбадағы бейнесі немесе басқа топ мүшелерінің қабылдауы арасындағы сәйкессіздік; 2) партнердің эмоциясын және қылықтарын өзінше интерпретациялау мен оған партнердің реакциясы арасындағы сәйкессіздік және т.б. мысал бола алады.

     Қазақ студенттерін тәжірибелік бағытта  психологиялық дайындау мақсатымен қолданылатын әлеуметтік-психологиялық тренинг процесінде топқа қатысушылардың рефлексия механизмі барынша белсенді болуы қажет. Әсіресе видеожазба топқа қатысушының өткен жайтты рефлексиялауға қабілетін арттырады. Рефлексия келіспеушіліктерді фиксациялау сәтінен басталады. Одан кейін кері байланыс негізінде әркім өзі және басқа топқа қатысушылар жайлы түсінігіне коррекция процесі басталады. Ал кері байланыс тиімді болуы үшін 1) топта оң және теріс кері байланыстар балансы; 2) топқа қатысушылардан, тренинг жүргізушіден және видеожазбадан  алынатын кері байланыстар арасында баланс сақталғаны жөн болады.

     Топтық  тренингтің негізгі құрамдас компоненттерінің бірі нақты жағдайларға талдауды жүзеге асыру болатындығы белгілі. Нақты жағдайларға талдау жасау  арқылы психологиялық әсерді тиімді ету үшін біраз жайттарды қатаң ескеру керек. Атап айтқанда,  тренингтік топта талданатын жағдайлардың мазмұны:

     1) әрбір студенттің өз сезімі, жағдайы  және қатынасы жайлы ойы басқа  топқа қатысушылардың сол адамның  сезімі жағдайы және қатынасы жайлы түсінікпен сәйкестендіріледі;

     2)  әрбір студенттің өз сезімі, жағдайы  және қатынасы жайлы түсінігі  басқа топқа қатысушылардың да  өз сезімі жағдайы және қатынасы  жайлы түсініктермен салыстырылады;

     3) әрбір студенттің өзі жайлы  түсінігі  видеожазбадағы өз бейнесімен салыстырылады;

     4) әрбір студенттің қарым-қатынастағы  өзінің және партнерінің позициясы  жайлы түсінігі салыстырылады.

     Сонда тренинг кезінде студенттердің  вербальді және вербальді емес қарым-қатынастары  партнердің жағдайына, қатынасына, сезіміне және мінез-құлық формаларына қалай әсер ететінін аңғара алуы басты мәселе болып табылады.

     Талдаудың негізгі бірлігі ретінде И.Атватер, Х.Миккин, Л.А.Петровская сөйлеу формалары  мен В.А.Лабунская зерттеулерінің негізіндегі вербальді емес қарым-қатынастың элементтері алынады.

     Әлеуметтік-психологиялық  тренингтің әдістері – жаттығулар, рольдік ойындар, топтық дискуссия  мен психогимнастика материалдары қазақ студенттерін тәжірибелік  бағытта психологиялық дайындау мақсатына сәйкес таңдалады. Сонымен  қатар жаттығулар, рольдік ойындар, топтық дискуссия мен психогимнастика материалдарын таңдауда мәдени құндылықтарды, ұлттық психологияны ескеру  аса қажет.

     Әлеуметтік-психологиялық  тренингтің тиімді өтуі бөгде байқаушылар, көрушілер  болмауына да байланысты. Басқаша айтқанда топ жабық түрде өтеді. Онда тек тренинг жүргізуші,  хаттамашы-ассистент пен қатысушылар ғана жұмыс жасауы керек.

     Тренингтік  топтағы жұмыс тренингке қатысудағы еріктік; тренингтегі белсенділік; қатысушылар тарапынан ашықтық; тренинг барысындағы мәліметтер бойынша құпиялылық; қатысушыр позициясындағы теңдік; «осы қазір және енді» принципіндегі тренинг барысындағы жұмыс; қатысушылар тарапынан жауапкершілік; топтық жұмыстың басынан соңына дейін үзіліссіз қатысу сияқты әлеуметтік белсенді оқытудың белгілі принциптеріне негізделеді. Сонымен қатар аталмыш бағыттағы біздің тәжірибеміз қазақ топтарында тренингтің тиімді өтуі үшін қосымша шарттарды да қатаң сақтау керектігін көрсетеді. Атап айтқанда оған тренинг барысында тұлғааралық қатынас емес іскерлік негіздегі қатынастардың болуы,  тренинг кезінде туысқандық («Өзі маған аға болып келеді, сондықтан бірінші сол сөйлесін» т.б.), жыныстық («Бірінші қыздар бастасын» т.б.), жас ерекшелікке байланысты («Сен мені түсінуге әлі жассың ғой…» т.б.), мекенге, жершілдікке («Әркім өз жерлестерімен топтассын» т.б.) және  статустық («Бұл тапсырманы орындауды староста ұйымдастырсын» т.б.) негіздегі қарым-қатынас жасау атрибуттары мен стандарттарын актуализацияламау жатады.

     Әлеуметтік-психологиялық  тренинг полифункциональді болады. Басқаша айтқанда тренингтің құрамдас компоненті болып табылатын әртүрлі жаттығулар, топтық дискуссия, рольдік ойындар және психогимнастика 1) диагностикалық, 2) коррекциялық, 3) дамытушы функцияларды атқарады. Бұл функциялар өзара байланысты, өзара тәуелді болады. Дегенмен тренингтің нақты бір формасында диагностикалық, коррекциялық және дамытушы функциялардың бірі басыңқы, негізгі болатындай топтық жұмыс ұйымдастырылғаны оңды нәтиже береді.

     Мақсатқа  байланысты және әлеуметтік-психологиялық  тренингтің полифункционалдығын ескере отырып,  біз тренингтік сабақты көп сатылы етіп жүргіземіз. 

     Тренингтік  сабақ ұйымдастыру сатысынан  басталады. Бұл сатының басты  міндеттері мыналар болып табылады: тренингке қатысушылардың  және жүргізушінің мақсаттарын анықтап, бір-бірімен сәйкестендіру; қарым-қатынас жасауға қолайлы психологиялық атмосфераның болуын қамтамасыз ету; топта белсенді жұмыс жасауға түрткі, ниетті қалыптастыру; топтық жұмыстың барысы мен нәтижесіне жауапкершілікті түсіну.

       Осы сатыда әлеуметтік-психологиялық тренингтің принциптері мен топта жұмыс жасау ережелерін таныстыру процедурасы болады. Сонымен қатар мұнда тренингке қатысушылардың әрқайсысының мақсаты айқындалады. Тренинг мақсаты, міндеттері, принциптері, топтық жұмыс ережелері тек мәлімет ретінде баяндалып қана қоймай, қатысушылармен оларды бірлесе талдау қажет. Тек сонда ғана тренингтің әсері тиімді болатындай топтық жұмыс мақсаттары мен нормалары қорытылады. Бұл процедураның активиаторы мен инициаторы тренинг жүргізуші болатыны сөзсіз.

     Ұйымдастыру сатысының келесі процедурасы –  топ жұмысына қатысушылардың әрқайсысы  өздерін атайды, өздері жайлы қысқаша  баяндайды. Тренингтік сабақты бір  топта оқитын студенттермен ұйымдастыратын болғандықтан, олар өздерін дәстүрлі түрде есімдері, тегі бойынша таныстырмайды. Олар қалаулары бойынша тренинг барысында өздерін қалай атауға болатындығын айтады. Студенттер өздерінің әлеуметтік-психологиялық «портретін» береді. Псевдоним алуға да ерікті болады. Аталмыш процедура тек ақпараттық функция ғана атқармайды. Оның топтық жұмысқа эмоциялық шырай беретіні, қатысушылардың мазасыздығын, ширығуын төмендететіні белгілі болды.

     Тренингтің  келесі – диагностикалық сатысында  әрбір студенттің оқу әрекетіндегі және қарым-қатынас саласындағы  қиыншылықтардың себептері айқындалады. Ол үшін диагностикалық жағы басым жаттығу түрлері таңдалынып алынады.  Әрбір жаттығу орындалған соң жеке тұлғалық қиыншылықтардың, мәселелердің пайда болуына, күрделенуіне  ортаның және тренингке қатысушының үлесін анықтау мақсатымен талдау жасалады. Мұнда студенттің өзінің іс-әрекеттің қандайында болмасын  субъект екені айқындалуы керек. Осылайша диагностикалық процедуралар коррекциялық функцияны да атқара бастайды.

       Тренингтің келесі сатысы студенттердің  өзін-өзі тануына бағытталады.  Мұнда екі бағыттағы топтық жұмыс жүзеге асырылады. Бірінші - жеке тұлға мәселелерінің себебіндегі субъективті сипатты айқындау. Екіншіден, субъективті қиыншылықтарды топтық жұмыста актуализациялау керек. Осы үшін әрүрлі жұптық, шағын топ негізіндегі тапсырмалар орындалып, топтық формадағы жұмыс ұйымдастырылады. Ол топтық  талдаумен қатар жүреді.

       Талдаудың  мынадай жалпы схемасы   қатысушылардың белсенділігіне,  өзін-өзі тануға түрткі  болатындығын  зерттеу барысы көрсетті:   1) Осындай түсініктің (топтағы жағдай  жайлы, қарым-қатынас партнеры жайлы, өзіндік ерекшеліктер жайлы) пайда болуы неге байланысты?  2) Осы жағдайдың барысында, осындағы партнер/лер/мен өзара қатынас, өзара  әрекеттестік кезінде назарыңа ерекше не түсті? Нені аңғардың? 3) Осы жағдайды, осындағы өзара қатынас, өзара әрекеттестік партнер/лер/ін қалай түсіндің? Қалай қабылдадың? 4) Осындағы өзара қатынас, өзара әрекеттестік партнер/лер/і жайлы Сенің айтқандарыңа ол/ар тарапынан қандай жауап реакция мен сезімді, көңіл-күйді аңғардың? 5) Өзің тыңдаушы және баяндаушы, объект және субъект позициясында болғанда не сезіндің? Көңіл-күйің қалай өзгерді? Қандай ойға қалдың?

     Тренингтік  сабақтың келесі сатысы өзін-өзі адекватты  бағалаудың, өзін-өзі актуализациялаудың, өзін-өзі реттеудің және субъект-субъект негізінде қарым-қатынас жасаудың  әртүрлі жасаушыларын аңғаруға бағытталады. Көп жағдайда тақырыпқа байланысты жаттығулар мен рольдік сюжеттер, ойындардың психологиялық әсері тиімді болатындығы тағайындалды. Бұл сатыдағы топтық талдаудың мынадай схемасын пайдаланамыз: 1) Өзіңнің қарым-қатынасыңа, қылығыңа қанағаттанып, көңілің толды ма? 2) Қандай әрекеттерің өзің үшін тиімді болды? 3) Осы жағдайларда қандай өзіңде, партнерыңда эмоциялық кейіп, сезім орын алды деп ойлайсың?  4) Сенің әрекеттеріңнің жағдайға, топтағы партнер/лер/мен қарым-қатынасқа позитивті/негативті әсер еткен тұстарын қалай түсіндіруге болады? 5) Кері байланыстың әсерін қалай бағалайсы, сипаттайсың? 6) Қандай жағдайларда өзіңе/партнерыңа ризашылық сезім аса жоғары болды? 7) Осы жағдайда қалайша өзіңнің қылықтарыңды, қарым-қатынасыңды, әрекетіңді нәтижелі етуге болады?

       Топтық сабақтың келесі сатысын  жетілдіру деп атаймыз. Мұнда  жеке тұлға, оқу және қарым-қатынас  қиыншылықтарын, мәселелерін шешу  технологияларын меңгеру басты  мақсат болады. Ол үшін арнайы жаттығу түрлері таңдалынып алынады да, студенттерді жаттықтыру жүзеге асырылады. Бұл сатыдағы талдау  тренингке қатысушының ауызша есеп беру түріндегі формада ұйымдастырылады. Талдау барысында 1) жаттығудағы қиындықтар; 2) жаттығудағы сәттіліктер мен оңды нәтижелер басты тақырып болады.

     Тренингтік  сабақтың соңғы сатысы топтық рефлексияға  арналады. Мұнда топтық жұмыс жалпыланады. Ол әрбір тренингке қатысушының  өзінің топтағы іс-әрекеті мен  қарым-қатынасын сипаттауы мен  алған әсері, нәтижесі бойынша қорытынды жасауы болып табылады. Топтық жұмыс алдында студенттердің жеке басында, оқу әрекетінде, қарым-қатынасында қиыншылықтарды, мәселелерді анықтау үшін сұрақтама алынады. Сонымен қатар әрбір тренингтік сабақтың бастапқы кезінде және соңында экспресс-диагностика әдістері қолданылды. Экспресс-диагностика  С.А.Прутченковтың сұрақтамасы және ауызша сұхбаттасу арқылы өткізілді. Бұл әдістер арқылы топтық жұмыстың және тренингке қатысушылардың эмоциялық кейіп динамикасын үздіксіз қадағалауға мүмкіндік болды.  Тренингтің полифункционалды болуы да топтық жұмыстың барысында қатысушылардың мінез-құлқындағы ерекшеліктер мен өзгерістерді тікелей бақылауға жағдай жасайды.

Персоналды  дамыту кезінде қолданылатын әлеуметтік-психологиялық тренинг

     Персоналды  оқыту мен дамытуды ұйымдастыру – персоналды басқарудың маңызды аспектісі болып саналады. Оның негізгі міндеті- ұйымды білікті кадрлармен қамтамасыз ету. Персоналды оқыту мен дамыту жөніндегі қызметкерлердің негізгі бағыттарына мыналар жатады: персоналға кезеңдік бағалау жүргізу; жұмыскерлерді дайындау және қайта дайындықтан өткізу; жұмыскерлерді аралас мамандықтарға оқыту; біліктілікті көтеру; дамытудың жеке жоспарын әзірлеу; персоналды мансаптық өсуін арттыру бағыттарындағы жоспарларды жүзеге асыру. Оқыту мен дамытудың жылдық бағдарламасы үнемі мониторинг жүргізуші көрсеткіштермен сипатталады: аталмыш бағдарламаның жылдық бөджеті; персоналды оқыту және дамыту бағдарламасын жұмыс істеуші бір қызметкерге арналған бөджет; жыл барысында оқытылғандар үлесі (жалпы қызметкерлер санына оқытылғандардың пайыздық қатынасы); қызмет бойынша өсу динамикасы; іштей және сырттай оқыту мен өзге ара қатынастар. Кейбір ашық  жарияланған есептерге қарасақ, ірі батыстық компанияларда қызметкерлерді оқытуға, дайындауға, біліктілігін көтеруге компанияның жылдық табысының 0,5-2 пайызы жұмсалады. Шынайы көріністі  Кеңес кезіндегі көрсеткіштермен көреміз, қызметкерлердің біліктігін көтеру мен оқыту ол кезде бір жылғы еңбекақы қорының 4 пайызы кеткен. Әдетте қызметкерлер ұйымға келгенде, оның кәсіби дағдылары аталмыш кезеңдегі талаптарға сәйкес келеді. Белгілі бизнес- нәтижелердің дамуына қарай, кәсіби дайындыққа және қызметкерлердің біліктілігін көтеруге, ұйым ішінде кадрлық резервті құруға, қосымша оқытуға және басшыларды дайындауға деген сұраныс туады.  Бұл жерде қызметкерлерді ондай оқытудың мақсаты мен нәтижесін саналы түрде түсінетіндей, түсінікті рәсімдермен және бақылаумен жоспарлы және жүйелі оқытуға сұраныс туады. Персоналды басқару департаментінің жауапты тұлғасы немесе басшысы алдында бірден мәселе туындайды: оқытуды кім жүргізеді, қайда өткізу керек, қызметкерлерді оқуға қалай уәждеуге болады, оқыту нәтижесін қалай бағалау қажет.